Cəlil Məmmədquluzadə - Anamın kitabı/Birinci məclis

Rüstәm bәyin, Mirzә Mәhәmmәdәlinin vә Sәmәd Vahidin ümumi kabinәsi: bir tәrәfdә böyük yazı stolu, üstündә qırmızı mahutdan örtük, yanında neçә dәnә sandalya, kitab şkafı, stolun üstündә vә şkafın içindә kitablar. Stolun üstündә telefon, mürәkkәb qabı, qәlәmlәr, kağızlar vә qeyri yazı әşyası. Bu--Rüstәm bәyin yazı stolu. Bir tәrәfdә qoyulub kitab qәfәsәsi (etajerka), üstә kitablar, yanında bir dәnә sandalya. Bura Sәmәd Vahidin yeri. Bir tәrәfdә qoyulub sandıq, içindә vә üstündә yekә vә qara cildli köhnә müsәlman kitabları. Sandığın yanında döşәk. Bu da Mirzә Mәhәmmәdәlinin yeri. Divarlarda çaharcubәlәr, içindә şәkillәr. Pәrdә qalxan vaxt otaqda oturub tәk R ü s t ә m b ә y öz yerindә; gözlәrindә çeşmәk, oxuyub yazmağa mәşğuldur. Bir qәdәr sükutdan sonra içәri qapı açılır vә Z ә h r a b ә y i m i n başı görsәnir vә yenә yox olur. Bir qәdәr keçәndәn sonra yenә Zәhra bәyim qorxa-qorxa başını uzadıb yavaşca soruşur.

Z ә h r a b ә y i m. Bala, görәsәn niyә uşaqlar yubandılar?

R ü s t ә m b ә y (başını stolun üstündәn qovzamayıb). Ana, mәni danışdırma, lüğәt yazıram.

Z ә h r a b ә y i m dinmәyib yox olur. Yenә bir dәqiqә sakitlik ilә keçir. İçәri otaqda uşaq ağlayır. Rüstәm bәy qәlәm әlindә tez durur ayağa vә haman qapıya yavıqlaşıb deyir:

R ü s t ә m b ә y. Ay uşaq sәs elәmәyin, mәn lüğәt yazıram. (Rüstәm bәy qayıdıb oturur vә yenә yazıb oxumağa cumur; yenә bir dәqiqә keçir, çöl qapını taqqıldadırlar).

R ü s t ә m b ә y. Kimsәn? Gir içәri.

Mirzә Hәsәn girir içәri.

M i r z ә H ә s ә n. Sәlam әleyküm.

R ü s t ә m b ә y. Әleykәssәlam. Mirzә, nә әcәb bu gün yubandın?

M i r z ә H ә s ә n. Bağışlayasınız. Rüstәm bәy, çox sәy elәdim, tez gәlә bilmәdim.

R ü s t ә m b ә y. Әylәş.

Mirzә Hәsәn sandalyanı yazı stolunun yanına çәkib oturur, qәlәmi götürür, kağızları aralayır vә yerini rahatlayandan sonra üzünü Rüstәm bәyә tutub yazmağa hazır olur.

R ü s t ә m b ә y. Dünәn harda qaldıq?

M i r z ә H ә s ә n (kağıza baxır vә oxuyur). Necә ki, Yevropa, habelә Asiya millәtlәrinin hürufatının әvvәlincisi "A" sövtünün әlamәtidir ki, biz ona "әlif" deyirik.

R ü s t ә m b ә y. Mirzә, dayan, gәrәk bir yerini dәyişәk. Necә yazıbsan? Yevropa vә Asiya millәtlәrinin?

M i r z ә H ә s ә n. Necә ki, Yevropa, habelә Asiya millәtlәrinin hürufatının ....

R ü s t ә m b ә y. Dayan bir, yaxşı olar artırasan: cümlәsinin.

M i r z ә H ә s ә n. Xub, cümlәsinin (yazısını düzәldir), cümlәsinin hürufatının әvvәlincisi "A" sövtünün әlamәtidir ki, biz ona "әlif" deyirik....

R ü s t ә m b ә y (kitaba baxır). Yaz, (yavaş-yavaş deyir) bundan әlavә xah Şәrq tayfalarının bәzilәrinin, habelә slavların, qreklәrin....

M i r z ә H ә s ә n. Yunanların....

