Firidun bəy Köçərli - Hacı Əbülhəsən Raci (I hissə)

Azәrbaycanın İrana mütәәlliq qitәsindә zühur edәn türk şairlәrindәn mәşhuru Hacı Әbülhәsәn Racidir. Racinin nüfuzu Araz çayının sol tәrәfindә sükunәt edәn Azәrbaycan türklәrinә dәxi ki, rus tәbәәlәrindәn ibarәt olsun, keçibdir. Belә ki, Raci nә qәdәr İran torpağında mәrufü mәşhurdur, bir o qәdәr dә Zaqafqaziya türklәri arasında onun hörmәt vә şöhrәti vardır. Bununla belә Raci kimi şairin ki, onun lәtif vә dilpәsәnd qәzәllәri vә cigәrsuz növhәlәri böyükdәn kiçiyә kimi cümlә әhli-savadın dillәrindә caridir, tәrcümeyi-halına dair lazım olan mәlumatı cәm etmәkdә aciz qaldıq. Divani-qәzәliyyat, qәsaid vә növhәcatına rücu etdik dә şairin öz halü şәninә vә filcümlә seyr-sülukuna mәxsus bir işarә dә bulmadıq. Bu isә bir tәrәfdәn şayani-tәәssüf vә bir yandan layiqi-heyrәt vә tәәccüb bir haldır ki, kәrrat vә dәfәat ilә Racinin divani-әşarü kәlamı çapdan çıxıb vә hәr bir sinif arasında intişar tapıbdır vә divan çap etdirәn kitabfüruşların vә onun tәbinә imtiyaz alan sair әşxasın heç birinin fikrinә gәlmәyibdir ki, divan sahibi olan şairin tәrcümeyi-әhvalına dair divanın, icmalәn cüzi mәlumat kitabın bir guşәsindә dәrc edib, oxuyanları onunla aşina elәsin. Bu tәәccüb kәlmәsi hal bir Racinin haqqında olmayıb, bәlkә ümum İran vә Azәrbaycan şairlәrinin halına şamildir. İndiyә kimi demәk olur ki, Şeyx Sәdinin "Gülüstan" vә "Bustan" kitabları әqәllәn yüz dәfә çapdan çıxıbdır, amma bu çapların heç bir nüsxәsinә Sәdi kimi müәzzәm vә mötәbәr, әhli-hikmәt şairin haqqında üç kәlmә dә söz tapılmaz. Ancaq kitabın axırında çәndan lüzumiyyәti olmayan şeyi qeyd edirlәr ki: "Tәmam şod divane-mәrhumol-mәğfure-felan әleyhorrәhme behәsbe-fәrmayeşe sәrvәre-mokәrrәm vә mәlazol-ekram Mәşhәdi felan vә ya xeyrol-hace-felan ketabforuş vә besәyo ehtemame-Kәrbәlaye felan surәte-enteba pәziroft. Allahummә әnfәәhu bihә vә licәmiil-moumenin"[1]i.a.
  
[1] Tərcüməsi:
Günahsız mәrhum filankәsin divanı çox hörmәtli mәşhәdi filanın göstәrişi әsasında tamam oldu vә ya xeyrül-hәqq filan kәrbәlayının sәyi nәticәsindә çap olundu.
 
Hacı Әbülhәsәn Racinin tәrcümeyi-әhvalına dair bizdә olan cüzi әxbardan mәlum olur ki, ol mәrhum tәvәllüd edibdir tarixi-mәhәmmәdiyyәnin 1247-1252-ci[2] illәrindә Tәbriz şәhәrinin Xiyaban mәhәllәsindә. Tәlim vә tәrbiyәsi öz şәhәrindә olubdur. Ömrü qırxdan qırx beşә kimi olubdur. Vәfatı Hәcc ziyarәtindәn müraciәt edәndә olubdur. Cәddәdә gәmiyә oturanda әsnayi-rahda dәryaya qәrq olubdur vә bu hüznavәr hadisә hicrәtin 1292-ci[3] ilindә vaqe olubdur.
  
