Firidun bəy Köçərli - Ana dili

Otuz il bundan әvvәl Bakıda türk dilinin Azәrbaycan lәhcәsindә nәşr olunmağa başlayan "Әkinçi" birinci müsәlman qәzeti idi. Bu qәzetin banisi keçmiş müsәlman pedaqoqu vә hazırda mәşhur ictimai xadim olan Hәsәnbәy Mәlikov idi. Qayğısız vә heç şeyin fikrini çәkmәyәn, "xoş keçmişin" әnәnәlәri әsasında tәrbiyә alan, hәr cür yeniliyә qarşı fanatik münasibәt bәslәyәn Zaqafqaziyada yaşayan azәrbaycanlıların o zamankı geri vәziyyәtini nәzәrә alaraq, әlbәttә, "Әkinçi" qәzetinin böyük müvәffәqiyyәt qazanacağını gözlәmәk olmazdı. Hәqiqәtәn, qәzet ilk nömrәlәrindәn soyuq vә qeyri-sәmimi qarşılandı. Cәmiyyәtin bәzi tәbәqәlәri isә qәzetә güclü düşmәn müqavimәti göstәrdi. Redaktorun işgüzar vә mәzmunlu mәqalәlәri, istedadlı şair Hacı Seyid Әzim Şirvaninin müsәlmanları fәal vә mәnalı hәyata sәslәyәn gözәl şerlәri ucsuz-bucaqsız sәhrada yüksәlәn fәryadı xatırladırdı, cavabsız qalan bir çağırış idi. Bundan әlavә, cәnab Mәlikov ehtiyatsızlıq edәrәk öz qәzetindә vaxtsız olaraq dini şәbehlәr (şaxsey-vaxsey) mәsәlәsinә toxundu vә bununla da şiәlik tәrәfdarlarının qızğın hiddәtinә sәbәb oldu. Hәr tәrәfdәn redaktorun üstünә mәzәmmәt vә biabırçı hәcvlәr yazılmağa başlandı. Şuşa şairlәri hәcvlәr yazan başqa şairlәri bu cәhәtdәn xeyli geridә qoydular. Hadiyül-Müzәllin adlı birisi Qarabağdan redaksiyaya redaktorun adına biabırçı söyüşlәr göndәrdi. Cәnab Mәlikov bir qәdәr ixtisarla bu hәcvi "Әkinçi"dә dәrc etdirәrәk ona diqqәti cәlb edәn aşağıdakı qeydi verir: "Cәnab Hadiyül-Müzәllin Qarabağinin aşağıda zikr olunan hәcvini onların xahişinә müvafiq tamam çap elәtmәyә izn olmadı.... Amma o cәnab vә onu fitlәyәn әşxaslar mәyus olmasınlar ki, belә kamallı söz pünhan qalacaq. Fikrim budur ki, bizim Zәrdab kәndindә, Qarabağın sәrhәddindә bir daş qoydurub, onun üstә zikr olan hәcvi tamam qazdıram ki, gәlәcәkdә bizim evladlar o yadigara baxıb bilsinlәr ki, mәn bu zәhmәt ilә millәti-islamı qәflәtdәn ayıltmaq istәyәn vaxtda necә nadanlara rast gәlmişәm".
 
Üç il әrzindә qәzetdә dәrc edilmiş mühüm materiallardan görünür ki, onun әsas mәqsәdi faydalı kәnd tәsәrrüfatı biliklәrini hәm nәzәri, hәm dә әmәli cәhәtdәn ölkәnin әhalisi arasında yaymaqdan ibarәt olmuşdur. Aqronomiya sahәsindә yaxşı mütәxәssis olan vә sadә xalqın dilini bilәn Hәsәnbәy Mәlikov qәzetin hәr nüsxәsindә kәnd tәsәrrüfatının müxtәlif sahәlәrinә dair çox maraqlı vә faydalı mәqalәlәr dәrc etdirirdi. O, eyni zamanda, elmi mәlumatları asan bir şәkildә, sadә vә anlaşıqlı bir dildә oxuculara çatdırmaqda yüksәk mәharәt göstәrirdi. Bizim fikrimizә görә, bu mәqalәlәr indi dә öz әhәmiyyәtini itirmәmişdir. Әgәr onlar müәyyәn bir sistem halına salınıb, Azәrbaycan dilindә nәşr edilәn dövri jurnallarda çap olunarsa, kәndlilәrә fayda verә bilәr.
 