R ü s t ә m b ә y. Yunanların vә qәdim yәhudilәrin dilindә hürufatın әvvәlincisinin mәnası hәmi birdir, hәmi mindir; necә ki, mәsәlәn, әrәb dilindә "әlif" lәfzi. (Yenә qabaqkı kimi içәri otaqdan uşaq sәsi gәlir. Rüstәm bәy). Sәs elәmәyin, mәn lüğәt yazıram (әlindә kitab var-gәl edir). Mirzә, yaz; vә lakin hәmin "A" sövtü millәtlәrin bәzisinin dilindә çox işlәnir, bәzisinin dilindә az işlәnir....

M i r z ә H ә s ә n (yaza-yaza). Bәzisinin dilindә....

R ü s t ә m b ә y. Bәzisinin dilindә çox işlәnir, bәzisinin dilindә, bәzisinin dilindә az işlәnir.

İçәri otaqdan Zivәr xanım әtirli vә kirşanlı, sinәsi vә qolları açıq, qıvraq gәlir, Rüstәm bәyin yazı stolunun üstündәki telefonun dәstәyini qalxızıb, qoyur qulağına vә belә danışır.

Z i v ә r x a n ı m. Kto u telefona? Kimdi telefonda? Kimdi? Sәlimә xanım? Salam әleyküm. Sağ ol, sağ ol. Necә? Kim? Hә, yaxşı! Gәlin bir yerdә gedәk. Yaxşı, evdәdi. Yaxşı, sәlamәt qal.... (Dәstәyi qoyur yerinә). Rüstәm, Sәlimә xanımgil indi gәlәcәklәr; gәrәk bu gün biletlәri paylayaq, sabah da ki, bilirsәn, bizdә cәmiyyәti-xeyriyyәnin yığıncağıdı. Bilmirәm sәnin hәlә işin çoxdur?

R ü s t ә m b ә y. Mәn sonra da yaza billәm. Deyirsәn nә vaxt gәlәcәklәr?

Z i v ә r x a n ı m. Yarım saata burada olallar. (Rüstәm bәy bir söz demәyib, yenә kitaba mәşğul olur. Zivәr xanım qıvraq çıxıb gedir. Rüstәm bәy yenә kitaba baxa-baxa deyir).

R ü s t ә m b ә y. Yaz, Mirzә, harada qaldıq?

M i r z ә H ә s ә n. Bәli. Vә lakin hәmin "A" sövtü millәtlәrin bәzisinin dilindә çox işlәnir, bәzisinin dilindә az işlәnir.

R ü s t ә m b ә y (bir qәdәr fikir elәyir). Yaxşı, indi yaz: bunu da lazımdır nәzәrә almaq ki, hәmin "A" hәrfi bәzi dillәrdә qlasnı hәrfidir....

M i r z ә H ә s ә n. İmla hәrfidir.

R ü s t ә m b ә y. İmla hәrfidir vә özü dә özlüyündә sloqdur.

M i r z ә H ә s ә n. Yәni "heca" demәk istәyirsiniz?

R ü s t ә m b ә y. Bәli, "heca" gәrәk ola vә lakin bәzi tayfaların dilindә hәmin "A" hәrfi soqlasnı hәrflәri cәrgәsindәdir.

M i r z ә H ә s ә n. Bunu "soqlasnı" әvәzinә "hürufi-samitә" yazaq.

R ü s t ә m b ә y. Mәsәlәn, necә ki, B, D, L vә qeyrilәri.

Çöl qapıdan M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i girir içәri, salam verib, başmaqlarını çıxardır vә keçib oturur öz yerindә.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Dadaş, sәnә mane olmuram ki?

R ü s t ә m b ә y. Әleykәssәlam, mane olmursan, keç otur.

Mirzә Mәhәmmәdәli oturur öz yerindә dizi üstә vә kitablarını açıb baxır.

R ü s t ә m b ә y. İndi keçәk "almas" lәfzinә. Yaz, "almas", latınca "atamas", pür qiymәt daşlar cәrgәsindә әn gözәl şәfәqli vә kimya alәmindә bundan bәrk vә sәxt daş hәlә bu vaxtadәk dünyada tapılmayıb; bәrklikdә cәvahiratın heç biri

buna bәrabәr deyil. Nә zümrüd, nә tupaz, nә dendrit, kvars, yaşma, tormalin vә nә qeyrilәri.

