Azərbaycanda bank əmanət faizləri endirilsə, hansı aktiv növlərinə investisiya arta bilər?

Ümumdünya bank sektorunda müşahidə olunan belə bir tendensiya var ki, bir çox ölkələrdə Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsini azaldıb-artırmasından asılı olaraq bankların əmanətlər və kredit üzrə faiz dərəcələrində müvafiq dəyişikliklər yaranır. Məsələn, Mərkəzi Bank uçot dərəcəsini endirdikdə, bunun təsiri ilə avtomatik olaraq kommersiya bankları da kredit faizlərini azaldır, nəticədə müxtəlif sektorlar üzrə kreditləşmə artır, bank əmanətlərinə isə maraq azalır. Kredit faizlərinin aşağı düşməsi nəticəsində insanların kredit əlçatanlığının olması və əllərində maliyyə vəsaitinin toplanması səbəbilə ölkədə infyasiyanın yüksəlməsi təmin edilir. Bank əmanətlərinə maraq azaldığı üçün banklar da əmanətlər üzrə faiz dərəcələrini aşağı salırlar. Əksinə olaraq banklar əmanətlər üzrə dərəcələri qaldırdıqda isə əhali və şirkətlər kredit götürməyə deyil, banklarda əmanət yerləşdirməyə üstünlük verirlər.

Hazırda bir sıra ölkələrdə əmanətlər üzrə bank faizlərinin azalmasının yeni dalğası müşahidə edilir. Belə ki, bu ilin yanvar ayından etibarən Rusiya, Ukrayna, Belarus, Qazaxıstan və bir sıra digər postsovet dövlətlərinin aparıcı bankları milli valyutadakı əmanətlər üzrə faiz dərəcələrini növbəti dəfə azaldıblar. Bankirlər əmanətlər üzrə gəlirlərin azaldılmasının vacibliyini Mərkəzi Bankların uçot dərəcəsinin azaldılmasına yönəldilmiş siyasəti və kredit ehtiyyatlarına bazar tələbinin azaldılması fonunda izafi likvidlik səviyyəsi ilə izah edirlər.

Bəs görəsən sözügedən ölkələrdə baş verən bu proseslər Azərbaycanın bank sektoru üçün xarakterik ola bilərmi? Nəzərə alaq ki, Azərbaycan Mərkəzi Bankı iqtisadiyyatı canlandırmaq və kreditlərin dəyərini azaltmaq məqsədilə 2018-2019-cu illər ərzində uçot dərəcəsini 2 dəfə endirib, bu proses Azərbaycanda əhalinin bank əmanətlərinə olan marağını azalda bilərmi? Yaxud bank əmanətləri üzrə faizlərin aşağı endirildiyi təqdirdə əhalinin altenativ olaraq hansı aktiv növlərinə investisiya etmələri bazar üçün məqsədəuyğun hesab edilə bilər? “Report” bu suallar ətrafında iqtisadçı ekspertlərin fikirlərini öyrənib.

İqtisadçı ekspert Samir Əliyev bu barədə “Report”a verdiyi açıqlamada bildirib ki, MDB ölkələrində müşahidə edilən bu tendensiyalar Azərbaycan üçün xarakterik deyil:

“Azərbaycanda uçot dərəcəsi əmanətlərin və kreditlərin faiz dərəcələrinə təsir göstərmir. Bizdə uçot dərəcəsinin 15%, həmçinin 2% olduğu vaxt olub. Bu vaxtlarda nə əmanət faizi dəyişib, nə də kredit faizi. Hətta bəzən əmanət faizlərinin 16%-ə qədər qalxdığı müşahidə edilib. Odur ki, Azərbaycanda uçot dərəcəsinin aşağı salınması bankların əmanət faizlərinə təsir göstərməyəcək. Çünki bizdə banklar əmanətlərdən kredit vermək üçün resurs kimi istifadə edir. Bank əmanəti əhalidən və ya şirkətlərdən alır və kreditə çevirib yenidən əhaliyə və ya şirkətlərə verir. Amma Rusiya və digər ölkələrdə uçot dərəcəsi əmanət faizlərinə təsir göstərə bilər. ABŞ-da və Avropa ölkələrində xüsusilə təsir göstərir. Çünki uçot dərəcələri aşağı salınan kimi bankın əmanətə marağı azalır. O aşağı salınanda əhali kreditlərə üz tutur. Əmanət faizi aşağı düşdükcə bu, kredit faizinə də öz təsirini göstərir.

