Firidun bəy Köçərli - Hacı Molla Abbas "Şölə"

Mәrhum Hacı Molla Abbas Hacı Abdulla oğlu әslәn isfahanlı imişsә dә, yenә Gәncә şüәrasının zümrәsindәn hesab olunur.
 
Hacı Molla Abbas "Şölә" tәxәllüs tәxminәn qırx beş sәnә bundan müqәddәm Gәncәyә gәlib, orada evlәnibdir vә lakin övladı olmayıbdır. Şölә Hindistanı, İranın çox yerlәrini, Әrәbistanı vә Misiri seyrü sәyahәt edib xeyli bilik vә tәcrübә kәsb etmiş bir vücud idi. Qafqaziyanın dәxi çox yerlәrini gәzib, onda olan müxtәlif әqvamü milәlin adabü ayini ilә bәlәd olmuşdu.
 
Mәrhum Şölә tәvәllüdü zamanından ömrünün müsinn çağına qәdәr xәstә olmadığını vә hәtta baş vә diş ağrısı nә olduğunu bilmәdiyini öz dost vә tanışları yanında iddia edәrmiş. Şölә fars vә türk dillәrini kamil vәchdә bilirmiş. Amma әşarü kәlamının çoxusu türk dilindәdir. Yazdığı әşarın әksәri, demәk olur ki, Gәncә şәhәrinin xüsusi vüquatına vә onda vaxtbәvaxt zühur edәn әlamata, vüqua gәlәn tәğyirata vә Gәncә әhlinin әxlaqü adatına dairdir. Şölәnin dili açıq vә sadә olduğuna binaәn, onun kәlamları hәr kәsә, hәtta kәmsavad adamlara da xoş gәlir.
 
Mәcmuәsi var, amma çap olunmayıbdır. Şölә vәfat edibdir Gәncәdә 1899-cu ildә, tәxminәn yetmiş yaşında.
 
Әsәrlәrindәn nümunә üçün Gәncәnin vәsfindә yazdığı şerlәri burada gәtiririk:
 
Gәl, ey alәm ara qәmxanә Gәncә,
Dönübsәn mәhbәsü zindanә, Gәncә!
Әgәrçi zahirәn abad olubsan,
Olubsan batinәn viranә Gәncә!
Sәnin üstündә çox qanlar tökülmüş,
Binayi-dәhrdәn piranә Gәncә!
Gәhi Osmanlının, gәh Rusun oldun,
Nәsib oldun gәhi İranә, Gәncә!
Bu çәrxin qafil olma gәrdişindәn,
Olur dövran yenә dolanә, Gәncә!
Yәqin et, sәndә heç bir qәlb açılmaz,
Gedә gәr bağ ilә bostanә, Gәncә!
Olur şad ol zamanda kim, ayağın
Qoyar bir mәscidә, meydanә, Gәncә!
Bina tutmaz birisi sәndә yayda,
Atarsan hәr birin bir yanә, Gәncә!
Әdәb, hörmәt aradan oldu nabud,
Çü fayton gәldi bu meydanә, Gәncә! 
Keçәnlәr öldü qurtardı, yerindәn--
Ki, biz gәldik yaman dövranә, Gәncә!
Hәqiqәt Qafqazdә şәm idin sәn,
Cәmii-şәhrlәr pәrvanә, Gәncә!
Sәdaqәtlә rәfaqәt itdi, getdi,
Dönüb işlәr hamı yalanә, Gәncә!
Lisanlar cümlәsi tәğyir olundu:
"Pajalusta" olub qurbanә, Gәncә!
Mәqamı kәfşkәn kәslәr keçәrlәr
Necә gör sәdrә bir şahanә, Gәncә!
Olar kim, beş qruşa yalvarırdı
Demәzlәr indi pul milyonә, Gәncә!
Nә günlәr sәndә gördüm bundan әqdәm,
Hәzaran heyf ol dövranә, Gәncә!
Ağardı baş, dişim sәndә töküldü,
Mәni hәsrәt qoyubsan nanә, Gәncә!
Olar kim, tülküdәn eylәrdilәr xövf,
Dönüblәr şir ilә aslanә, Gәncә!
Tamam iftardә paprus çәkәrlәr,
Olubdur çün әvәz qәlyanә, Gәncә!
Әcәb iftar, әcәb ruzә, әcәb rәsm,
Şәriәt düşdü çox nöqsanә, Gәncә!
Gözüm yaşı bu ruxsarә rәvandır
Gedәndә sәmti-qәbristanә, Gәncә!
Çәkәr meydanü mәscid iştiyaqi,
Gedәndә Şölә Hayestanә, Gәncә!
 
Şölә bu şerlәrindә Gәncәnin özünü vә hәm dә әhalisini tәzmimü tәyib edib, onu bir mәhbәsü zindanә oxşadır ki, ol qәmxana zahirdә abad görünürsә dә, batindә viranәdir. Onun üstündә çox qanlar tökülüb, canlar fövt olubdur; gah Osmanlıya tabe olubdur, gah Rusa vә gah da İran qoşunu onu tәsxir edibdir.
 