[2] 1831-1836.
[3] 1875.
 
Şairin әhibbalarından birisi--"Sәbur" tәxәllüslü--Racinin belә qafil, vәtәndәn kәnarda vaxtsız vәfatı barәsindә yazdığı bir növhәdә onu belә vәsf etmişdir:
 
Ey dәriğa ke, hәzrәte-Raci
Çon zәr әz kiseye-әhibba rәft.
Bihәdd әfsus, sәdhezar dәrir
Ke, behәsrәt ze dare-donya rәft.
Dağe-ferqәt nәhad bәr dele-ma,
Suxt әz hecre-u dele-ma rәft.
Nә şәbәm şәb, nә ruze-mәn ruzәst,
Huşәm әz sәr, ze del şәkiba rәft.
Bi to ey çeşmeye-çerağe-sorur
Rouşәnai ze çeşme-bina rәft.
Xake-qәm çәrx bәr sәre-ma rixt-- 
Ke, tora xare-mout bәr pa rәft.
Heyf әz an şahbaze-qolleye-Qaf-- 
Ke, beqafe-әdәm ço Әnqa rәft.
Zan kәmalate-u hezar әfsus-- 
Ke, bebade-әcәl beyekca rәft.
Ey mohiti ke, xun şәvәd abәt,
Abe-ru әz roxe-to әz ma rәft.
Ey ze şure-to şur dәr delha,
Vәz şәre-to şәrәr becanha rәft.
Kaş an dәm ke, u bekәşti şod,
Hokme-"ya әrzu iblәi ma" rәft.
Ahü vahәsrәta ke, mәdfәne-u,
Gәşt penhan vәli ze peyda rәft.
Qәbruhu fi qulubi min valast,
Gәrçe dәr zaher әz nәzәrha rәft.
Gәşt çon Xezr zendevo cavid
Ta bezolmate-mәrg tәnha rәft.
Yunesasa ze Mesre-dare-fәna
Bәrdәhane-nәhәnge-oqba rәft.
Vә minәl-mai kullu şeyin hәyyun,
Zende baz şode Xezrasa rәft.
Şod rәvan suye-cәnnәtol-mәva,
Tayere-qodse-xod bemәva rәft.
Cesm boqzaşto sәrbesәr can şod,
Әz doi sәlәb gәşt yekta rәft.
Hәmço qol va şod әndәr in qolşәn,
Pa keşid әz çәmәn, beyәğma rәft.
Peye-didar bude hәmço Kәlim,
"Әrni" quyan be Ture-Sina rәft.
Şahede-mәnәvi nәmudәş rox
Hәmço Musa peye-tәcәlla rәft.
Әz meye-eşq corei nuşid,
Baz çon bade suye-mina rәft.
Әz әrz pak gәşto couhәr şod,
Hәmço ruh әz kәdәr mosәffa rәft.
Yari peyvәst aqebәt ba yar,
Ançe mikәrd әz an tәmәnna rәft.
Qәlәme-әnbәrinşәmime-Sәbur
Bәhre-tarix kәrdәn enşa rәft.
Yaft әz kәlәmeye-"әya ğәffari",
Bәhre-tәhrir kәrdәn emla rәft[4].
  