Mirzә Hәsәn yazır.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (başını qalxızıb, Rüstәm bәyә tәrәf deyir). Dadaş, o lüğәti ki, sәn yazırsan, bu bir yadigardı ki, hәr bir kәs oxuyub mәnfәәtbәrdar olacaq. Amma mәnim qanacağıma görә sizin kitabınızda olan mәlumat mәhz Yevropa vә Rusiya mәnbәindәn әxz olunmuşdur. Belә olan surәtdә siz öz әlinizlә lüğәtinizin dairәsini daraldırsınız. Mәnә qalarsa haman ittilaatı ki, siz o zәhmәtnәn cәm edirsiniz, onları Şәrq vә islam elmlәri ilә tәtbiq elәmәyinizin bir eybi yoxdur. Mәsәlәn, götürәk haman almas barәsindә bәrklik söhbәtini. Mәnim qanacağıma görә, "almasdan bәrk şey dünyada yoxdur" demәk özü bir sәhv vә qәlәtdir. Almasdan bәrk şey dünyada çoxdur.

R ü s t ә m b ә y. Mәhәmmәdәli, mәn heç vaxt o fikirdә olmamışam ki, lüğәtimi Şәrq alәmindәn uzaq tutum; nәinki o fikirdә olmamışam hәlә bәlkә özüm sәnә demişәm ki, mәnim yadımda vә siyahımda olmayan lәfzlәri mәnim yadıma sal ki, kitabımız nә qәdәr mümkündür, e ... e ... e ... e....

M i r z ә H ә s ә n. Tәkmil olsun.

R ü s t ә m b ә y. Tәkmil olsun. İndi hәr nә sözün var, de.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Söhbәt haman sәxtlik üstәdir ki, siz orada yazdınız. Amma mәnim әqidәmcә bu barәdә bizә bir әmr buyurulubdur, o әmrdәn kәnara çıxmaq hәr ayinә sәzavar deyil. Necә ki, mәlumdur vә kәrrat ilә eşitmişik vә kitablardan tәhsil elәmişik ki, hәqq-tәala bizә on şey tәyin edib ki, bir-birindәn bәrkdir. Yәni әn әvvәli sonrakından boş vә sonrakı qabaqkından bәrk; ta gedir çıxır onuncuya ki, dәxi ondan bәrk, ondan sәxt bir şey dünyada yoxdur vә ola bilmәz.

İçәri qapıdan Z ә h r a b ә y i m görsәnir.

R ü s t ә m b ә y v ә M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (ikisi dә әllәrini qalxızıb birdәn). Ana, dayan, hәlә gәlmә, söz danışırıq.

Zәhra bәyim yox olur.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Haman bәrk şeylәrin әvvәlincisi daşdır.

R ü s t ә m b ә y. Yәni necә daş? Axır dünyada daş çoxdur, görәk hansını deyirsәn?

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Heç tәfavütü yoxdur. Hansı daş olur-olsun.

Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn gülürlәr.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Dәxi burada gülmәk, yәni çe? Siz xahiş etdiniz, mәn dә deyirәm. Lazım deyil, mәni әfv buyurunuz; dәxi gülmәk yәni nә olsun? Heç dәxli var?

R ü s t ә m b ә y (gülümsünә-gülümsünә). Yaxşı, sözünü de, gülmәnik. Sonra? Daşdan sonra?

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. İkinci mәrtәbәdә daşdan sonra bәrk olan şey dәmirdir, zira bu iki cisimlәri bir-birinә vuranda (әllәrini qoşa tutub yavaşca bir-birinә vurur), aşkardır ki, dәmir daşı sındıracaq.

Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn yenә gülürlәr.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Hә ... gülәrsiniz, gülәrsiniz. Vay sizin halınıza!... Afәrin lüğәt yazanlar!

R ü s t ә m b ә y (gülә-gülә). Sonra? Dәmirdәn sonra bәrk olan şey hansıdır?

Mirzә Mәhәmmәdәli durur ayağa, istәyir getsin. Rüstәm bәy durur, onun qabağını kәsir.

R ü s t ә m b ә y. Mәhәmmәdәli, uşağa uşaq deyәrlәr, böyüyә dә böyük deyәrlәr. Sәn sözünü de, әgәr sәnin sözün haqdır, gәrәk onu demәkdәn çәkinmәyәsәn. Allaha şükür, sәn vaizsәn, müәllimsәn; sәn baxma bizim gülmәyimizә, sәn sözünü de. Әgәr bizә lazım olar, lüğәtә dә bir şey yazarıq, lazım olmaz,--olmaz.

M i r z ә H ә s ә n. Mirzә Mәhәmmәdәli, mәn sәndәn xahiş edirәm, hövsәlә elәyәsiniz vә bәyanatınızı başa yetirәsiniz.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (bir qәdәr fikir elәyib, oturur yerindә vә sonra başlayır). Dәmirdәn bәrk olan şey odur ki, dәmiri әridir vә özü dә sәxtlik әnasirindә üçüncü dәrәcәdәdir. Oddan bәrk olan şey sudur ki, odu söndürür vә sәxtlik әnasirinin dördüncü dәrәcәsindәdir.

Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn әllәrini ağızlarına basıb gülürlәr.

Sudan bәrk olan şey buluddur ki, su haman buluddan әmәlә gәlir. (Yenә içәri otaqdan sәs gәlir, yenә Mirzә Mәhәmmәdәli hirsli deyir). Sәs gәlmәsin! Görürsünüz ki, biz burda söz danışırıq! Bәli, ağama әrz olsun ki, buluddan bәrkraq olan şey yeldir ki, buludlara hәmişә yeldәn fәrman çıxır. (Bir qәdәr dikәlib hәvәsә gәlir). Yeldәn bәrk olan şey mәlәkdir ki, yellәri idarә edir; yәni haraya göndәrmәlidir, göndәrir; göndәrmәli deyil, göndәrmir. (Bir az da ucadan vә hәvәsli). Mәlәkdәn bәrk şey mәlәkül-mövtdür ki, mәlәki qәbzi-ruh edir. Hı ... gülәrsiniz! Gülün, eybi yoxdur, gülün! Vay halınıza! Mәlәkül-mövtdәn dә bәrk olan şey bilirsiniz nәdir? Ölümdür, ölüm! Hı ... gülәrsiniz! (Dәxi dә hirsli). Bәs bilirsiniz ki, ölümdәn bәrk şey nәdir? Bilirsinizmi, ey lüğәt yazanlar?... Ölümdәn bәrk şey xudavәndi-alәmin әmridir ki, lazım olan yerdә ölüm varid olur, lazım olmayanda olmur. Lazım olan yerdә vaqe olur bәlayi-nagәhanlar, misli-vәlvәleyi-sәqf-asimanlar, zәlzәleyi-sәthi-xakidanlar, xüsuf-küsuf, yenә xüsuf, yenә küsuf, ma-tәaqәbәl-mәlәvan! (Әllәrini yuxarı qalxızır vә cuşә gәlir). Siz gәrәk xәcalәt çәkәsiniz, adınızı müsәlman qoyub islam elmlәrinә istehza edirsiniz (çığıra-çığıra durur ayağa). Niyә gülürsünüz? Burada ilan oynatmırlar ki? Mәgәr insan öz qәbahәtini gәrәk annamaya? Eyb deyil? (hirsli gedir qapıya tәrәf).

Rustәm bәy vә Mirzә Həsәn dururlar ayağa vә Mirzә Mәhәmmәdәlinin qabağını kәsib deyirlәr.

R ü s t ә m b ә y vә M i r z ә H ә s ә n. Dayan bir, dayan bir!

Çöl qapıdan S ә m ә d V a h i d girir içәri vә qiylu-qalı görüb deyir.

S ә m ә d V a h i d. İştә irkaklar! Hayda arkadaşlar!

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli vә ucadan Sәmәd Vahidә). A kişi, hәlә bilmirәm bu nә deyir ey!...

Sәmәd Vahid gedib oturur yerindә vә kağız-qәlәmini çıxardır. Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn yenә gülmәkdәdirlәr. Mirzә Mәhәmmәdәli istәyir başmaqlarını geyә, gedә.

Z ә h r a b ә y i m qapıda görsәnib, Mirzә Hәsәndәn utanır vә çәkinir. Mirzә Həsən bunu anlayıb, Rüstәm bәydәn izin alıb çıxır, gedir. Zәhra bәyim yavaşca içәri girir vә qorxa-qorxa gәlir çökür bir tәrәfdә. Rüstәm bәy öz yerinә oturub kitaba baxır. Mirzә Mәhәmmәdәli qapının ağzında dayanıb, bir istәyir çıxa, bir istәyir qala.

Z ә h r a b ә y i m (Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Ay balam, bir dayan görüm, hara gedirsәn? Axı nә üstә bu qәdәr savaşırsınız? Ay belә sizә mәn qurban olum, axır min dәrd-sәrimiz, dost-düşmәn var!

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Ana, sәn allah sәn dә әl götür bizdәn!

Z ә h r a b ә y i m. Bala, sizin belә mәn qadanızı alım, mәnim axır siznәn vacib işim var. Mәhәmmәdәli, bala, bir gәl otur, arxayın danışaq. Sәn özün, allaha şükür, yaxşı-yamanı bilәnsәn. Axır, o qızı hәr yandan istәyirlәr; qız uşağının evdә qalmağının da bir vaxtı var. Nә deyirsәn, ay Rüstәm bala? Sәn nә deyirsәn, Sәmәd bala? Niyә dinmirsәn, Mәhәmmәdәli bala! Bir deyin görüm, nә mәslәhәt görürsünüz? Sizә gәlәn qada-bala mәnә gәlsin.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (acıqlı). Mәnә dәxli yoxdur! Hәr kәsә istәyirsiniz verin.

