BƏLƏDÇİ (NAVİQATOR)

Nə vaxtsa insanlar ulduzlar ilə istiqamət tuturdular. İndi hər şey daha sadədir – cibinizdən telefon çıxartmaq kifayətdir, istədiyiniz ünvanı bələdçi proqramına daxil edirsiz və o marşrutu çəkəcək. Və ya avtomobildə bələdçini işə salın. Və ya "ağıllı saat"a baxın – imkanlar çoxdur. Ancaq ilk bələdçilərin necə göründüyünü bilirdinizmi? Yazımda – bələdçilərin qısa bir tarixi var: mexaniki qol cihazından dəbilqədəki proyektorlaradək.

Tarixi

Solarstein (qədim Skandinaviya dilindən tərcümədə – “günəş daşı") – tarixdəki ilk naviqasiya "cihazlarından" sayıla bilər. Qədim Vikinqlərin mətnlərində bir neçə dəfə bəhs olunur. Maqnetizm fenomeni qədim zamanlarda insanlar tərəfindən yaradılmışdır. Bu gün maqnit dəmir filizi xüsusiyyətləri ilk dəfə e. ə. VI əsrdə Miletli Fales (Thales of Miletus) tərəfindən təsvir edildiyi güman edilir.

Asiya və Skandinaviyada XI əsrdə müstəqil olaraq icad edilən ilk kompaslar su ilə dolu qabda üzən bir boşqab idi. Kalamit parçası – təbii maqnit xüsusiyyətləri olan bir daş, onun uclarından birinə bərkidilmişdir. Belə bir kompas yalnız gəmidə bir az yırğalanma ilə yaxşı işləyirdi.

XII əsrin sonlarında ingilis Nekame və fransız Gio de Provens ilk dəfə ən sadə bussol (kompas) (fr. boussole) – dənizdəki maqnit azimutunu təyin etməyə imkan verən bir cihaz təsvir etdilər.

XV əsrin əvvəllərində dənizçilərin ixtiyarında yalnız primitiv bir bussol, xəritə səhvləri ilə dolu olan gobud qum saatı vardı. Həmin vaxtlarda okean üzərindəki hər hansı bir ekspedisiya, çox vaxt ölümcül nəticəsi olan təhlükəli bir macəra idi.

1530-cu ildə astronom Gemma Frisius (1508 – 1555) "Astronomik kosmoqrafiyanın əsasları" adlı əsərində xronometrin köməyi ilə uzunluğu müəyyənləşdirmək üçün bir üsul təklif etdi, lakin uzun müddət kifayət qədər dəqiq bir saatın olmaması bu metodu yalnız nəzəri olaraq tərk etdi. Məsələ burasındadır ki, həmin vaxtlarda saatlar, nadir hallarda gün ərzində dayanmadan işləyə bilərdi, onların dəqiqliyi isə gündə 12 – 15 dəqiqədən çox deyildi.

