Firidun bəy Köçərli - Əbülüla Gəncəvi

Şüәrayi-mütәqәddimin Әbülülanı "Ustadi-şüәra" lәqәbi ilә yad etmişlәr; o cәhәtә ki, hәkim Xaqani vә Fәlәki onun şagirdlәri olub, fünuni-şer vә bәlağәtdә ondan tәlim almışlar. "Atәşkәdeyi-Azәri"dә Әbülülanın Gәncә әhli olmağı zikr olunubdur. Hicrәtin altıncı әsrinin axırlarında şirvanşahların әyyami-sәltәnәtindә "Mәliküş-şüәra" adlanırmış. Şirvan şahı vә onun fәrzәndi Cәlalәddin Mәnuçehr Әbülülaya lütf vә inayәt edib, xatirini әziz tutarlarmış vә bunlar hәr ikisi fәzlü kәmal әhlinә, xüsusәn, şüәra vә üdәba sinfinә artıq dәrәcәdә iltifat vә ehtiram göstәrmәklәri sәbәbinә onların seytü sәdası hәr yerә yayılmışdı vә adları xeyir ilә zikr olunurdu. Necә ki, bu barәdә Әbülülanın, Şeyx Nizaminin, Xaqaninin vә Fәlәkinin divan vә әşarında mәzkur paşahların maarifpәrvәr olmaqları tәrif vә tövsif olunmuşdur.
  
Belә rәvayәt olunur ki, şahi-Şirvan vә onun oğlu Cәlalәddin Mәnuçehr Bәhram Çubinin nәslindәndirlәr ki, Әrdәşir Babәkanın övladından mәnsubdurlar. Әbülüla Xaqaniyә tәlim vә tәrbiyә verәndәn sonra öz qızını ona nikah ilә verdi. Vәli ustadının qızına Fәlәki dәxi müştәri imiş vә bu işdәn mәyus vә mükәddar oldu. Onun xatirini dә әlә gәtirmәk üçün Әbülüla min dirhәm qızıl ona bәzl elәdi. Ustadi-şüәra hicrәtin 560-cı sәnәlәrindә sağ imiş. Altıncı әsrin axırlarında Gәncәdә vәfat etmişdir.
  
Rәvayәt olunur, vәqta ki, Xaqani şahın hüzurunda hörmәt vә şöhrәt kәsb edib sahibi-nüfuz oldu, öz ustadı vә qaynatası Әbülülaya başladı kibrü qürur izhar etmәyә vә hәtta onun şәninә layiq olmayan hәcvlәr inşa elәdi. Haqqı batil edәn şagirdin belә rәftarından ustadı mükәddәr oldu vә bir neçә qitә hәcvlәr o da Xaqaninin haqqında yazdı:
 
Xaqaniya, әgәrçe soxәn nik daniya.
Yek noqte quyәmәt beşno rayqaniya:
Hәcve-kәsi mәkon ke, ze to mәh bovәd besen,
Şayәd ke, u pedәr bevәdo to nәdaniya. [1]
 
[1] Tərcüməsi:
Ey Xaqani, sözü yaxşı başa düşdüyündәn
Gәl, sәnә incә bir söz deyim, müftәcәsinә eşit:
O kәs ki, yaşda sәndәn böyükdür, onu hәçv elәmә,
Ola bilәr ki, o sәnin atan olsun vә sәn bilmәyәsәn.
 
 
HECA
 
Mәn an dәm ke, әz madәr dәhr zadәm,
Befәzlo honәr dәr cahәn ostadәm.
Mәra şәst salәst kәz xake-İran,
Bovәd şanәdәh ta be Şirvan fetadәm.
Ço pire-zәifәm sәnaquye xosrov,
Nәquyәm ke, Keyxosrovo Keyqobadәm.
To ey Әfzәlәddin, әgәr rasta porsi,
Becane-әzizәt ke әz to naşadәm.
To xod qorrәtol-eyno fәrzәnde-mai,
Mәnәt hәm pedәr xande hәm ostadәm.
Ço rәğbәt nәmudi beşagerdiye-mәn,
Beto tohfe әz vәslevo sim dadәm.
Kәmәrәra betәlime-şәfqәt bebәstәm,
Zәbane-to bәr şaeri bәrqoşadәm.
Ço şaer şodi bәr dәmәt pişe-xaqan,
Be Xaqaniyәt hәm lәqәb bәrnәhadәm.
To hәr dәm bemәn mәn çe cuşi ço atәş,
Nә to abo atәş nә mәn xako badәm. [2]
 
[2] Tərcüməsi:
Dünyanın anası mәni doğan andan
Öz fәzlim vә hünәrimlә dünyada ustadam.
İndi altmış yaşım var, İran torpağından
Şirvana gәlәndә isә on altı yaşım vardı.
Demirәm ki, Keyxosrov vә ya Keyqubadam,
Hökmdarı tәriflәyәn qoça bir kişiyәm.
Ey Әfzәlәddin, әgәr düzünü soruşsan,
Sәnin әziz canın üçün sәndәn narazıyam.
Sәn bizim gözümüzün işıqısan, övladımızsan,
Sәn mәni hәm ata, hәm dә ustad çağırmısan.
Elә ki, mәnim şagirdim olmağa meyl göstәrdin,
Sәnә qızıl vә gümüş hәdiyyә elәdim.
Sәnin tәlimindә şәfqәt kәmәri bağladım,
Sәnin dilini şairliyә açdım.
Elә ki, şair oldun, sәni xaqanın yanına apardım,
Sәnә "Xaqani" lәqәbini qoydum.
Sәn ki, tez-tez mәnim üstümә od kimi coşursan,
Nә sәn su vә odsan, nә dә mәn torpaq vә külәyәm.
 
Әgәrçi Hacı Lütfәli bәy ibn Xaqan Azәri "Atәşkәdә"sindә Әbülülaya "Gәncәvi" deyib, onu Gәncә әhalisindәn hesab elәyir, vәli şairin öz kәlamından anlaşılan budur ki, onun әsli iranlıdır. On altı il olur ki, Şirvanzәminә varid olub, burada sükunәt ixtiyar edib, namü şöhrәt kәsb etmişdir. Mәlum olsun ki, o vaxtları Zaqafqaziyanın tәrәfi-şәrqisindә olan vilayәtlәrin әksәri Şirvan şahlarına tabe olmağa görә, şair Gәncәni dәxi Şirvan ismi ilә zikr edibdir. Әbülülanın әslәn iranlı olmağına bu şeri dәlalәt edir:
 
Mara şәst salәst kәz xake-İran
Bovәd şanzdәh ta be Şirvan fetadәm.