R ü s t ә m b ә y (kitabı qoyur, durur ayaq üstә). Ana, mәn qabaqca da sәnә demişәm, indi dә yenә deyirәm, qoy oğlanların da eşitsinlәr: qız gәrәk öz xoşu ilә hәr kәsә ki, kefi istәdi, onu görә vә bәyәnә vә әrә gedә. Dәxi o әsrlәr keçibdi ki, qızı zornan istәmәdiyi adama әrә verirdilәr. Ancaq yenә mәn mәslәhәt görürәm ki, Gülbaharı Aslan bәyә verәk.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli). Әstәğfürullah! Әstәğfürullah! Әgәr Gülbahar mәnim bacımdır, mәn bu әmrә hәrgiz razı ola bilmәnәm!

R ü s t ә m b ә y. Nә sәbәbә razı ola bilmirsәn? Xub, nә eybi var, razı olmursan, sәn de görәk kimә verәk?

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Mәn nә bilim? Kimә qismәt olar, ona verәrik.

R ü s t ә m b ә y. Axır necә kimә qismәt olar? Hazır qızı istәyirlәr, dәxi yüz il gözlәtmәyәcәyik ki?

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (bir qәdәr dinmәyib). Mәnә qalırsa, Gülbaharı Mirzә Bәxşәliyә verәrik.

Rüstәm bәy gülür.

S ә m ә d V a h i d. Necә Mirzә Bәxşәliyә? Müәllim Mirzә Bәxşәliyә?

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Bәli, haman Mirzә Bәxşәliyә.

S ә m ә d V a h i d. Bәn buna hәrgiz razı olmam.

M i r z ә Mә h ә m m ә d ә l i (tәәccüblü). Necә yәni razı olmazsan? Hәlә sәn nәçisәn?

S ә m ә d V a h i d. Bәnә qalıyorsa, Gülbaharı Hüseyn Şahidә vermәli.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (sağ әlini fırladır). Pәh-pәh-pәh, buna bax sәn allah! Bu da bizә müştәri tapdı.

3 ә h r a b ә y i m. Ay balalarım, sizә belә mәnim canım qurban, bir mәnә deyin görüm, o dediyiniz adamlar kimdilәr? Yaxşımı adamdılar, nәçidirlәr?

R ü s t ә m b ә y. Ana, mәn dediyim Aslan bәy çox yaxşı adamdı; özü dә keçәn il yurist dәrsi oxuyurdu, sonra peşiman oldu, vastoçni fakultetә girdi. İndi istәyir mal hәkimi olsun.

Z ә h r a b ә y i m (Sәmәd Vahidә). Bala, sәn dediyin adam kimdi, nәçidi? Bir qulluğu varmı?

S ә m ә d V a h i d. Ana, Hüseyn Şahid bizim gәnc әdiblәrimizdәndir, özü dә xeyriyyә mәktәbindә әdәbiyyat dәrsi müәllimidir.

Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulayır.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Pәh-pәh-pәh! Elә bizim gәnc әdibimiz әskik idi. Allah bәd nәzәrdәn saxlasın. (Hirsli). A kişi, mәn bilmirәm әdib nәdi, axır ey?

R ü s t ә m b ә y. Qardaşlarım, mәn sizdәn xahiş edirәm ki, hәr nә elәmәk istәyirsiniz, mәslәhәtnәn vә ağıl ucuynan elәyin. Onu siz gәrәk bilmiş olasınız ki, o şey ki, mehribançılıqnan vә mәslәhәtnәn aşar, dava-qalmaqalnan aşmaz. Genә dә deyirәm ki, Gülbahar bizim bacımızdı, gәrәk biz üçümüz dә sәy, tәlaş edәk ki, bacımız bәdbәxt olmasın. O axı heyvan deyil ki, yapışaq әlindәn, kimә ki istәyirik--verәk. Sәn bir söz deyirsәn, mәn bir söz deyirәm, o bir söz deyir. Qardaşlarım, belәliknәn bir mәtlәb hasil olmaz. Qız hazır, bax, o qapının dalındadı (әlini içәri qapıya uzadır), çağıraq bu saat özündәn sual elәyәk ki, görәk meyli kimәdi? Aslanbәyә istәr, Aslanbәyә gedәr, Mirzә Bәxşәliyә istәr, Mirzә Bәxşәliyә gedәr, Hüseyn Şairdi-nәdi, onu istәr, ona gedәr.

