"Banklara borcularla yanaşı, 1 milyon vətəndaşımız borclara zamin olmaqdan əziyyət çəkir"

Azərbaycanda kredit borcları ciddi problem olaraq qalır. Milli Məclisdə bəzi deputatlar dəfələrlə bu problemin həlli ilə bağlı təkliflərini səsləndirsələr də, hələ ki müsbət irəliləyiş yoxdur.

 

Moderator.az xəbər verir ki, Milli Məclisin deputatı, İqtisadi və Sosial İnnovasiyalar İnstitutunun rəhbəri Əli Məsimli “Reytinq” qəzetinə müsahibəsində bu və digər məsələlərdən danışıb.

 

– 2018-ci ildə Azərbaycan iqtisadiyyatı 2015-ci ilin devalvasiyalarından sonra başlanan resessiya və durğunluq mərhələsindən artım trayektoriyasına çıxmağa başladı. Azərbaycanda 2016-cı ildə ümumi daxili məhsulun (ÜDM) 3,8 faiz azalması, 2017-ci ildə 0,1 faiz artımı fonunda 2018-ci ildə ÜDM 1,4 faiz artıb. Ötən il manatın məzənnəsi 1 dollar – 1,7 manat ətrafında olmaqla sabit qaldı.

 

Digər şərtlərlə yanaşı, 2018-ci ildə manatın məzənnəsinin sabit qalması inflyasiyanın 2017-ci ildəki ikirəqəmli səviyyədən, yəni 15 faizdən birrəqəmli səviyyəyə – 2,3 faizə enməsində mühüm rol oynayıb. 2017-ci ildə əhali gəlirlərinin artımı inflyasiya tempindən 2 dəfə geri qaldığından, əhalinin güzəranını xarakterizə edən real gəlirlər aşağı düşmüşdür. 2018-ci ildə inflyasiyanın orta hesabla 2,3 faiz artımı fonunda əhalinin nominal gəlirləri 9 faiz yüksəlib. 2018-ci ildə sadalanan istiqamətlərə müsbət meyllərin yaranması bu il iqtisadi artım templərinin bir qədər də artırılmasına müəyyən əsaslar yaradır. Amma proqnozlaşdırlan 3,6 faiz artımdan daha yaxşı nəticələrə nail olunması həm qlobal ticarətdə proteksionizmin və ticarət müharibələrinin vüsət aldığı bir zamanda xarici şokların ölkə iqtisadiyyatına təsirlərinin neytrallaşdırılması dərəcəsindən, həm də makroiqtisadi sabitliyin möhkəmləndirilməsi və ölkədə yığılıb qalmış problemlərin həll sürətindən asılı olacaq.

 

Problemlərin həllini sürətləndirməkdən ötrü isə həyata keçirilən islahatların sürəti üstümüzə gələn problemlərin sürətindən yüksək olmalıdır. Ona görə də Azərbaycan üçün çox şey xeyli dərəcədə dünya bazarında neftin qiymətinin büdcə proqnzlaşdırılması zamanı bir barrel üçün götürülmüş 60 dollardan nə dərəcədə kənarlaşmasından və ortalama hansı səviyyədə olmasından və bir də həyata keçirilməyə başlanan islahatların daha da genişləndirilməsi, dərinləşdirilməsi və səmərəlilik dərəcəsindən asılı olacaq.

 

 

– Fikrimcə, Azərbaycanın hazırkı yavaşımış artım templərindən yenidən öz potensialına layiq templərlə artım trayektoriyasına çıxmasından ötrü cəmiyyət həyatının bütün sahələrində sistemli islahatlara, idarəetmənin fəlsəfəsini əsaslı surətdə dəyişdirib, müasir mərhələdə rəqabətə davamlı səviyyədə səmərəli fəaliyyət göstərə bilən iqtisadi sistemin formalaşmasına yönəltməyə böyük ehtiyac var. Ona görə də hazırda iqtisadi artım templərinin yenidən yüksəlməsinə mane olan amillər içərisində idarəetmənin təşkilatı strukturnun müasir tələblərə cavab verməməsi xüsusi yer tutur.

 

Bununla bağlı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2018-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasındakı yekun nitqində xüsusi vurğulayıb: “… İdarəetmədə struktur köhnəlib. Daha çevik, daha yığcam, daha məqsədyönlü yeni idarəetmə strukturu olmalıdır. İndi dünyada əks proses gedir – idarəetmə daha yığcam, çevik, daha da məqsədyönlü və az işçi ilə böyük iş görmək üçün. Amma bizdə idarəetmə sistemi şişir. Buna son qoyulmalıdır. Ona görə struktur islahatı, kadr islahatı aparılmalıdır. Hər bir sahədə o sahəyə rəhbərlik edən şəxslər mütləq maksimum səmərə ilə işləməlidirlər”.