İqtisadçı ekspert Samir Əliyev: 

"Bu il ölkədə əmanətlərin faizlərinin düşməsi müşahidə olunacaq".

Hazırda Azərbaycanda uçot dərəcəsi 7,5%-dir. Bu göstərici bir qədər də aşağı salınsa belə biz kredit və əmanət faizlərində ciddi bir dəyişiklik görməyəcəyik. Əgər aşağı düşmə olarsa bunun səbəbi başqa olacaq. Bu gün Azərbaycanda əsas problem əmanətlərlə bağlıdır. Azərbaycanda keçən ildən başlayaraq depozit bazarında müəyyən çətinliklər yaşanır. Bu proses bu il də davam edəcək. Bu narahatlıq onunla bağlıdır ki, ötən ilin dekabrın 1-nə olan məlumata görə bank sektorunun kredit qoyuluşlarının həcmi 15 milyarddan bir qədər çoxdur, depozitlərin həcmi isə  təxminən 23,6 milyard manatdır. Təsəvvür edin, 23,6 milyard manatlıq depozit banka otuzdurulub, bank bundan cəmi 15 milyard kredit verib. Ortada hardasa 8 milyarda yaxın vəsait var. Bankların bu vəsaiti qaytarmaq öhdəliyi var. Düzdür, elə depozitlər var ki, onlar 1-2%-lə yerləşdirilib. Amma müddətli depozitlər 6 ay və ya 1-2 il müddətinə 10%-lə banka qoyulur. Tələb olunan isə odur ki, sən istədiyin vaxt o depoziti bankdan çıxarda bilərsən. Ona görə də, onların faizi çox aşağı, yəni 1-2% olur. Bunları da nəzərə alsaq hazırda bankların qaytarmalı olduğu böyük bir həcmdə vəsait var. Bu vəsaiti bank qaytarmaq üçün onunla pul qazanmalıdır. Bank insanlara kredit verməlidir ki, o kreditdən həm gəlir əldə etsin, həm də əhalinin faizlərini qaytarsın. Bank həmin krediti verməyib və faizi də qaytarmalı olduğu halda bəzən qaytara bilmir. Ona görə də düşünürəm ki, bu il depozit bazarında bankların öhdəliklərini yerinə yetirməsi ilə bağlı çətinlik ola bilər. Nəticədə ölkədə əmanətlərin faizlərinin düşməsi müşahidə olunacaq. Hazırda da bu tendensiya müşahidə olunmaqdadır. Lakin bunun səbəbi AMB-nin uçot dərəcəsini aşağı salması deyil.

Bizdə qiymətli kağızlar bazarı inkişaf etməyib ki, əhali qiymətli kağızlar bazarına vəsait yatırsın. Ona görə də bizdə alternativ mexanizmlər işləmir. Biznesdə insanlar ya aktiv iştirak etməlidir, ya da passiv. Aktiv iştirak odur ki, şəxs özü pul qoyub biznesə başlayır. Passiv iştirak isə odur ki, insanlar hər hansı bir şirkətin səhmlərini alır. Bizdə əhali bunların heç birinə çox da maraq göstərmir. 

Əhalinin bank əmanətlərinə marağının azaldığı təqdirdə alternativ seçimlərdən biri də daşınmaz əmlakdır. Bu bazarda da dövrlə əlaqədar olaraq bir böhran yaranıb. Daşınmaz əmlak bir qədər likvidlik olmayan bazar sayılır. Digər alternativ seçim isə qızıldır. Qızılın da qiyməti bazarda tez-tez dəyişir. İnsanlara qızıl almaq bir o qədər sərf etmir. Çünki yekunda onu verdikləri pulun yarısı dəyərində qiymətə satmaq məcburiyyətində qalırlar. Bu isə, insanlara sərf eləmir. Qızıl alanda gərək onu banka qoyasan və hər il buna görə banka kirayə haqqı ödəyəsən”.

