Abdulla Şahbəndə

Klassik türkmən ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Ab­dul­la Şahbəndə 1720-ci ildə Vas şəhərində anadan olmuşdur. Türk­­mənlərin yomut bo­yunun qoçaq tayfasına nənsub olan şairin ömrü Vasda və Köhnə Ür­gəncdə, Qafqazda və İranda (Ətrək, Gür­gan və İsfahanda) keç­mişdir. Atasının adı Məmi, ana­sının adı Döv­lətbikə, sevgilisinin (ar­vadının) adı Mənlidir. Özünün əsl adı­nın Əb­dünə­zər olduğu söy­lənir. Şairin Seyid­nə­zər, Dövlətnə­zər, Məmməd­nə­zər və An­namənli adlı dörd oğlu olmuşdur. Şahbən­dənin nəslindən olanlar hazır­da Türk­mə­­­nis­ta­nın Daşoğuz vilatəti­nin Köh­nə Ür­gənc və Taxta maha­lında, bir qolu isə Türkmən­səh­rada (İran) ya­şa­yır­lar. Şair 1800-cü ildə vəfat etmiş və Daşoğuzda Aşıq Aydının kümbəzi ya­nın­da dəfn olunmuşdur. Əldə olan məlumata görə, Şahbəndə yaxşı təhsil almış, Xi­və­­dəki məş­hur Şirqazi mədrəsəsində oxumuş, dövrünün ən bilgə adamlarından biri ol­muşdur. Şeir­lə­ri, xüsusilə müəm­ma­ları onun Şərq ədəbiyyatı, ilahiyyat, mi­fo­logiya, tarix, coğ­rafiya, astrono­mi­ya, təbabət sahələrində dərin bilik sahibi oldu­ğunu göstərir.

Şahbəndənin gerçək həyatı başdan-başa əfsanə dumanına bü­rünmüş­dür. Onun adı haqqında da xüsusi rəvayət var. Deyilənə gö­rə, ən yaxın dostu savaşda əsir düşür və Şahbəndə onu axta­rmağa çı­xır. Gəlib görür ki, dostu bir şahın əlində əsirdir. Öz-özü­nə belə deyir: „Dostumla mənim aramda heç bir fərq yoxdur. Əs­lində, mən də şahın bir bəndəsi və əsiriyəm». Bundan son­ra onun adı Şah­bən­də olaraq söylənir.

Abdulla Şahbəndə Məmmədvəli Kəminə və Murad Talıbi ilə (rəvayətə görə, həm də Məxdumqulu Fəraqi ilə) yaxın dost olmuş­dur. Xalq arasında on­ların dostluğu haqqında maraqlı rə­vayətlər do­laşır.

Şahbəndənin yaradıcılığı geniş və çoxşaxəlidir. Onun möv­zularının ək­­­səriyyəti real həyat hadisələrindən götürül­müş­dür. Bəzi­ şeirləri avtobio­qra­fik səciyyə daşıyır. Şeirlərində didaktik motivlər güclüdür. O, insanları da­im yaxşılıq etməyə, xeyirxahlığa səsləmiş, xüsusilə gənclərə mərdlik, şü­caət, əda­­lət duyğuları aşı­lamağa çalış­mışdır. Şairin dini mövzuda yazdığı şe­­ir­lərdə həzrəti peyğəmbərin hə­yatı və islam dininin gözəllikləri ustalıqla və sə­mi­miyyətlə vəsf edilmişdir.

Abdulla Şahbəndənin poetik irsinin böyük hissəsi itib-bat­mış, çox az bir qismi gəlib bizə çat­mış­dır. Onun bəzi şeirləri başqa şa­ir­lərin adına çıxıl­mış, dini məzmunlu şeirləri isə sovet dövründə ümimiyyətlə ortaya çıxarıl­mamışdır. Bununla birlikdə, şa­irin yara­dı­cılığı türkmən ədəbiyyatında çox mühüm bir mərhələ təşkil edir. O, sələfləri Nurməhəmməd Əndəlibdən və Dövlət­məmməd Azadi­dən təsirləndiyi kimi, özündən sonra gələn xələf­ləri­nə, o cümlədən Məx­dumquluya, Zəliliyə, Molla Nəfəsə, Kati­bi­yə, Aşiqiyə və başqa şair­lərə qüv­vətli təsir göstərmiş, onlara nü­munə olmuşdur.

Şahbəndə təmiz türkcə yazmağa xüsusi diqqət yetirmiş, mü­rəkkəb ərəb-fars tərkiblərindən imkan daxilində qaçmış, dilin saf­lığı uğrunda mübarizə aparmışdır. Şair "Nə bilsin» adlı şeirində türkmən şairlərini ana di­lini sevməyə, yad və doğma sözləri bir-birindən ayır­mağa çağırmışdır:

Türkcədən xəbərsiz neçə mollalar, 

Ərəb dilin, divan xəttin nə bilsin, 

Əlifdən şərməndə quru səllələr, 

Hər sözün doğmasın, yadın nə bilsin.