 

İdaretmə aparatı həqiqətən də çox şişirdilib və vəziyyətin getdikcə mürəkkəbləşdiyi hazırkı mərhələdə səmərəli fəaliyyət göstərmək imkanları tükənib.

 

2019-cu ilin büdcə xərclərində ümumi dövlət xidmətləri üzrə xərclər 3,9 milyard manata çatıb ki, bu da müdafiə xərclərindən 13 faiz, təhsil xərclərindən 70 faiz, sosial müdafiə, sosial təminat xərclərindən 48 faiz, səhiyyə xərclərindən 3,7 dəfə çoxdur. Bu baxımdan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin dövlət idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi, dövlət orqanlarının və qurumlarının fəaliyyətinin optimallaşdırılması, dövlət büdcəsi vəsaitindən səmərəli istifadənin təmin edilməsi məqsədilə həyata keçirdiyi islahat xarakterli addımları müsbət qiymətləndirir və davamlı olmasını arzulayırıq.

 

 

– Ötən il keçirilən prezident seçkilərindən sonra başlanan islahatların, xüsusən də struktur islahatlarının bu il daha intensiv templərlə davam etdirilməsini təqdir edirik. Dövlət idarəetmə sistemindəki lüzumsuz strukturların ləğvi, eyni funksiyanı yerinə yetirən qurumlarda paralelçiliyin aradan qaldırılması, bir-birinə yaxın olan qurumların birləşdirilməsi istiqamətində atılan addımlar genişləndikcə, dövlət büdcəsi vəsaitinə bu yöndə edilən qənaətin də məbləği artacaq və nəticədə struktur islahatları daha çox büdcə vəsaitinə qənaət etməyə imkan verəcək. Bunu dolğun şəkildə reallaşdırmaqdan ötrü obyektiv araşdırmalar aparıb, optimal variantda həlli vacib olan xeyli ciddi problemlərin həllində nəzərəçarpan irəliləyişlərə nail olmaq lazımdır.

 

Belə ki, həyata keçirilən struktur islahatlarının səmərəlilik dərəcəsini artırmaqdan ötrü, obyektiv tələbata çevrilən şərtlər içərisində bayaq qeyd etdiyimiz kimi, islahatların cəmiyyət həyatının bütün tərəflərini əhatə etməsi, kompleks xarakter daşıması, idarəetmənin təşkilatı strukturunun təkmilləşdirilməsinə yönəlik islahatların iqtisadi azadlıqların və şəffaflığın artırılmasına, ictimai nəzarətə geniş meydan verən və cəmiyyət həyatının bütün sahələrində korrupsiyaya, inhisarçılığa, məmur özbaşınalıqlarına və bunlardan doğan talançılığa son qoymağa yönəlmiş köklü islahatlarla əlaqəli şəkildə həyata keçirilməsi və həmin addımların gözləntiləri daha dolğun və səmərəli olsun deyə, həyata keçirilən islahatlar neft amilinin aparıcı roluna əsaslanan modeldən yeni iqtisadi modelə – insan amilinin aparıcı roluna əsaslanan innovasiyalı inkişaf modelinə transformasiya üçün şərait yaratmalıdır. Bundan ötrü, Azərbaycanın yeni iqtisadi modelinə uyğun vahid strategiyanın həyata keçirilməsi çox vacibdir.

 

 

– Konkret məsələlərə gəldikdə, üç problemin həllini daha vacib hesab edirik:

 

Birinci qəbildən olan problemlər iqtisadi artım templəri ilə bağlıdır. Azərbaycanda əhali hər il orta hesabla 1,3 faiz artır və orta perspektivdə həmin tempin davam edəcəyi gözlənilir. Əhali artımının bu səviyyədə müsbət dinamikası şəraitində iqtisadi artım templərimiz 2018-ci ildəki kimi 1,4 faiz yox, 6-7 faiz olmalıdır ki, əhalinin güzəranının yaxşılaşdırılmasının iqtisadi bazası yaransın.

 

İkinci qəbildən olan problemlər əhalinin sosial vəziyyəti, xüsusən də aztəminatlı təbəqənin güzəranı ilə bağlıdır. İqtisadi artım templərimizin yavaşıması, ölkədə sosial göstəricilərə də mənfi təsir göstərir və inkişaf etməkdə olan ölkələr, MDB məkanı və region ölkələri ilə müqayisdə pisləşir. Bu il ölkə üzrə orta əmək haqqının 642 manata çatdırılması proqnozlaşdırılıb. Bununla belə, büdcə təşkilatlarında çalışanların xeyli hissəsi orta əmək haqqından aşağı – 200-300 manat arasında maaş alır. Bu il orta pensiyanın 240 manata çatdırılması proqnozlaşdırılıb. Bu, kiçik rəqəm olmaqla yanaşı, həm də xeyli insan orta pensiyadan da aşağı səviyyədə pensiya alır. Müavinətlər də çox aşağı olmaqla, simvolok səviyyədədir.