Lakin "Әkinçi" öz oxucularını bu cür gözәl materiallarla tәmin etmәsinә vә ümumiyyәtlә, ayıq vә mәnalı istiqamәtinә baxmayaraq o, uzun müddәt davam edә bilmәdi vә әhatә olunduğu nadan, qaranlıq mühitlә ağır mübarizәdә öz fәaliyyәtini dayandırdı.
 
"Әkinçi"dәn sonra Tiflisdә bir-birinin ardınca "Ziyayül- Qafqaz" vә "Kәşkül" adlı iki Azәrbaycan qәzeti nәşr edilmәyә başladı. Bu qәzetlәrin müәssislәri Ünsizadә qardaşları -- Hacı Seyid әfәndi vә Cәlal әfәndi idi. Onlar çox bacarıqlı vә Şәrq dillәrini yaxşı bilәn adamlar olsalar da, qәzet nәşr etmәk kimi çәtin vә mürәkkәb işi aparmağa hәlә qәti hazır deyildilәr. Bunun nәticәsindә tez bir zamanda "Ziyayül-Qafqaz"ın nәşri dayandırıldı vә onun әvәzindә Cәlal әfәndinin "Kәşkül"ü çıxmağa başladı. "Kәşkül" dә "Ziyayül-Qafqaz" kimi hazırlıqsız adamların әlindә idi vә o, çox sәliqәsiz vә müәyyәn istiqamәti olmadan nәşr edilirdi.
 
"Kәşkül"dә, mәsәlәn, M.F.Axundovun tәrcümeyi-halı ilә bir sırada müxtәlif zarafatlar, lәtifәlәr vә ağla sığmayan gülmәli mәlumatlar dәrc edilirdi. Bәzәn qәzetin bir neçә nömrәsindә dalbadal Dağıstan vә Çeçen xarabalıqlarından redaksiyaya göndәrilәn әrәb dilindә yazılmış uzun, heç bir ciddi әhәmiyyәti olmayan mәqalәlәr çap olunurdu. Dini-әxlaqi mәsәlәlәrin müxtәlif sahәlәrindәn bәhs edәn vә dil cәhәtdәn anlaşılmaz olan bu mәqalәlәrin әksәriyyәti, yәqin ki, yalnız onların müәlliflәri üçün çap edilirdi. Bu cür hikmәtlәri anlamağa hazır olmayan oxucuların әksәriyyәtinә isә fikir verilmirdi. Öz-özlüyündәn mәlumdur ki, xalqın ehtiyac vә tәlәblәrini inkar edәn vә zamananın ruhuna cavab vermәyәn "Kәşkül" kimi mәtbuat orqanı geniş yayıla bilmәzdi vә o, keçәn әsrin 90-cı illәrinә qәdәr güç-bәla ilә öz acınacaqlı fәaliyyәtini davam etdirәrәk nәşrini dayandırdı.
 