Şairin yaradıcılığında müəmma janrı xüsusi yer tutur. Di­ni və dün­yəvi elmlər üzrə dərin bilik, böyük yaddaş və müşahidə, eyni za­manda çevik zəka tələb edən bu janrda bir sıra mürəkkəb əsərlər ya­radan Şahbəndə özündən sonrakı şairlərə güclü təsir göstərmişdir. Onun «Qırx», «Beş», «Nədir», „Hansıdır–budur» rə­difli müəmma­la­rı olduqca çətin və ağırdır. Deyilənə görə, onların çoxu bugünə qə­dər açılmamışdır. Sevindirici haldır ki, Abdulla Şah­bəndə bəzi müəm­maların cavabını özü açmışdır.

Abdulla Şahbəndə lirik-fəlsəfi şeirlərlə yanaşı həm də bir ne­çə dastan müəllifidir. Onun «Şah Bəh­ram», «Gül-Bül­bül», «Xo­cam­verdixan» adlı dastanları var. Bun­lar­dan «Şah Bəhram» hind mifolo­gi­yasının savaş, ovçuluq və zəfər tanrısı Varaxra, yaxud Viret-rana ilə bağlıdır. Bu surət sonralar İran mifo­logiyasına keçərək Bəhram kimi sabit­ləş­mişdir. Mifik obraz olaraq Bəhram Mars (Mərrix) ki­mi savaşı simvolizə edir. Sasani­lə­rin on dördüncü şahı olan, ədəbiy­yat­da qulan (gur, çöl eşşəyi) ov­layan Bəhram Gur ki­mi məşhurlaş­mış­dır. Nizami Gəncəvi «Yeddi gözəl» əsərində, Əmir Xos­rov Dəh­ləvi isə «Həşt behişt» poemasın­da onun surətini yarat­mış­lar. Şah­bəndə də on­ların təsiri altında bu möv­zuya mü­raciət etmiş­dir. Lakin «Şah Bəhram» das­tanının süjeti xeyli fərqli və orijinaldir.

Dastan Bəhramın şikara çıxması və orada bir qulanı tut­ması və minməsi ilə başlayır. Bu, əslində qulan cildinə girmiş Dev Sə­fid (qara dev) imiş. O, hamının gözləri qarşısında göyə uçaraq Bəh­ramı Qaf dağındakı qalasına gətitir, şah burada eyş-iş­rət­ə qur­şanır, hətta bir zamanlar şah olduğunu da unundur. Vəziri Bəh­ramın yerinə şah seçirlər.

Qardaşı­nın toyuna gedən dev darıxmaması üçün ikinci bağın açarını da şaha verir. Bəhram bu bağda Balahüsn adlı bir pəri qızını görüb onu se­vir. Dev də bu qızı sevirmiş, hətta həmin gözəl bağı da onun xatirinə saldırıbmış. Nəhayət, pəri qızının məsləhəti ilə Bəh­ram Dev Səfidi cinlərin və devlərin peyğəmbəri Süleymana and iç­dirir və Balahüsnü sevdiyini söyləyir. Bundan sonra dev Balahüsnü ona bağışlayır.

Bəhram beş il sonra sövdəgər qılığında öz vilayətinə qayı­dır. Öyrənir ki, vəzir onun hərəmxanasını ələ keçirmişdir. Təsa­dü­fən və­zir Balahüsnü də görür, onu zorla almaq istəyir. Bu za­man Bəh­ram de­vi köməyə çağıraraq vəziri məhv edir, yenidən şah olur.

Burada dastanın ən mifik və maraqlı hissəsi başlayır. Bala­hüsn inciyərək öz vətəninə, Şəhrisəbz şəhərinə qayıdır. Bəhram onu tapmaq üçün devlərə müraciət edir. Dev Səfid və onun üç qardaşı əmrlərindəki bütün devləri səfərbər etsələr də, Şəhrisəbz şəhərinin yerini tapa bilmirlər. Ancaq devlər ona Süleyman pey­ğəmbərin mö­cüzəvi məziyyətə malik küllahını (onu başına qoyan adam baş­qa­­la­rının gözünə görünmür), əsasını (onun köməyi ilə bütün bağlı qa­pı­ları açmaq olur) və çarığını (onu geyən nə qədər yol getsə də, yo­rul­mur) hədiyyə edirlər. Axırda bir dev Şəhrisəb­zin yerini öyrənir və devlər Bəhramı ora qədər gətirirlər. Bəhram Süleyman peyğəm­bə­­rin əş­ya­larının vasitəsilə Balahüsnü tapır, atasından icazə alaraq onu öz vilayətinə gətirir.

Dastanın şeirləri isə müs­təs­na dərəcədə gözəldir. Şair öz əsəri­ni qoşma, gəraylı, müxəmməs və qəzəllərlə bəzəmişdir. Xü­su­silə gə­raylı janrında yazılmış şeirləri çox axıcı, situativ məz­munlu, dolğun və lirikdir. Gəraylilar əsasən yeddi, deyişmələr on iki-on dörd bənd­dir. Şeirlərin qafiyələri Şahbəndənin yüksək istedadından və parlaq sənətkarlığından xəbər verir.

Şeirləri

• Sevər yarım mənli
• Bezar oldum
• Sayatla Xəmra