XVII əsrədək qum saatı dənizdə vaxtı ölçməyin yeganə yolu idi. Qum saatı nazik bir dəliklə birləşdirilmiş iki şüşə borudan ibarət idi. Borular qumla doldurulub lehimlənirdi, qumun miqdarı isə elə idi ki, 1 saatdan sonra tamamilə bir borudan digərinə tökülürdü, bundan sonra saat çevrilirdi. Əlbəttə ki, qumun miqdarını dəyişdirərək, qumun bir borudan digərinə töküldüyü vaxt dövrünü dəyişdirmək olardı. Ümumiyyətlə, gəmilərdə qum saatları 1 saat, 30 dəqiqə və yarım dəqiqə üçün hesablanırdı. Gəmilərdə günün vaxtını ölçmək üçün 1 saatlıq qum saatından istifadə edilirdi. 30 dəqiqəlik qum saatı qeyd dəftərinin prototipində olan məlumatların aralıqlarını ölçmək üçün istifadə edilirdi. Laqlinlə (gəmi qurğusu) sürəti ölçmək üçün 30 saniyəlik qum saatı lazım idi. Kapitan Con Smit öz gəmisində, dənizçilərin növbələrinin nə vaxt başladığını və ya sona çatdıqlarını bilmələri üçün gəmi zənginin çalma adətini tətbiq etdi. Bir zəng vuruşu 30 dəqiqə, 2 vuruş 1 saat və beləliklə 8 vuruş 4 saat demək idi. Tezliklə bu bildiriş üsulu fərqli ölkələrin bütün gəmilərində ümumilikdə qəbul edildi. Mexaniki saatların meydana gəlməsi ilə bütün dəniz gəmilərini təchiz etməyə başladılar, bu cihaz o qədər vacib sayıldı ki, onu düzəltmək üçün gəmidən çıxarmaq qadağan edildi və bələdçi kiçik portativ saatları sahilə götürdü, dəqiq yerli vaxtı təyin etdi və gəminin saatı artıq göstərcilərinə uyğun olaraq düzəldildi. Bu günki ilk dəqiq saatların 1735-ci ildə ingilis Con Harrison (1693-1776) tərəfindən yığıldığı güman edilir. Onların dəqiqliyi gündə 4-6 saniyə idi. O vaxt üçün sadəcə fantastik dəqiqlik idi.

Astrolyabiya göy cisimlərinin durma hündürlüyünü təyin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu, çünki hündürlüyü və dəqiq vaxtı bilməklə enini müəyyənləşdirmək mümkün idi. Astrolyabiya qədim Yunanıstanda e.ə. 240 ildə məhşur idi. İki minillik ərzində bu elmi alət demək olar ki, dəyişməz olaraq qaldı. XIX əsrin II yarısından başlayaraq, astrolyabiyanı kvadrantlar - ulduzların yüksəkliklərini ölçən və genişliyi təyin edən bir alət əvəz etdi. Gündüz (günorta vaxtı) enliliyi günəşin kölgəsinin uzunluğuna, gecə - üfüqün üstündəki müəyyən ulduzların hündürlüyünə görə təyin edilirdi.

İlk addımlar

İlk bələdçi 1920-ci ildə yarandı. Plus Fours Routefinder dəstinə xəritələri olan saata oxşar cihaz daxil idi. Onu əl ilə fırlamaq lazım idi.

Bu cihazı ağıllı saatların tarixinə əlavə etmək lazım idi. Axı, cəmi 90 il keçəcək və bələdçinin funksiyası "Pebble" kimi saatlarla yerinə yetiriləcəkdir.

Növbəti nəsil bələdçi "Iter – Auto", 1930-cu ildə yarandı. "Plus Fours Routefinder"dən əsas fərqi xəritənin avtomatik fırlanmasından ibarət idi – mexanizmin sürəti, avtomobilin sürətindən asılı idi. Ancaq yolda döndüyünüz anda – sürücü xəritələri çıxartmalı, lazım olanı axtarmalı, bələdçiyə quraşdırmalı və mövcud yerini axtarmalı idi.

“Inter – Auto”-nun reklamı

General Motors 1966-cı ildə "Driver Aid Information and Routing"i buraxdı. Sistem sürücüyə kömək etmək və sürücünün bəzi funksiyalarını öz üzərinə götürə bilməsi üçün hazırlanmışdır ki, bu da sürücülük üzərində cəmləşə bilsin. Faydalı funksiyalar arasında – qəza və ya məlumat xidmətlərinə radiotelefonla zəng etmək imkanı var idi. Deşikli xəritələrdən məlumat daşıyıcısı kimi istifadə olunurdu: bələdçi onlardan istifadə edərək sürət həddi, istiqaməti və digər vacib amillər barədə məlumat verirdi.

Kosmosa!