[4] Tәrcümәsi:
Heyif ki, hәzrәt Raci
Dostlarının kisәsindәn qızıl kimi getdi.
Hәdsiz әfsus, yüz min heyif
Dünya evindәn hәsrәtlә getdi.
Bizim ürәyimizә ayrılıq dağı çәkdi,
Ürәyimizi ayrılığı ilә yandırıb getdi.
Nә gecәm gecә, nә gündüzüm gündüzdür,
Başımdan huşum, ürәyimdәn sәbrim getdi.
Ey şadlıq çirağının çeşmәsi, sәnsiz
Gözlәrimin işığı getdi.
(Yәqin) fәlәk başımıza qәm torpağı töküb--
Ki, sәnin ayağına ölüm tikanı batdı.
Heyif o qülleyi-Qafın tәrlanından-- 
Ki, Әnqa kimi әdәm (yoxluq) Qafına getdi.
Heyif onun kәmalatından-- 
Ki, әcәl külәyi ilә birdәfәlik (heç olub) getdi.
Ey suyu qan olan ümman,
Sәnin vә bizim uzümüzün suyu getdi.
Sәnin şurundan ürәklәrdә şur var,
Sәnin qığılcımından canlara qığılcım düşdu.
Kaş o, gәmiyә minәndә
"Ey yer, suyu ud" hökmü verilәydi.
Yüz min tәәssüf ki, onun qәbri
Pünhan oldu.
Onun qәbri allah adamlarının qәlbindәdir,
Hәrçәnd o, zahirәn nәzәrlәrdәn (uzaq düşüb) getdi.
Ölüm zülmәtinә tәk getdiyinә baxmayaraq,
O Xızr kimi diri vә әbәdi oldu.
Yunis kimi dari-fәna Misrindәn
Axirәt nәhәnginin ağzına getdi.
Hәr şey su ilә diridir,
Diri bir quş olub Xızr kimi getdi,
Cənnәt evinә tәrәf yollandı,
Muqәddәs quş özu evinә getdi.
Cismi qoyub başdan ayağa can oldu,
İkiliyi tәrk edib tәk getdi.
Bu gülşәndә gül kimi açıldı,
Çәmәndәn ayaq çәkib heçliyә getdi.
Kәlim kimi görüş arzusunda idi,
"Әrni" deyәrәk Sina dağına getdi.
Üzü mәnәvi gözәl kimi görsәndi.
Musa kimi tәcәlla ardınça getdi.
Eşq şәrabından bir qurtum içdi,
Yenә badә kimi Minaya tәrәf getdi.
Әrzdәn tәmizlәnib cövhәr oldu,
Ruh kimi çirkabdan tәmizlәnib getdi.
Nәhayәt, dost öz dostuna çatdı,
Arzu elәdiyi mәqsәdә yetişdi.
Әtirli, әnbәrli, sәbirli qәlәm
Onun tarixini yazmaq üçün gedib
"Әya ğәffari" ifadәsini tapıb yazdı.
 
Sәbur cәnablarının burada yazılan şerlәrindәn mәlum olur ki, mәrhum Hacı Әbülhәsәn Racinin şәnü rütbәsi dost vә әhibbası arasında xeyli tutulurmuş. Mәrhum şairin pişәzvәqt qafil ölmәyi әhibbalarını böyük yasü әlәmә düçar edib, novgüllәrinә ayrılıq vә heyrәt dağı çәkibdir. Cәnab Sәbur sair Azәrbaycan şairlәri kimi vәsfindә mübaliğә edib, Racinin fәzilәtini bir dәrәcәdә artırıb ki, onun şәnü halını әnbiyayi-kiramdan bәzinin halına tәşbih qılıbdır. Bir sayaq üzrә ki, Raci dәxi müqәddәs vә mütәhhәr vücudlar kimi mәaniyi-әshab ilә hәmcәlis olub, cismi-kәsifdәn xilas olmaq ilә böyük bir sәadәtә vasil olubdur. Necә ki, şair deyibdir:
 
Әz әrz pak gәşto couhәr şod,
Hәmço ruh әz kәdәr mosәffa rәft.
  