"Kәşkül" qәzeti bağlandıqdan sonra Zaqafqaziya müsәlmanları on-on beş il öz ana dilindә mәtbuat orqanından mәhrum qaldı. Bir neçә şәxsin Azәrbaycan dilindә qәzet çıxarmaq tәşәbbüsü hökumәt tәrәfindәn rәdd edildi. Hökumәt nә sәbәbdәn isә azәrbaycanlılar arasında maarifin yayılması sahәsindә mәhsuldar işi ilә tanınan vә sәsli metod ilә savad tәlimi üçün birinci dәfә Azәrbaycan dilindә dәrslik tәrtib edәn Zaqafqaziya müәllimlәr seminariyasının müsәlman şöbәsinin keçmiş inspektoru, әmәkdar müәllim Çernyayevskinin dә xahişini rәdd etmişdi. Lakin Qafqazın başqa xalqlarından geridә qalan vә mәdәniyyәti zәif inkişaf etmiş azәrbaycanlılar yaxşı bir mәtbuat orqanına hamıdan çox ehtiyac hiss edirdilәr. Belәliklә, әgәr "Ziyayül-Qafqaz" ilә "Kәşkül"ü ictimai mәtbuat orqanı deyil, müvәffәqiyyәtsizliyә uğramış şәxsi ticarәt müәssisәsi hesab etsәk, onda mәlum olur ki, Qafqaz müsәlmanları 25 il әrzindә mәtbuat vasitәsi ilә öz ehtiyac vә tәlәblәrini müzakirә etmәk, mәktәb işini yaxşılaşdırmaq vә ümumiyyәtlә, öz hәyatlarını irәli aparmaq imkanından mәhrum edilmişlәr. Bu müddәtdә rus tәbәәliyindә olan çoxmilyonlu müsәlman әhalisi üçün yalnız Bağçasarayda "Tәrcüman" ("Perevodçik") adlı hәftәlik bir qәzet nәşr olunmuşdur. Baş senzor vә şәrqşünas cәnab Smirnovun ciddi nәzarәti ilә nәşr edilәn vә kiçik formatda rus dilinә tәrcümәsi ilә birlikdә çıxan bu qәzet dә Rusiya müsәlmanlarının bütün tәlәblәrinә cavab vermәk imkanına malik deyildi. Bundan әlavә, Krım tatarlarının dilindә çıxan "Tәrcüman", xüsusәn, әvvәllәr hamı tәrәfindәn başa düşülmәdiyi üçün Zaqafqaziyada geniş yayıla bilmәdi. Hazırda "Tәrcüman" hәftәdә üç dәfә çıxır. Onun mәzmunu xeyli yaxşılaşmış vә dili Azәrbaycan dilinә uyğunlaşdırılmışdır. Belә ki, indi qәzet az-çox savadı olan azәrbaycanlılar tәrәfindәn asanlıqla oxunur. Әdalәt tәlәb edir ki, "Tәrcüman"ın redaktoru cәnab Qaspirinskinin xidmәti xüsusilә qeyd edilsin. Hәyatının ağır şәraitdә keçmәsinә baxmayaraq o, 25 il әrzindә rus müsәlmanlarının maariflәnmәsi sahәsindә qızğın enerji ilә işlәmiş vә indi dә işlәmәkdәdir.
 
1903-cü ildә bizim möhtәrәm publisistimiz Mәmmәdağa Şahtaxtinski uzun әzab-әziyyәtdәn sonra Tiflisdә Azәrbaycan dilindә "Şәrqi-Rus" adlı qәzet nәşr etmәyә icazә alır. Bu qәzetin meydana gәlmәsi nәinki yalnız Zaqafqaziyadakı azәrbaycanlıları, hәtta bütün Rusiya müsәlmanlarını sevindirdi. Hәr tәrәfdәn redaksiyaya tәbrik mәktubları gәldi. 25 il әvvәl çox sәylә "Әkinçi" qәzetinin redaktorunun adına deyilәn mәnasız vә tәhqiramiz hәcvlәr indi gәnc "Şәrqi-Rus" vә onun redaktoru M.Şahtaxtinskinin adına yazılan tәrifli himnlәrlә әvәz edildi. "Allah bәndәsi" adlı birisi "Şәrqi-Rus"un 17-ci nömrәsindә ondan әvvәl çıxan Azәrbaycan qәzetlәrinin ötәri icmalını verib, müsәlmanları yeni qәzeti müdafiә etmәyә çağırmışdı. O, azәrbaycanlılar arasında nәşriyyat işinin çәtinliyini, yeniliyini, nә yaxşı mәtbәәlәrin, nә mürәttiblәrin, nә dә iş bilәn әmәkdaşların olmadığını nәzәrә alaraq ilk vaxtlar "Şәrqi-Rus" oxucularını qәzetә iltifatla baxmağa vә әlbir olaraq onu möhkәmlәtmәyә çağırmışdı. Hәqiqәtәn dә, qәzetin işi ilk әvvәllәr elә bil yaxşı getdi, onun yalnız Zaqafqaziyanın müxtәlif yerlәrindә deyil, bütün imperiyanın Kazan, Orenburq, Ufa, Peterburq, Moskva, Zakaspi vilayәti, Türküstan, Vladivostok vә başqa yerlәrindә dә abunәçilәri var idi.
 