S ә m ә d V a h i d. Belә mәslәhәtә qarşı bәn bir söz söylәmәm.

R ü s t ә m b ә y (Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Niyә dinmirsәn, Mәhәmmәdәli?

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Özünüz bilin, mәnim işim yoxdur.

Rüstәm bәy durur, qapıdan Gülbaharı çağırır. G ü l b a h a r girir içәri.

Z ә h r a b ә y i m (Gülbahara). Bala, Gülbahar, gәl otu yanımda, durma ayaq üstә.

R ü s t ә m b ә y. Gülbahar, keç otu vә qulaq as, gör nә deyirәm. Biz bu saat sәnin barәndә danışırdıq. Sözün açığı budur ki, sәni üç adam istәyir: biri Aslanbәydi, biri Mirzә Bәxşәlidi, biri dә Hüseyn Şahiddi.... İndi sәn dә fikirlәş, allaha şükür, yekә qızsan, dәxi sәni öyrәtmәk lazım deyil. Qәlbin kimә yapışır, ona da get; bizim heç sözümüz yoxdu. Aslan bәy mәnim dostlarımdandı, özü dә intelligentdi; bәlkә görmüş, ya eşitmiş olasan. Mirzә Bәxşәli vә Hüseyn Şahid dә müәllimdirlәr, amma mәn onlara yaxşı bәlәd deyilәm. Özün bil, fikirlәş vә cavab ver.

Gülbahar dinmir.

Z ә h r a b ә y i m (Gülbahara). Bala, niyә dinmirsәn?

G ü l b a h a r (Rüstәm bәyә). Dadaş, әvvәl bu ki, sәn dediyin adamların heç birinә mәn bәlәd deyilәm vә qaldı ki, sizin mәnim barәmdә çalışmağınız әbәsdir; çünki mәn bilirәm ki, mәn bir kәsi xoşlasam da, sәn razı olsan, Mәhәmmәdәli dadaşım razı olmayacaq; Mәhәmmәdәli dadaşım razı olsa, sәn izin vermәyәcәksәn; hәr ikiniz dә xoşlasanız, Sәmәd dadaşım bәyәnmәyәcәk. Bir yadınıza salın, görün indiyә kimi mәnim üstümdә siz üç qardaşın neçә dәfә dava-mәrәkәsinә qonşular yığışıb tamaşaya. Yox-yox, mәn heç kәsә getmәk istәmirәm. Kaş siz bir-biriniznәn yola gedin. (Durub çıxır gedir).

Mirzә Mәhәmmәdәli gәlib oturur yerindә.

R ü s t ә m b ә y. İş belә olan surәtdә mәn mәslәhәt görürәm ki, bir surәtdә ki, Gülbahar biz dediyimiz adamların heç birinә bәlәd deyil, sabah axşam gәrәk ki, cәmiyyәti-xeyriyyәnin zasedaniyasıdır, özü dә növbәtә görә gәrәk bizim evә yığışalar. Aslan bәy--necә ki, üzv zasedaniyaya gәlәcәk. Gәrәk hesabnan müәllimlәrdәn dә olalar; çünki proqramlar barәsindә müәllimlәrdәn cavab istәyiblәr. Gәrәk onlardan şikayәt dә var. Xülasә, onlar gәrәk gәlәlәr zasedaniyaya. Gülbahar da istәyәr, çıxar onlarnan tanış olar.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (sağ әlini oynadır). Bәli, istәr, çıxar, onlarnan tanış olar....

R ü s t ә m b ә y. Nә eybi var, çıxmaz, qapının arasından baxar, hamısını görәr.

S ә m ә d V a h i d. İzdivaci-niyyәt edib, toğrudan-toğruya mülaqatda bulunmaq, zәrrә qәdәr eyb törәtmәz, zәnnindәyәm.

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli, Sәmәd Vahidә). Allah xatirinә, öz dilindә danış, peyğәmbәr xatirinә, öz dilindә danış!

Çöl qapı taqqıldayır.

R ü s t ә m b ә y. Kimsәn? Gәl!

Daxil olur T e y m u r b ә y, qoltuğunda papka; Zәhra bәyim üzünü tutur o tәrәfә ki, T e y m u r b ә y görmәsin.

T e y m u r b ә y. Sәlam әleyküm.

R ü s t ә m b ә y. Ay әleykәssәlam, Teymur bәy. Gәl әylәş.

T e y m u r b ә y. Yaxşıdı, gedәcәyәm.

İçәri otaqdan Z i v ә r x a n ı m çıxır, Teymur bәyә әl verir.