Racinin divani-әşarı bu qayda üzrә tәrtib olunubdur: qәzәliyyati-farsi, qәsaidi-türki, qәzәliyyati-türki, tәcnisi-türki, Kәrbәla şühәdalarının әhli-beytinin müsibәtinә dair növhәvü sinәzәnlәri, müqәttәat vә rübaiyyat. Növhә vә sinәzәnlәrin arasında yazılan әfrad mәrhumül-mәğfur Molla Hüseyn "Dәxil" tәxәllüs şairin kәlamlarıdır ki, onları Raciyә nisbәt vermәk dürüst deyil. Divani-Racinin bәzi nüsxәlәrindә Dәxilin vә Nacinin vә Mirinin kәlamlarından dәxi seyyidüş-şühәdanın müsibәtinә dair növhә vә sinәzәnlәr daxil olubdur. Belә ki, Tәbriz mәtbәәlәrindә çap olunan kitabların çoxunda әsla bir qayda vә sәliqә yoxdur. Hәr bir kitaba lazım olan föhristdәn dәxi xәbәrlәri yoxdur. Ancaq onu qәnimәt bilirlәr ki, kitabın boş qalan yerlәrini hәr nә ilә olacaq, olsun, doldursunlar.
  
Racinin sәlis vә rәvan tәbi olduğu әşarından görünür. Onun qәzәllәrinin çoxu dillәrdә әzbәr olubdur vә xanәndәlәrin çox vaxtı toylarda vә işrәt mәclislәrindә oxuduqları Racinin gözәl qәzәllәridir. Necә ki, şair özü deyir:
 
De bir türki qәzәl, Raci,
Oxusun bu gözәl, Raci,
Bәlәd olsun әzәl Raci
Rümuzi-eşq dәrdinә.
 
        * * * * *
 
Raci, fünuni-şerdә gәrçi vәhidsәn,
Dәm vurma çox ki, baisi-lafü kәzaf olur.
 
Vә hәmçinin şer vә qәzәl demәyә artıq meyl vә hәvәsi olmağını vә hәqiqi fәxarәti şer vә qәzәldә görmәyini bu beytindә bildirir:
 
Tәrk elә simü zәri, cәm elә әşarü qәzәl,
İstәsәn, Raci, әgәr namü nişanın çıxsın.
 
       * * * * *
 
Desәm Raciyә şer yaz , hey yazar,
Pul adı gәtirsәm bilәkdәn qurur.
  
Racinin vәtәndaşı vә hәmmәclisi olan bir nәfәr şәxs ilә dәmir yol[un]da tanış oldum. Ol cәnab ziyarәtә gedirdi vә Racini görmüşdü. Racinin әxlaqü adabından әhvalpürsan oldum. Mәzkur hacı Racini çox tәrif edib, ziyadә xoşxülq, xoşrәftar vә xoşsöhbәt olduğunu söylәdi. Mәrhumun әxlaqi-pәsәndidәlәrindәn birisi dә onun artıq mütәdәyyin, vәtәnpәrәst vә hәmçinin hirsü tәmәdәn ari, cümlәyә yaxşılıq edәn dәrvişsifәt vә әhli-qәnaәt, pakdamәn bir vücud olması barәsindә bir beytdә deyibdir:
 
Qalıb bu pәnd mәnә yadigar pirimdәn:
Hәmişә zindә bu alәmdә niknam qalır.
 
Racinin dostluqda, vәfada vә vәtәnpәrәstlikdә sabitqәdәm olmağına bu şerlәri şәhadәt verir:
 
Sәr fәdaye-dust kәrdәn pişe-ma doşvar nist,
Danәm in naqabeliha qabele-ezhar nist.
 
Hәr ke aşeq şod yәqin başәd ke, әz can begzәrәd,
Şeyx Sәnan bәhre-tәrsa arәş әz zonnar nist.
 
Dustan, әfğane-Raci başәd әz hobbe-vәtәn,
Mouseme-qol bolboli danәd ke, dәr qolzar nist[5].
 
[5] Tәrcümәsi:
Başı dosta qurban elәmәk bizim uçün çәtin iş deyil,
Bilirәm ki, bu naqabil bir şeydir vә demәk mümkün deyil.
Aşiq olan kәs canından keçmәlidir.
Şeyx Sәnanın tәrsa [qızı] uçün zünnardan arı yoxdur.
Ay dostlar, Racinin әfğanı vәtәn mәhәbbәti üçündür,
Gül mövsümunun (qәdrini) gülzarda olmayan bülbül bilәr.
 