Lakin yaxşı nәzәriyyәçi olan cәnab Şahtaxtinski tәcrübәdә özünü doğrulda bilmәdi. O, qәzet işindә tam tәcrübәsiz olduğunu göstәrdi. Әn başlıcası isә, cәnab Şahtaxtinski xalqının mәnәvi inkişafını nәzәrә almadığı üçün ciddi sәhvә yol verdi vә öz qәzeti vasitәsilә tәrtib etdiyi yeni әlifbanı yaymağa çalışdı. O, bununla özünә vә qәzetinә qarşı ümumi narazılıq oyatdı. Düzdür, bütün müsәlmanlar tәrәfindәn qәbul edilmiş әrәb әlifbası müsәlman dünyasında tәrәqqiyә ciddi surәtdә maneçilik törәdir vә әsaslı dәyişiklikliyә ehtiyacı vardır. Lakin bütün mәsәlә köhnә, әsrlәrlә işlәnәn әlifbanı lәğv edib, onun әvәzinә daha әlverişli vә daha mükәmmәl әlifba tәqdim etmәkdәdir. Cәnab Şahtaxtinskinin әlifbası isә heç bir xüsusi mәziyyәti ilә fәrqlәnmirdi vә o, başdan ayağa yöndәmsiz vә mürәkkәb hәrflәrdәn ibarәt idi. Hamı tәrәfindәn әn әlverişli hesab edilәn әrәb rәqәm işarәlәri cәnab Şahtaxtinskinin әlifbasında sait rolunu oynayırdı. Bu әlifbanın nöqsanları vә yaramazlığı barәdә mәn elә o zaman, 1902-ci ildә Tiflis qәzetlәrinin birindә çox müfәssәl danışmışam. Cәnab Qaspirinski dә öz "Tәrcüman"ında bu әlifbaya qarşı çıxmışdı. Göründüyü kimi, sonralar cәnab Şahtaxtinski özü dә әlifbasının tәlәb olunan vәzifәlәrә cavab vermәdiyini anladı vә yavaş-yavaş qәzetindәn bu mәsәlәni çıxartdı. Lakin o bu qәnaәtә çox gec, "Şәrqi-Rus" öz әvvәlki nüfuzunu itirdikdәn sonra gәldi.
 
Lakin bununla bәrabәr qәzetin bağlanmasına başqa sәbәblәr dә olmuşdu. Mәsәlәn, bizim fikrimizcә, gәnc "Şәrqi-Rus"a "Kaspi" qәzetinin o zamankı әmәkdaşlarının hücumları vә "Tәrcüman"ın arasıkәsilmәz iradları әsassız idi. Bizә mәlum olduğu kimi, bütün bunların nәticәsindә, cәnab Şahtaxtinskiyә böyük pula, әmәyә vә mәnәvi әzablara oturan "Şәrqi-Rus", nәşrinin ikinci ilindә öz fәaliyyәtini dayandırmağa mәcbur oldu.
 
