Firidun bəy Köçərli - Abbasqulu ağa Bakıxanov "Qüdsi" təxəllüs (II hissə)

Әyzәn qәzәli-Qüdsi:
 
Çox gözdә sürmә, әldә hәna, üzdә xal olur,
Nisbәt bu qaşü bu gözә bәnzәr mәhal olur.
 
"Qaf"i-qaşın, o "ta"yi-telin, "lam"i-lәblәrin
Adәmdә әlbir eylәsә, billah, "qital" olur.
 
Lövhi-xәyalә hәr necә tәrh eylәsәm qaşın,
Gәlmәz xәyalә, axırı mәhz xәyal olur.
 
Sirri-dәhanı sordum o şәkkәrdodaqdәn,
Pünhan danış bu sirri--dedi--qilu qal olur.
 
Görcәk o atәşin üzünü nitqim oldu lal,
Qüdsi, cәrәs düşәndә oda zәngi lal olur.
  
Qüdsinin nәzm ilә yazılmış bir namәsi dәxi onun gözәl şerlәrindәn birisidir. Haman namә burada eyni ilә dәrc olunur:
 
Sәn orda sәfa ilә
Dilculәr arasında.
Mәn qalmışam avarә
Gürcülәr arasında.
 
Dәrdü qәmi-hicrandan
Qürbәtdә pәrişanәm,
Döndü cigәrim qanә
Qeyğulәr arasında.
 
Gürcüstan gözәllәrini şair tәrif edib deyir:
 
Bir yanә әgәr baxsam,
Qәm çәkmәk olur bica
Bunlar kimi mәhtәlәt
Xoşxulәr arasında.
 
Hәr canibә әzm etsәm,
Әzbәs ki, gözәl çoxdur,
Tutisifәtәm heyran
Güzgülәr arasında.
 
Әbr içrә günәş manәnd
Pәrtov salır afaqә
Ruxsarәsi hәr şuxun
Giysulәr arasında.
 
Yüz işvәvü mehr ilә
Aşiqlәrә meyl etmәk
Bu şәhrdә adәtdir
Mәhrulәr arasında.
 
Bunları görüb, Qüdsi,
Hәr kimsә ki, aqildir,
Qılmaz özünü rüsva
Bәdgulәr arasında.
 
Qüdsinin bu kәlamına nәzirә olaraq Qarabağ şairlәrindәn bir neçәsi bu misilli şerlәr yazmışlar. Onlardan mәşhuru Mirzә Әliәsğәr "Novrәs" tәxәllüslü şairin qәzәlidir ki, bu sayaq başlanır:
 
Könlüm elә pünhandır
Giysulәr arasında,
Şanә gәzibәn tapmaz
Yüz mulәr arasında i. a.
 
Bu mürәbbe öz mövqeindә yazılacaqdır.
  
Rusların әdibi vә tәmsilnәvisi Krılovun tәmsilatından "Eşşәk vә bülbül" ünvanı ilә yazılmış qissәni mәrhum Abbasqulu ağa türkә bu gunә tәrcümә etmişdir:
 
Nәqldir bülbülü görüb eşşәk,
Dedi: "Qәlbimdә vardır üqdeyi-şәk.
 
Xәlq edәr sövtü lәhcәni tәrif,
İstәrәm mәn hәm eylәyim tövsif.
 
Ey olan hüsni-sövtdә mәruf,
Eylә bu şәkk üqdәsin mәkşuf.
 
Xәlq әqvalı ta ola mәlum,
Sidqu gizbini mәn edim mәfhum.
 
Et bu dәm bir nәvayi-xoş avaz,
Qıl qәbul iltimasım, eylәmә naz".
 
Eşşәyin iltimasın ol bülbül
Çün qәbul etdi, eylәdi ğülğül.
 
Guşini tutdu xәr ki, çün nasus,
Özü hәm durdu sakitü salus.
 
Eşidib sövtü nәğmәsini tamam,
Dedi: "Sәd heyf, heyf, heyf müdam.
 
Gәrçi alәm içindәsәn mәşhur,
Şöhrәti-kizbә olma sәn mәğrur!
 
Nәğmәdә nәqs çox vә leyk, әfsus,
Sәnә tәlim etmәyibdi xorus.
 
Nә xoşavazdır xorusi-sәba,
Qәlbi şad eylәyir qılanda nәva".
 
Bülbülә sözlәri edib tәsir,
Dedi: "Xoşdur sәnә hәmişә nәfir.
 
Lәhni-sövtüm edәr cahana әsәr,
Sәnә tәsir etmәdi, ey xәr!"
 
Bülbül azürdә eylәdi pәrvaz,
Bu misal ilә çox olur pәrdaz.
 
Ol kәsin halı matdır, heyran,
Özü aqil, mürәccәhi nadan.
 
Bizә xaliq ola müinü pәnah
Cahil hakim edәndә әmri-tәbah.
  