Z i v ә r x a n ı m (gülә-gülә). A, zdravstvuyte, Temur bek!

T e y m u r b ә y (Zivәr xanımın әlini öpür). Zdrastvuyte, Zivar xanum!

Teymur bәy dә Zivәr xanım da otururlar Rüstәm bәyin yanında. Mirzә Mәhәmmәddәli acıqlı baxır bunlara. Teymur bәy papkanı açır, kağızları aralayır, sonra üç kağız qoyur Rüstәm bәyin qabağına; bu da kağızlara qol çәkir, verir Zivәr xanıma, o da qol çәkib, verir Teymurbәyә. Teymur bәy dә yığışdırır, qoyur papkaya.

T e y m u r b ә y. Sabahkı zasedaniyanın povestkasında smeta mәsәlәsi barәsindә bir şey yazılmayıb; bir az biqaidә oldu. Ola bilәr ki, yenә Әfruz xanım çığır-bağır sala.

Z i v ә r x a n ı m. Pajalsta, sәn qorxursan qorx, amma mәn heç dә qorxmuram. Onlar özlәri tutduqları iş guya çox qaydalıdı ki, bizimkini dә bәyәnmәyәlәr? Hәlә, sәn allah, o dünәnki nә hәrәkәt idi, o nә çәmxәm idi? Vallah mәn Әfruz xanımın yerinә xәcalәt çәkirdim.

T e y m u r b ә y (saatına baxıb deyir). Deyәsәn yubanırıq ha!...

3 i v ә r x a n ı m (durur ayağa). Rüstәm, bu gün cәmiyyәti-xeyriyyәnin o qәdәr işi var ki, bilmirәm axşama kimi qurtara bilәcәyәm, ya yox. Yaxşı olardı, sәn dә gedә idin, bizә kömәk elәyәydin.

R ü s t ә m b ә y. Eybi yoxdu, siz gedin, mәn macal elәsәm, gәlәrәm. Harda olacaqsınız?

T e y m u r b ә y. Qabaqca gәrәk teatra gedәk, atçotun kopyasını alaq, sonra Markovun kağız mağazasına gedәk, kağız seçәk.

R ü s t ә m b ә y. Ola bilәr ki, mәn dә gәlәm.

Zivәr xanım vә Teymur bәy dururlar ayağa. Zivәr xanım ayna qabağına gedib, şlyapasını düzәldir vә Teymur bәy ilә çıxıb gedir. Mirzә Mәhәmmәdәli yenә acıqlı-acıqlı baxır bunların dalınca. Q ә n b ә r, uzun çuxalı vә belindә xәncәr, yanında çoban Q u r b a n, girirlәr içәri. Qurbanın bir әlindә uzun çomaq, bir әlindә dәsmala düyülü bir qab. İkisi dә baş yendirirlәr.

R ü s t ә m b ә y. Qәnbәr, nә var, qoyunlar necәdi?

Q ә n b ә r. Sağlığın, bir şey yoxdu. Amma qoyunlara bәrk qızdırma düşüb, yaman qırır; heç bir әlacı da yoxdu. (Qurbanın әlindәn düyünçәni alıb qoyur yerә). Buyuraydınız, bu yavanlığı boşaldaydılar; bir az kәrәdi, bir az da tәzә şordu.

(Qәnbәr düyünçәni aparır içәri, qapının yanına qoyur).

Z ә h r a b ә y i m. Qәnbәr, niyә çoxdandı görünmürsәn?

Q ә n b ә r. Xanım bәyim, vallah macalımız olmur. Qoyunun azarı başımızı bәrk qatıb.

R ü s t ә m b ә y. Qәnbәr, bilirsәn nә elә? Sabah axşam mal hәkimi bizdә olacaq, cәmiyyәti-xeyriyyәnin yığıncağıdı; sәn dә gәl, yadıma sal, deyәk, bәlkә qoyunların qızdırmasına bir dava deyә.

Q ә n b ә r. Baş üstә, gәlәrәm.

R ü s t ә m b ә y. Hә, yadıma düşdü, dәvә yunu tapşırmışdım, heç yerini elәyә bildin?

Q ә n b ә r. Ağa, axtarıram. Dәxi bizә görә qulluq?

R ü s t ә m b ә y. Gedә bilәrsiniz.

Qәnbәr vә çobanlar çıxırlar.