Vә әyzәn hәqiqi dostluq babında deyibdir:
 
Hәr kәs ke, koşte gәşt berahe-vәfaye-dust,
Әz xune-u rәvast xәlayeq vozu konәnd[6].
  
[6] Tәrcümәsi:
Dost vәfası yolunda ölәnin
Qanı ilә rәvadır ki, çamaat dəstәmaz alsın.
 
Padşah ilә gәdanın vә fәqir ilә dövlәtlinin arasında hәqiqәtdә bir tәfavüt olmadığını vә cümlәnin axırı puç olduğunu bu rübaisindә bәyan etmişdir:
 
Girәm to padşahe-tәmame-cәhan şәvi,
Girәm cәhaniyan hәmera hokmran şәvi,
Girәm ke, qәsrhaye-to sәr bәr fәlәk keşәd,
Ruzi şәvәd to hәm gele-kuzegәran şәvi[7].
 
[7] Tәrcumәsi:
Tutaq ki, sәn bütun dünyanın padşahı olacaqsan (oldun).
Tutaq ki, sәn dünya xalqı üçün hökmdar olacaqsan,
Tutaq ki, sәnin saraylarının başı fәlәyә çatacaq,
Bir gün olacaq ki, sәn dә kuzәgәrlәr üçün gil olacaqsan.
  
Әgәrçi Racinin divani-şeri Azәrbaycanın hәr bir vilayәtinә dağılıb vә kәlami-mövzunu dillәrdә caridir, vәli biz dә mәcmuәmizi onun asari-lәtifәlәrindәn xali qoymamaq üçün bir neçә nümunәlәr burada tәhrir qıldıq.
 
Qәzәli-Raci:
 
Övzai-çәrx sanma ki, biixtilaf olur,
Cuyi-zәmanә gah bulanır, gah saf olur.
 
Vermәzlә gah Yusifi Misrin bәhasına
Gәh pirәzal әlindә bәhası kәlaf olur.
 
Eşq әhlinә bir özgә әziyyәt rәva deyil,
Tәni-rәqibü cövri-zәmanә kәfaf olur.
 
Mәşuqә aşiqin bilü razi-nihanını
Bu rişteyi-mәhәbbәt ona telqraf olur.
 
Kәşf eylәrәm bu eşq ilә hüsnün mәtalibin,
Amma yazanda xamә bu sirri şikaf olur.
 
Tövәmdi[8] rәncü rahәt, müdğәmdi eyşü qәm,
Vәslü fәraq, şadiyü matәm müzaf olur.
 
[8] Tövәm--әkiz doğulan uşaq.
 
Hәr şeyi öz yerindәdi bu karxanәnin,
Dәxlü tәsәrrüf eylәsә hәr kim, xilaf olur.
 
Hәr kimsә öz mәqamını alәmdә seyr edәr,
Әnqayә Qaf, cüğdә[9] xәrabә mütaf[10] olur.
 
[9] Cüğd--bayquş.
[10] Mütaf--tәvaf olunmuş mәhәl.
 
Ustad hәr kәsin qәdinә bir qәba biçib,
Var bir qәba ki, özgә qәbayә sicaf olur.
 
Olmaz yüz il fәğanә gәlә zar, әndәlib,
Pәşşә nә qәdr tiz uça, simürği-Qaf olur.
 
Bәs, hәr kәs anlasın gәrәk öz qürbü qәdrini,
Rubәh nә növi şirә hәrifi-mәsaf olur.
 
Amma olubdu çoxlara bu әmr müştәbeh,
Culfalıq etmәmiş külәhduz kәlaf olur.
 
Raci, fünuni-şerdә gәrçi vәhidsәn,
Dәm vurma çox ki, baisi-lafü kәzaf olur.

(II hissə)