1957-ci ildə Sovet İttifaqında Yerin ilk süni peyki kosmosa göndərildi. Bununla ABŞ alimləri, peykdən gələn siqnalı müşahidə edirdilər və Doppler effekti sayəsində alınan siqnalın tezliyinin peykin yaxınlaşması ilə artdığı və uzaqlaşması ilə azaldığını gördülər. Buna görə, koordinatlarınızı bilməklə, peykin mövqeyini və sürətini öyrənə bilərsiniz və peykin vəziyyətini bilməklə öz sürətinizi və koordinatlarınızı təyin edə bilərsiniz. Qlobal peyk naviqasiya texnologiyası: sistemlər, parametrlər və funksiyalar necə olur.

1974-cü ildə peyk bələdçisi fikri reallaşdırıldı və ABŞ bütün yer üzünü əhatə etmək üçün lazım olan 24 GPS peykindən ilkini istifadəyə verdi. Sonuncusu 1994-cü ildə istifadəyə verildi. Hal – hazırda bu peyklərdən 32-si var. Peyklər bir nöqtədən necə görünür:

Bu peyk buraxılmadı, o San Diyeqodakı muzeydədir.

Rəsmi olaraq QLONAPS sistemini (Qlobal Naviqasiya Peyk Sistemi) 1976-cı ildə SSRİ-də hazırlanmağa başladılar, ancaq 1984-cü ildə ilk iki peyk buraxıldı. Fotoda – 2-ci nəsil QLONAPS peyki göstərilib. Ayrıca, 24 peykin Yer kürəsini tam əhatə etməsi tələb olunur.

Hərbçilər və mülkilər üçün

ABŞ ordusu üçün hazırlanmış ilk GPS qəbuledicisi iki yerlik və təkərli idi. 122 kq ağırlığında idi. 1983-cü ildə SSRİ üzərindən uçan Korean Airline şirkətinin təyyarəsi vurulduqdan sonra Ronald Reyqan bütün dünyada mülki GPS sisteminin istifadəsinə icazə verdi.

1985-ci ildə ABŞ-da ilk kütləvi bələdçi – “The Etak Navigator” meydana gəldi. Ekrandakı görüntü – gözəl yaşıl rəngdədir. Əlbətdə ki, onda musiqi və film izləmək mümkün deyildi, amma o, işinin öhdəsindən gəlirdi. Onun üçün xəritələr kasetlərdə saxlanılırdı.

1987-ci ildə Toyota bazara CD-də qeyd olunan bir bələdçi buraxdı. Cihaz, Toyota Crown modelinə quraşdırılmışdı və onu ayrıca almaq mümkün deyildi.

1990-cı ildə Mazda dünyanın ilk GPS bələdçisini təqdim etdi. Dördüncü nəsil Eunos Cosmo avtomobillərində istifadə edilmişdir. Bu, Toyotada olduğu kimi daxili qurğu idi.

1991-ci ildə The Etak Navigator – “Xoşagəlməzlikdən başqa heç nə” (Nothing But Trouble) filmində göründü. Kadrda – əslində, o və Demi Murun ayağı.

Həm QLONAPS, həm də GPS əvvəlcə hərbi məqsədlər üçün hazırlanmışdır. Şəkildə – 1990-cı illərin əvvəllərində GPS bələdçisi olan Black Hawk helikopterinin alət panelinin bir hissəsi göstərilib.

1991-ci ilin yanvar və ya fevral ayları, "Səhra fırtınası" əməliyyatı. Hummer-də quraşdırılmış GPS bələdçi.

1992-ci ilə qədər Toyota daha bir yenilik hazırladı - səsli bələdçi. Toyota Celsior-a quraşdırılmışdır.

1994-cü ildə GPS bələdçiləri Avropa bazarında peyda oldu. BMW və Phillips - 7-Series E38 üçün birlikdə hazırladıqları qurğunu təqdim etdilər. Bələdçi rəngli ekranla təchiz edilmişdir.