(Rüstәm bәy gәlir anasının tәrәfinә vә gülә-gülә deyir). Ana, kefin necәdi? Yaxşıdır? Ana, bilirsәn nә var? Mәn lüğәt yazıram. Bilirsәn lüğәt nәdi? Yәni insanın dilindә hәr nә qәribә söz var, gәrәk o kitaba yazıla; hamısı gәrәk yazıla ki, bir söz dә qalmaya. Bәlkә sәn dә elә bir qәribә söz bilirsәn ki, bizim yadımıza düşmәmiş ola. Hә, nә deyirsәn, ana? Bir qәribә söz de yazım.

Z ә h r a b ә y i m. Bala, qadan mәnә gәlsin, mәn nә bilirәm ki, nә deyim?

M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (durur ayağa). Dadaş, әgәr qәribә söz axtarırsan, mәndәn soruş, deyim; dәxi ağbirçәk arvad nә bilir, nә desin? Qәribә söz budu ki, indi maşallah kraxmallı alimlәr dәxi hicabı-zadı bilmәrrә atıb, başlayıblar russayağı üzüaçıq zindәganlıq elәmәyә. Elә mәnnәn olsa, lüğәtә bu mәtlәbi dә yazsan, pis olmaz. (Başmaqlarını geyir getsin).

R ü s t ә m b ә y (acıqlı vә ucadan). Mәhәmmәdәli, sәni and verirәm atavın goruna, mәndәn әl çәk.

Mirzә Mәhәmmәdәli başmaqlarını geyir getsin.

Z ә h r a b ә y i m (Mәhәmmәdәliyә). Bala, Mәhәmәdәli, bir dayan. Bala, bir dayan, bir getmә.

Zәhra bәyim qalxır ayağa, qoltuğundan bir bayaz çıxardır, gedir Mәhәmmәdәlinin dalıyca: o da qulaq vermәyib gedir. Zәhra bәyim yenә gәlib oturur yerindә vә bayazı qoyur qoltuğuna.

Sәmәd Vahid yazıya mәşğul olduqda, içәridәn uşaq ağlamağı eşidilir. Sәmәd Vahid, әlindә qәlәm, durur gedir qapıya tәrәf vә hirsli.

S ә m ә d V a h i d. Çocuq ağlamasın, bәn şer yazıyorum (gәlib oturur yerindә vә Rüstәm bәyә). Dadaş, әdәbiyyatdan lazımsa, nümunә olaraq bir şer deyim, yaz lüğәtә.

R ü s t ә m b ә y. Nә eybi var. Amma bu şәrt ilә açıq olsun. Yoxsa, doğrusu, mәn sәnin dilini qanmıram.

S ә m ә d V a h i d (kağızlarını әllәşdirir vә bir yerdәn şairanә oxuyur):

Әnzari-şәbabımda pәdidar olan, ey zill!

Ey zilli-tüluat, oluyorsun yenә peyda!

R ü s t ә m b ә y ("eh" elәyib, çönüb gedir öz stoluna tәrәf). O dili mәn özüm qanıram ki, lüğәtә dә yazam?

S ә m ә d V a h i d (durur ayağa vә kağızlarını yığışdırır ki, getsin). Dadaş, mәn söylәdiyim "Faust"dan türk dilinә tәrcümәdir. Bizim müәllimlәr bunu indi bu saat mәktәblәrimizdә balaca çocuqlara öyrәdiyorlar. Sәn ki, bunu qanmıyorsan, sәnayei-nәfisәdәn bibәhrә olmağını müşahidә ediyorsın, zәnnindәyim, әfәndim. (Sәmәd Vahid acıqlı, kağızı qәfәsәnin içinә atıb, durur gedir).

Rüstәm bәy tәәccüblü baxır onun dalıyca.

Z ә h r a b ә y i m (durur ayağa, bayazını qoltuğundan çıxardır vә Sәmәd Vahidin dalıyca). Bala, bir dayan! Bala, bir dayan. Sәmәd bala, bir dayan!

Rüstәm bәy dә kağızlarını yığışdırır vә acıqlı, hazırlaşır çıxıb getmәyә.

(İndi dә Zәhra bәyim bayazını buna tәrәf tutub yalvarır). Rüstәm, Rüstәm, ayaqlarının altında ölüm! Bir dayan! Bala, bir dayan, bir bu kitaba bax.

R ü s t ә m b ә y (acıqlı). Eh, ana, sәn allah әl çәk! (Rüstәm bәy dә çıxıb gedir).

Zәhra bәyim qalır ortalıqda tәk, әlindә kitab. Bir qәdәr fikirdәn sonra qayıdıb oturur yerindә, kitabın bir sәhifәsini açır vә diqqәt ilә baxır. Bir qәdәr baxandan sonra başlayır haman sәhifәni öpmәyә.

P ә r d ә s a l ı n ı r.