 

İqtisadi artım templərini yüksəltməklə və sadalayacağımız istiqamətlərdə köklü dəyişikliklərə nail olmaqla Azərbaycanda əmək haqqı, pensiya, müavinət və sair ödənişlər potensial imkanlarımız səviyyəsinə çatdırılmalıdır. Bundan ötrü hökumət islahatlar yolu ilə müasir mərhələdə qarşıda duran problemlərin köklü və sürətli həlli yolunda alternativi olmayan insan kapitalının üstün inkişafına dayanan innovasiyalı inkişaf modelinin reallaşdırılmasına çalışılmalıdır. Yeni yaradılan dəyərin bölgüsündə ədalətın təmin edilməsi, kölgə iqtisadiyyatının dairəsinin məhdudlaşdırılması, korrupsiyaya, məmur özbşınalıqlarına və bundan irəli gələn talançılıq hallarına, büdcə vəsaitlərinin xeyli hissəsinin gəlirli olmayan sahələrə, səmərəsiz və az səmərəli layihələrə və eyni infrastruktura dəfələrlə pul xərclənməsi praktikasına son qoyulmalıdır. Bu cür üsullarla iqtisadi artım templərimizi və buna uyğun olaraq əhalinin gəlirlərini, əmək haqqı, pensiya və sairi də potensialımıza uyğun səviyyədə əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq olar.

 

Üçüncü qəbildən olan problemlər əhalinin güzəranının yaxşılaşdırılması qarşısında duran ciddi problemlərlə bağlıdır. Bununla bağlı zəruri olan amilləri sadalayanda, korrupsiya, məmur özbaşınalıqları və bundan irəli gələn talançılıq hallarına son qoyulması məsələsini artıq dedik… Bu sahədə həlli vacib olan ən ciddi məsələlərdən biri də problemli kreditlər məsələsidir. Artıq beşinci ildir ki, vətəndaşların xeyli hissəsinin borc tələsinə düşməsi Azərbaycanda əhalinin müəyyən hissəsnin güzəranının yaxşılaşması qarşısında ciddi maneəyə çevrilib.

 

Ölkə əhalisinin hər 4 nəfərindən birinin banka borcu var. 2015-ci ilin iki şok devalvasiyasından sonra əhalinin xeyli hissəsi və banklar həmin şoku hələ də hiss edir. Banklara borcu olanlarla yanaşı, 1 milyon nəfərdən artıq vətəndaşımız borclara zamin olmaqdan əziyyət çəkir. Xeyli vətəndaşımız və biznes strukturları bank kreditlərinin girovuna çevrilib. Bu problemi, xüsusən də xarici valyutada olan kreditlər problemini çözmək lazımdır ki, həm bankların sağlamlaşdırılmasına, həm də əhalinin güzəranının yaxşılaşmasına geniş yol açılsın.

 

Xarici valyutada olan kreditlərlə bağlı problemə differensiallaşdırılmış şəkildə baxmaq lazımdır: qanunun bütün sərtliyini 2015-ci ilin devalvasiyalarına qədər borcunu vaxtında, səliqə ilə qaytaran və devalvasiyadan sonra artan borclarını qaytarmaq üçün gəlirinin imkan vermədiyi, eləcə də devalvasiya nəticəsində artan kreditləri qaytarmaq iqtidarında olmayan yoxsul təbəqəyə yox, banklarla əlbir olub kreditləri əslində qaytarmaq yox, qaytarmamaq üçün alanlara tətbiq etmək lazımdır.

 

2015-ci ilin devalvasiyalarına qədər borcunu vaxtında səliqə ilə qaytaran və devalvasiyadan sonra artan borclarını qaytarmaq üçün gəlirinin imkan vermədiyi şəxslərə güzəştlər edilməlidir. Borcu olan insanların əksəriyyəti aldığı borcun 2-3 qatını banka çoxdan ödəyib. Bəzi banklar həmin insanlardan artıq aldığından əlavə faiz, cərimə və sair formalı manipulyasiyalarla, əslində, almadığı kreditə görə pul tələb edirlər. Devalvasiyadan əvvəl 2 min manat kredit alıb, son 3 ildə 7 min manat qaytarmasına baxmayaraq, bəzi bankların hələ də belə insanların yaxasından əl çəkməməsi faktları obyektiv araşdırılmalı, müflisləşmə mexanizmi tətbiq edilməli və əhalinin aztəminatlı təbəqəsinin kredit borcları silinməlidir.