Bir il sonra, 1995-ci ildə GPS bələdçiləri Amerika bazarına girdi. Bəzi Oldsmobile modellərində poetik adı olan – GuideStar (Bələdçi Ulduz) quraşdırıldı.

Həm QLONAPS, həm də GPS ilə eyni vaxtda işləmək üçün hazırlanmış ilk qəbuledici 1995-ci ildə "Ashtech" tərəfindən buraxılmışdır. O kütləvi bazar üçün nəzərdə tutulmamışdı.

Elə həmin il Yaponiyanın Acura markası sərt diskdə xəritələri olan bələdçi təqdim etdi.

İki il sonra, 1997-ci ildə, Yaponiyanın Alpine şirkəti GPS bələdçisi olan Alpine CVA-1005 multimedia cihazının öz versiyasını təqdim etdi. Cihaz istənilən avtomobilə quraşdırıla bilər, bələdçi üçün xəritələr isə CD-də qeyd edildi. Hər bir disk, o dövr üçün böyük miqdarda məlumatın olmasına baxmayaraq, kiçik bir sahəni əhatə etdi - məsələn, yalnız bir neçə ştat.

1998-ci ildə Garmin şirkəti, monoxrom ekranlı və əvvəlcədən yüklənmiş xəritələri olan ilk portativ avtomobil bələdçisi olan Street Pilot-u buraxdı. Cihazı panelə və ya alın şüşəsinə bərkitmək olurdu. Bir az sonra təkmilləşdirilmiş versiya yarandı – rəngli ekranla.

2000-ci ildə bazara GPS ilə ilk smartfon çıxdı – bu Benefon ESC idi. Kütləvi istehlakçıya əlçatan idi.

QLONAPS qəbuledici ilə təchiz edilmiş ilk smartfon 2011-ci ildə satışa çıxdı – MTS 945.

Bu gün

Hal – hazırda bələdçi rolunu yalnız xüsusi qurğular deyil, həm də smartfonlar və müxtəlif daşıyıcı qurğular – saatlar və eynəklər həyata keçirə bilər. Məsələn, Google Glass sürücünün yoldan fikrini yayındırmamasına imkan verir.

Saata qayıdaraq – Pebble tətbiqi, qol saatında gedəcəyiniz istiqamətləri göstərməyə imkan verir. Bu, bu qurğu üçün 10 tətbiqdən biridir. Smartfonda işə salınmış tətbiq ilə birlikdə işləyirlər.

Adətən avtomobillər, zavodda bələdçilərlə təchiz olunurlar – hətta rus avtomobil istehsalçıları da bunu edirlər.

Ancaq daha maraqlısı, əlbəttə ki, əlavə olaraq əldə edilən qurğulardır. Məsələn, Garmin HUD bələdçisi proyektorla təchiz olunmuşdur – sürücü avtomobilin ön şüşəsində növbəti döngənin istiqamətini ox şəklində görür. Cihaz iOS və ya Android smartfonu ilə sinxronizasiya olunur və onda işə salınan proqram təminatından istifadə edir. Və tıxacları Bluetooth üzərindən alır.

Motosikletçilər də bir sıra narahatlıqlarla əlaqəli bələdçilərdən istifadə edirlər: idarəetmə zamanı dəbilqədə başı bələdçiyə tərəf əymək çox narahatdır – bu bir, ünvanı qeyd etmək üçün dayanmalısınız – bu da iki. Buna görə daşına bilən bələdçi qurğuları arasında NUVIZ motosiklet dəbilqəsini qeyd etmək olar – o təhlükəsizliyin artırılması üçün lazımdır. Layihə artıq Kickstarter-də kifayət qədər məbləğ əldə etmişdir.

Cihazın proqram təminatı hətta iki təkərli nəqliyyat vasitələri üçün hiss olunacaq bonus olan pis hava şəraitini də keçməyinizə imkan verəcəkdir.