Bu tәmsili indiki hәyat üzrә olan şairlәrimizdәn bәzilәri tәlimi-әtfalә mәxsus tәrtib olunan kitabçalar üçün rusdan türkә tәrcümә etmişlәr, vәli heç biri belә xoş sәbkdә vә şairanә tәrcümә edә bilmәyibdir. Burada Qüdsi tәmsili sözbәsöz--tәhtәl-lәfz tәrcümә etmәyibdir. Ancaq onun mәnasını özü xoşladığı tәrzdә nәzmә çәkibdir.
  
Krılov bülbülün gözәl nәğmәlәrini vә zәrif sövtünü tövsif edibdir. Abbasqulu ağa isә eşşәyin halәtinә vә onun xoruzu mәdh etmәsinә diqqәt yetiribdir. Eşşәyin nә halәt üzrә bülbül oxuduğu әsnada durmasını şair artıq mәharәtlә bir beytdә bәyan edir:
 
Guşini tutdu xәr ki, çün nasus,
Özü hәm durdu sakitü salus.
  
Abbasqulu ağanın bu şairanә tәrcümәsi hәr bir qiraәt kitabçasını zinәtlәndirә bilәr. Vәli, çifayda, hәr kәs öz yazdığını sevir; yaxşı-yamana tәrcih verәn yoxdur!...
 
Mәrhum Abbasqulu ağa hәcv yazan vә lәğv söylәyәn şairlәrimizdәn deyil idi. Onun yazdıqları ya hәqiqi eşqdәn, ya ülumi-mütәnәvveәdәn vә ya pәndü nәsayihdәn ibarәtdir. Vәli Tәbriz bәlәdәsinә müsafirәt edib orada bir neçә müddәt mәksü iqamәt etdiyi zamanı Tәbriz әhlinin şәnindә bir neçә qılıncdan kәskinraq şerlәr yazmışdır ki, onlardan bәzini burada dәrc edirik:
 
Әya güruhi-sitәmgәr, әhaliyi-Tәbriz,
Vәfa yerinә cәfa sizdә bu nә adәtdir?!
 
Nә elmә talib olan var, nә mәnidәn agah,
Görüm, ilahi, dağılsın, necә vilayәtdir?!
 
Nә rahü rәsmi-nәsara, nә şiveyi-islam,
Nә bütpәrәst süluki, bular nә millәtdir?!
 
Nә qәdr seyr elәdim küçә ilә bazarı,
Adam çox az görünür, izdihami-kәsrәtdir.
 
Vüfuri vardır üç firqәnin bu kişvәrdә,
Axund ilә xәrü xan bihәdü nәhayәtdir.
 
Onun әmmamәsi rәngin, bunun yükü sәngin,
Xüsusәn ol birinin cübbәsi qiyamәtdir.
 
Xәri çıxart aradan, bunlara şәbahәti yox,
O binәvanın işi rәnc ilә riyazәtdir.
 
Axund ilә xana hәr tәnә eylәsәn yaraşır,
Bu müftәxorların әndişәsi şәrarәtdir.
 
Kimin ki, xülqü müzәyyәndir, istәmәz zivәr,
Kişi özün bәzәmәk cәhldәn әlamәtdir.
 
Yetişdi iş o yerә hәr kәsin ki, saqqalı-- 
Hәnalı, olsa uzun, hörmәti ziyadәtdir.
 
Ha böylә olsa parak, tazı tuladan yekdir,
Sürü içindә siyiz sahibi-kәramәtdir.
  
Bu şerlәri mәrhum Abbasqulu ağa hәştad sәnә bundan irәli yazmışdır. Әgәr indi "İbrahim bәyin sәyahәtnamә"sinә diqqәt yetirilsә, yәqinlik hasil olar ki, bu müddәti-mütәmadiyyәnin әrzindә Tәbriz әhalisinin әhvali-ictimaiyyәsi, övzai-mәişәti vә әxlaqi-rәzilәsi sabiqi qәrar üzrә davam etmәkdәdir. Bu uzun müddәtlәrdә cümlә millәtlәr ayılıb tәrәqqi etdikdә müsәlmanlar yatmaqdan usanmadılar; yatdılar vә belә fәna hala düşdülәr, mәğlub vә mәyus oldular....
  
Belә rәvayәt olunur ki, Qüdsi cәnabları Tәbrizdә olan zamanı mәhәrrәmül-hәram ayı imiş, Orada vәliәhdin ziyadә şükuhlu vә pürzinәt tәkyәsinә güzәri düşdükdә onun divarında bu şeri yazılmış görübdür:
 
Bu sәrbazü әsasi-şahzadә
Olaydı kaş o dәmdә Kәrbәladә.
 
Mәrhum Qüdsi bir növ fürsәt bulub, onun aşağısında bәdahәtәn bu cavabı qeyd etmişdir:
 
Büsati-cәng olan saәt qaçardı,
Qoyardı sәrvәri-dini aradә.
  
Bu keyfiyyәtin haqqü savab olması ravinin öhdәsinә hәvalә olunur.
  
Mәrhum Hacı Abbasqulu ağanın fars dilindә yazılmış bir çox abdar vә dilpәsәnd әşarı vardır ki, onlardan bәzilәri farsların böyük şairlәri yazdığı kәlama bәrabәrdir. Burada ancaq onun eşqi-hәqiqi barәsindә yazdığı mәsnәvini dәrc etmәyә iktifa edirik.
 