Gәncәdә yüz bağ vә bostana seyr üçün gedilsә dә, bir kәsin könlü açılıb, ürәyi şad olmaz. Burada ancaq qәlbi şad edәn bir mәsciddir, bir dә Gәncәnin gen vә vәsi meydanı. Keçmişdә sair şәhәrlәrә nisbәt Gәncә şәhәri şam imişsә dә vә sair şәhәrlәr pәrvanә misal onun başına dolanarmışsa da, indi onun rövnәqi dönüb vә övraqı pozulubdur. Әhali arasında adabü әrkan götürülübdür. Xüsusәn fayton çıxandan bәri xalqın әxlaqı xarab olub, dillәrini dә dәyişiriblәr. İndi hәr bir şey bir "pajalustaya" münhәsrdir. Әdna şәxslәr vә kәfşkәndә mәqamı olanlar sәdri-mәclisә keçiblәr vә beş qruşa möhtac olan adamlar indi milyona da pul demirlәr vә bu pulun vә dövlәtin sәbәbinә tülkümәzac vә qorxaq vücudlar indi aslanә dönüblәr. İftarda qәlyan әvәzinә papiros çәkirlәr.
 
Xülasә, sabiqdәki rәsmü qayda götürülüb, dinә rәxnә vә şәriәtә nöqsan yetişibdir. Bu şerlәrdәn görünür ki, mәrhum Şölә köhnәmәslәk vә bir növ fanatik adamlardan birisi imiş ki, şәriәtin nöqsana düşmәyini ramazan ayında qәlyan әvәzinә papiros çәkilmәkdә vә camış arabasının әvәzindә fayton minmәkdә görür. Bu mәslәkdә davam edәn köhnәpәrәstlәr indi dә içimizdә az deyil. Şair keçmiş vaxtları ki, onda Avropa rәsmü adәtindәn bir әsәr yox idi, hәsrәtlә yad edib deyir:
 
Nә günlәr sәndә gördüm bundan әqdәm,
Hәzaran heyf ol dövranә, Gәncә!
Ağardı baş, dişim sәndә töküldü,
Mәni hәsrәt qoyubsan nanә, Gәncә!
 
Yuxarıda zikr olunan mәnzumata bәrәks olaraq mәrhum Şölә özgә bir kәlamında Gәncәni bu sayaq tәrif qılır:
 
Gәldi bahar, oldu әcәb çağı Gәncәnin,
Bazarә gәldi süd ilә qaymaği Gәncәnin.
 
Bir vaxt var o şәhrdә çox-çox fәsadlәr
Yapraq açanda çubi-çinaranı Gәncәnin.
 
Qış fәsli sәbzәcat, әlәf, sairә nәbat,
Әltafi-hәqqdir Әrәbistanı Gәncәnin.
 
Artmazla xәlqi, bilmirәm aya sәbәb nәdir,
Ya rәb, mәgәr ki, vәqfdi torpağı Gәncәnin.
 
Hәr kim ki, getmәyibdi, yәqiqәn gedәn bilәr,
Guya ki, bir behiştdi yaylaği Gәncәnin.
 
Çox yerdә vardı mәscidi-came zәmanәdә,
Heç yerdә yoxdu mәscidinin tayı Gәncәnin.
 
Çöl әhlinin müәzzini çaqqallar olur,
Qiblә olubdu Haçaqaya dağı Gәncәnin.
 
 Haçaqaya adlanan dağ Kәpәz dağıdır ki, Gәncәnin cәnub sәmtindә vaqe olduğu üçün avam xalq qiblәsini onunla tәyin edir.
 
Etmә güman ki, xәlq qoyub ehtiyatını,
Pünhan olub yapıncı da, çomağı Gәncәnin.
 
Şölә bu qәdri vәsf elәmә, әlqәrәz budur,
Yoxdur cahanda tay ilә ortağı Gәncәnin.
 
Şölәnin hәr iki şerlәri ki, burada tәhrir olundu, Gәncәnin keçmişdәki övzavü әhvalına dair mәlumat vermәyi ilә layiqi-diqqәtdir vә şerlәrdәn onun sahibi-tәb olması anlaşır. Vә lakin ikinci vә üçüncü beytlәrdә "çinaranı" vә "Әrәbistanı" sözlәri rәdif olaraq qeyrilәrlә mütabiq gәlmir. Bu isә tamami kәlama bir növ nöqsan gәtirir.
 
Aşağıda yazılan beytlәr dәxi Şölәnin kәlamlarındandır. Bunlardan başqası әlә düşmәdi:
 
Әcәb divanәdir, yaran, görün bu mәrdümi-alәm,
Bәla zәncirinin adın qoyublar türreyi-pürxәm.
 
       * * * * *
 
Mәnә bir navәki-peykan vurubdur ol kәmanәbru-- 
Ki, hәrgiz Әşkbusi vurmayıb bu şәstlә Rüstәm.
 
       * * * * *
 
Gәrçi çox müşkül olur darü diyar ayrılığı,
Hamıdan müşkül olur sevgili yar ayrılığı.