Keçәn 1905-ci ilin payızında, tәxminәn 17 oktyabr manifesti әrәfәsindә Bakıda hәftәlik "Hәyat" qәzeti çıxmağa başladı. Deyәsәn, "Hәyat" ona qәdәr nәşr edilmiş Azәrbaycan qәzetlәrinin hamısından әn mötәbәri idi. Onu müsәlmanların әn yaxşı әdәbi qüvvәlәri -- Әlibәy Hüseynzadә ilә Әhmәdbәy Ağayev birlikdә redaktә edirdilәr. Qәzetin böyük formatı, yaxşı kağızı, gözәl vә aydın çapı, әn başlıcası isә әmәli vә dәrin mәzmunlu mәqalәlәri oxuculara yaxşı tәsir bağışlayırdı. Lakin qәzet 3-4 ay çıxdıqdan sonra Әhmәdbәy Ağayev ondan ayrıldı vә Bakıda öz "İrşad" qәzetini tәsis etdi. Әhmәdbәyin getmәsi ilә "Hәyat"da işlәr zәiflәmәyә başladı. Qәzet yavaş-yavaş canlı vә maraqlı orqandan darıxdırıcı vә qeyri-hәyati sxolastik gündәliyә çevrilmәyә başladı, әn vacib mәsәlәlәrә isә diqqәt yetirilmәdi.... Qәzet dil cәhәtdәn dә getdikcә yerli azәrbaycanlılar üçün çәtin vә anlaşılmaz oldu. "Hәyat"da әmәkdaşlıq edәn şәxslәr öz yazılarında İstambulda tәhsil almış qәzetin redaktoru Әlibәy Hüseynzadәnin üslubuna sәylә tәqlid etmәyә başladılar. Lakin bu tәqlid çox gülünc nәticәlәr verdi. "Hәyat" qәzetinin bağlanmasının sәbәblәri haqqında biz öz mülahizәlәrimizi "Znaniye" qәzetinin 6-cı nömrәsindә ayrıca danışmışıq.
 
Hazırda bütün Qafqazda Azәrbaycan dilindә yalnız bircә "İrşad" qәzeti nәşr edilir vә o da maddi cәhәtdәn çox böyük ehtiyac vә kәsir içindәdir.
 
Kәdәrlә bu qәmli faktı qeyd etmәk lazımdır ki, hәlә xalq kütlәlәrindә qәzet oxumaq ehtiyacı yaranmamış vә onlarda ictimai mәsәlәlәrә qarşı bir laqeydlik vә etinasızlıq hiss olunmaqdadır. Bizim yuxarıda göstәrdiyimiz sәbәblәrdәn başqa, bu axırıncı mәsәlә dә, şübhәsiz, "Әkinçi", "Kәşkül", "Şәrqi-Rus" vә "Hәyat" qәzetlәrinin bağlanmasına mühüm tәsir göstәrmişdi.
 
"İrşad" qәzetinin fәaliyyәtini davam etdirmәk üçün onun redaktoru vә naşiri Ağayev lazımi miqdarda abunәçi toplamaq üçün Qafqazı sәyahәt etmişdir. Bu yolla abunәçi toplamaq, әlbәttә, çox adama qәribә vә qeyri-adi şey kimi görünәcәk, lakin başqa xalqlardan tәhsil vә mәdәniyyәtcә geridә qalmış müsәlmanlar arasında isә çap işinә yardım etmәk üçün bu әn düzgün vә bәlkә dә, yeganә vasitәdir. Yaxşı әmәkdaşlar heyәti vә Ağayev kimi tәcrübәli publisistin rәhbәrliyi altında nәşr edilәn "İrşad" әn canlı, mәzmunlu vә gözәl mәtbuat orqanıdır. Bu qәzet ictimai hәyatın inkişafını açıq gözlә izlәyir vә onun sәhifәlәrindә Rusiya müsәlmanlarının hәyatında az-çox әhәmiyyәti olan mәsәlәlәr diqqәtlә vә hәrtәrәfli müzakirә edilir. Odur ki, bütün vasitәlәrlә bu qәzetә yardım etmәk mәdәni müsәlmanların üzәrinә düşür. Әgәr bu qәzet dә işin әvvәlindә öz fәaliyyәtini dayandırmağa mәcbur olsa vә qol-budaq atmadan solub mәhv olsa, onda çәtin ki, bundan sonra bir kimsә Azәrbaycan dilindә qәzet nәşr etmәyә cәsarәt edә....
 
Simaları hәlә tam müәyyәnlәşmәmiş gәnc Azәrbaycan jurnalları -- "Dәbistan", "Rәhbәr" vә "Füyuzat" haqqında rәyi xüsusi mәqalәmizdә verәcәyik.