XXI əsrin II onilliyi avtomobil naviqasiyası sahəsində həm yeni əməkdaşlıqlar, həm də bələdçilərin əvvəllər onlarla əlaqəsi olmayan sistemlərə inteqrasiya cəhdləri gətirdi.

Beləliklə, 2011-ci ildə Audi şirkəti internetdən yüklənmiş Google xəritələri ilə naviqasiya modulunu təqdim etdi. Sürücülərin ekranda məlumatları təqdim etmək imkan seçimi yarandı. Artıq onlar sxematik ərazi təsvirləri ilə məhdudlaşmadılar.

2013-cü ildə Mercedes-Benz şirkəti Garmin ilə müqavilə bağladığını elan etdi. Birlikdə avtomobilin əyləncəli - məlumat moduluna tam inteqrasiya olunmuş bir naviqasiya sistemi hazırladılar. Birincisi, 3D xəritələri olan Garmin cüt ekranlı bort sistem təqdim edildi. O S-Class kupesinə quraşdırılmışdır. CLA Coupe-də isə Garmin-dən olan Vivoactive ağıllı saatı naviqasiya sisteminə qoşula bilər, o sürücünün nəbzini daim izləyir və onun vəziyyətini qiymətləndirirdi.

2014-cü ildə Jaguar şirkəti, sürücüyə lazım olan müxtəlif məlumatları alın şüşəsində əks etdirən "Follow-me Ghost Car Navigation" genişlənmiş reallıq sistemini, həmçinin hara getmək lazım olduğunu göstərən "xəyal arabası"nın siluetini təqdim etdi. Sürücüyə kifayət edir ki, təyinat yerinə çatmaq üçün onu izləsin.

Bu hazırlıqlar Mercedes – Benz-ə 2019-cu ildə ENERGIZING rahatlıq idarəetmə funksiyasını təqdim etməyə imkan verdi: o avtomobildə rahatlıq üçün cavabdeh olan musiqi, işıq və digər sistemlərin köməyi ilə gəzinti keyfiyyətini artırır. Əgər Mercedes-Benz Vívoactive 3 saatını və ya başqa bir uyğun Garmin cihazını bu sistemə qoşsanız, onda ENERGIZING, sürücünün stress səviyyəsi və ya yuxu keyfiyyəti kimi fərdi ölçülərini qiymətləndirərək hansı proqramın seçiləcəyini sizə xəbər verəcəkdir.

Mütəxəssislər, naviqasiya sistemlərinin yaradıcılarının pilotsuzlar yaratmağa çalışacağına inanırlar. Texnologiya idarəetməni ələ keçirdikdə isə naviqatorların inkişafı yeni bir mərhələyə qədəm qoyacaq: bu sistemlərdə "infortaiment" funksiyaların miqdarı və keyfiyyəti artacaq.

İnfoteynment, ingilis dilindən "məlumat" və entertainment - "əyləncə" - kimi tərcümə olunur - həm əyləncəyə, həm də tamaşaçıya məlumat verməyə yönəlmiş televiziya və ya radio yayımı materialını təqdim etmək yoludur.

PWC məsləhətçilərinin fikrincə, 2021-ci ilə qədər infotainment seqmenti avtomatik idarəetmə dəstəyindən və təhlükəsizlik təminatından sonra potensial baxımından təqribən 13.4 milyard avro qiymətləndirmə həcmində 3-cü olacaq. Çox güman ki, pilotsuz texnologiyalar inkişaf etdikcə, connected cars sahəsində və naviqasiya həlləri daha müxtəlif olacaqdır. Mütəxəssislərin proqnozları doğrudurmu? Çox yaxında biləcəyik.

Hazırladı: AVTO KLUB AZƏRBAYCAN klubunun təsisçisi, araşdırmaçı avtoekspert Natiq Nazimoğlu

Mənbə: AvtoKlub Azərbaycan