 
MӘSNӘVİYİ-ABBASQULU AĞA
 
Ey xoda xahәm ğәmo rәnco bәla,
Ey bәlayәşra tәno canәm fәda!
 
Micәhәt birun dele-divaneәm,
Mikeşәd bәr canebe-meyxaneәm.
 
Şouğ xod suzist, ma pәrvaneim,
Leyk mohtace-yeki pәrva neim.
 
Pak suz in nimsuze-xişra,
Nuşdaru bәxş sine rişra.
 
Eşqe-Şirin bәr sәrәm şuri fekәnd,
Kuhkәnra baz şod tişe bolәnd.
 
Kuhkәn mәn nistәm, nә Vameqәm,
Mәn nә bәr Şirino Әzra aşeqәm.
 
Aşeqәm bәr Leyliye-keşkarvan,
Çon cәrәs dәr şureşәndo dәr fәğan.
 
Darәd u yek mәhmәle-naqe cәhan,
Comle әndәr zire-barәş natәvan.
 
Ey cәhan heyrano sәrkәrdane-to
Vey tәno canәm bәla gәrdane-to.
 
Ey to mәşuq, ey to aşeq, ey to yar,
Ey to qazi, ey to Mәnsur, ey to dar.
 
Mәr mәra dadi dele-divanei,
Xanesuzo әz xerәd biganei.
 
Ba mәhәbbәthaye-xiş amixti,
Bәr dәrunәm eşqe-Leyli rixti.
 
Eşqe-Leyli şolevәr şod dar delәm,
Baz Mәcnun gәşt rәye-aqelәm.
 
Pare kәrdәm selsele-tәdbirra,
Mәn nәxahәm bәd әz in zәncirra.
 
Baz kon in selsele әz gәrdәnәm,
Xod rәvәm anca ke, xahi bordәnәm.
 
Әz koca mәn cuyәmәt, ey bineşan,
Mәn nәdanәm dәr koca dari mәkan.
 
Gәh ze Kәbe cuyәmәt, gahi ze deyr,
Gәh bәre-xod yabәmәt, gәh pişe-ğeyr.
 
Gәh ço әnqa bineşan kaşanei,
Gәh ço şәmәndәr dәrune-xanei,
 
Minәdanәm әz bәrayәt mәnzeli,
İn qәdr danәm ke, saken dәr deli.
 
Afәrin bәr eşq, bәr ğouğaye-eşq,
Baz bixod gәştәm әz soudaye-eşq.
 
Eşq atәş zәd mәra sәr ta bepa,
Mәrhәba, ey eşqe-xuni, mәrhәba!
 
Eşq bәr alәm fekәnde ğolğole,
Eşq Şirinra zәde dәr selsele.
 
Eşq sazәd atәş, abo xakra,
Eşq suzәd xәrmәne-әflakra.
 
Eşq bәr şahan dәhәd әczo niyaz,
Mikonәd Mәhmudra bәnde-Әyaz.
 
Ney, xәta şod, mәn kocavo aşeqi,
Eşq bәrtәr kare-hәr nalayeqi.
 
Eşqbazi nist kare-hiç kәs,
Minәyayәd kare-şahin әz mәgәs.
 
Aşeqi kare-Hoseyne-tәşisәst,
Ku hәmi tәşne bezәxme-dәşneәst.
 
Zәxme-tiğo xәncәro tiro kәman
Bәr şәhe-din mizәdәnd an kafәran.
 
U hәmi miqoft ba suze-cegәr,
Zende şod canәm, bezәn zәxme-degәr.
 
Mәr mәra, ey kaş, sәd can mişodi,
Ta hәme isare-canan mişodi.
 
Ey dәriğa, canәm әz yek biş nist,
Tohfeye-zin biş dәr dәrviş nist.
 
Minәdarәd mәğz an aşeq ke, pust
Çak minәtvan zәdәn dәr rahe-dust.
 
Mәğz çe bud, şust çe bud, dust dust,
Aşeqanra eyne-mәqsud ust, ust.
 
Ey qoman darid ke, quya ey qoruh
Kәz әtәş mәn amәdәstәm bәr sotuh.
 
Ab әgәr xahәm, zәmin dәrya şәvәd,
Xak dәr afaq napeyda şәvәd.
 
Mәn nә tәşne, sәlsәbile-kousәrәm,
Abe-heyvanәst әz pa ta sәrәm.
 
Hokmәm әr bәr әkse-in douran şovәd,
Aseman saken, zәmin gәrdan şәvәd.
 
Bәr dәrid, ey kaferan, in pәrdera,
Hәm nәhid in qalebe-әfsordera.
 
İn tәne-lağәr miyane-mast, han,
Bәr keşid in pәrdera xoş zin miyan.
 
Ney xәta şod tәn hәm әz canәst can,
Can ze tәn başәd әgәr bini әyan.
 
Minәdidi çon sәrayәd Moulәvi,
Bolbole-bağe-cinan dәr "Mәsnәvi":
 
"Tәn ze cano can ze tәn mәstur nist,
Leyk kәsra dide-can dәstur nist".