“İnvest-AZ İnvestisiya Şirkəti” QSC-nin direktor müavini Orxan Bağırov banklarda kreditləri olan şirkətlər kapital bazarı vasitəsilə öz borclarını yenidən maliyyələşdirə bilərlər:

“Keçən il üçün bizim inflyasiya səviyyəmiz 2% ətrafında olub. Amma Mərkəzi Bankın açıqlaması odur ki, onun 2020-ci il üçün hədəf inflyasiya səviyyəsi 4%-dir. Mərkəzi Bank əslində elə ona da nail olmaq istəyir. Çünki depozit faizləri aşağı düşdükcə əhalinin investisiyaları daha çox real sektora ötürüləcək. Real sektora ötürülməsi isə daha çox iş yerlərinin açılması, əhalinin gəlirlərinin artırılması və bu yolla inflyasiyanın artmasına gətirib çıxartmalıdır. Bunun real sektora axmasının bir neçə yolları var. O yollardan biri kapital bazarıdır. Bu gün banklarda kreditləri olan şirkətlər əslində kapital bazarları vasitəsilə öz borclarını yenidən maliyyələşdirə bilərlər. Bu dəfə isə istiqraz yolu ilə, yəni öz borclarının kapital bazarlarına buraxılmış qiymətli kağızlarla əvəz olunması ilə. Tutalım, şirkətin 14-15%-lə, manatla aldığı kreditləri var. Həmin şirkət artıq daha aşağı, yəni 10-12% ətrafında dəyişən faizlərlə istiqraz emissiya edə bilərlər ki, əhali bu istiqrazları alsın və onlar əldə etdikləri vəsaitlə bankdakı olan borclarını bağlasınlar. Bu, investorlar üçün əlavə bir investisiya yeridir.

“İnvest-AZ İnvestisiya Şirkəti” QSC-nin direktor müavini Orxan Bağırov:

"Bank depozitlərini çox da cəlbedici hesab etməyən investorlar birbaşa və ya dolayısı yollarla qızılı əldə edə bilərlər".

Digər tərəfdən, bu gün biz görürük ki, məsələn, Amerika səhm birjaları artıq hər gün demək olar ki, öz tarixinin maksimal piklərini vurur. Əgər ilin sonuna doğru səhm indeksləri azalarsa onda investisiyaların böyük hissəsi qızıla yönələ bilər. Bu da qızılın qiymətini artıra bilər. Ona görə də artıq bank depozitlərini çox da cəlbedici hesab etməyən investorlar birbaşa və ya dolayısı yollarla qızılı əldə edə bilərlər. Bundan başqa daşınmaz əmlak bazarı var. Azərbaycanda daşınmaz əmlak bazarında ki, qiymətlər artıq stabilləşib. Düzdür, daşınmaz əmlak bazarında qiymət artımı əmlakın böyüklüyündən, növündən asılı olaraq dəyişə bilər. Lakin biz orta qiymət artımının 3-4% arasında olduğunu görürük. Daşınmaz əmlakın həcmi və növündən asılı olaraq onun ümumilikdə kirayədən yaratdığı gəliri 4-5% arası dəyişir. Amma bundan vergini və kirayə verməklə bağlı yaranan amortizasiya xərclərini çıxmaq lazımdır ki, bu zaman həmin gəlirdən 1-1,5% azalma baş verir. Azərbaycanda daşınmaz əmlakın gəlirliliyi illik ümumlikdə 7%-dən çox deyil. Əsas alternativlər bunlardır. Başqa alternativlər də var. Bunlardan xarici qiymətli kağızları, borc qiymətli kağızlarını, səhm qiymətli kağızlarını misal çəkmək olar. Lakin Azərbaycanda səhm bazarında likvidlik aşağıdır. Ola bilər ki, burda çox böyük bir sıçrayışlar olsun. Məsələn, biz keçən il bəzi Azərbaycan şirkətlərinin səhmlərində 100%-ə qədər artım görmüşük. Məsələn, səhminin qiyməti 0,10 AZN olan şirkətlər var idi ki, onların səhminin qiyməti 0,20 AZN-ə qədər artıb. Amma yenə də burda müəyyən likvidlik problemləri ola bilər. Çünki bizdə səhm bazarı likvid deyil”. 

Mənbə: Report.az