Firidun bəy Köçərli - Həsən bəy Rzaqulu bəy oğlu "Həsən Qara" və "Hadi"

"Beyti-xamuşan" üzvlәrinin müqtәdirlәrindәn birisi dә Rzaqulu bәy oğlu Hәsәn bәy idi ki, "Hәsәn Qara" vә "Hadi" tәxәllüsü ilә mәşhur idi. Onun türk vә fars әşarü qәzәliyyatı çoxdur. Nümunә üçün bir türk qәzәli bu mәcmuәyә daxil olundu:
 
Şәbi-zülmati-zülfündә fәğanü ahü zarım var,
Vüsali-sübhi-ruyin feyzinә çox intizarım var.
 
Kәsilmiş taqәtü tabü tәvanım, tarı şahiddir,
Nә yol bullam vüsalә, hicrә nә sәbrü qәrarım var.
 
Nigara, mәhcәbina, qәddi-sәrvin iştiyaqında
Edәn hәr lәhzә cari çeşmә çeşmi-әşkbarım var.
 
Sәnә birәhmlik bunca nәdәndir bilmәzәm, zalim,
Gәtirmәzsәn xәyalә kim, mәnim bir dilfikarım var.
 
Hüzurunda, әzizim, zәrrәcә hәrçәnd qәdrim yox,
Vәli qәmlәr yanında şaxisәm, çox etibarım var.
 
Sәnin әqdi-sürәyya tәk cәbinindә әrәq mәnzum,
Mәnim dә xab görmәz dideyi-әncümşümarım var.
 
Açar müjgan oxu, Hadi, xәyalımdan neçә rövzәn,
Xәyalә girmәyә, vәh-vәh, nә bәxti-huşyarım var.
 
Bәzi rәvayәtә görә bu Hәsәn Qara haman Hadiyül-Müzәllindir ki, "Әkinçi" qәzetinin banisi Hәsәn bәy Mәlikov vә "Әkinçi"nin müqtәdir mühәrrirlәrindәn Әhsәnül-Qәvaid cәnabları aşura günü baş çapmağın qәbahәtini vә şәriәti-qәrraya ziddü bәrәks olmasını yazdıqları üçün Hәsәn bәyi hәcv etmişdi. Hәsәn bәy isә qәzetә әlavә olunan qitәlәrdәn birisindә Hadiyül-Müzәllinin hәcvini atidә zikr olunan irad ilә mәәn dәrc etmişdi: "Cәnab Hadiyül-Müzәllin Qarabağinin aşağıda zikr olunan hәcvini, onun xahişinә müvafiq tamam çap etmәyә izn olmadı. Ona binaәn onların bir para nalayiq vә hәdyan sözlәri qaldı. Amma ol cәnab vә onu fitlәyәn әşxaslar mәyus olmasın ki, belә kamallı sözlәr pünhan qalacaq. Fikrim budur ki, bizim Zәrdab kәndindә Qarabağın sәrhәddindә bir daş qoydurub, onun üstә zikr olunan hәcvi tamam qazıdım ki, gәlәcәkdә bizim övlad o yadigara baxıb bilsinlәr ki, mәn bu zәhmәt ilә millәti-islamı qәflәtdәn ayıltmaq istәyәn vaxtda necә nadanlara rast gәlmişәm".
 
Hadinin hәcvi bu sayaq başlanır:
 
Ey edәn fisqini alәmdә nümayan Hәsәn!
Dadamayan dәhrdә bir lәzzәti-iman Hәsәn!
Şәri-qәrrayә vuran qәsd ilә nöqsan Hәsәn!
Eylәyәn öz-özünü bisәrü saman Hәsәn!
 
Qarabağ әhli artıq dindar vә övladi-Mustafaya dustdar olduqlarından "ağköynәk mәsәlәsi"nә irad tutmaq onlarda dinә toxunan vә naşayәstә әmәllәrdәn biri hesab olunurdu. Cәnab Hәsәn bәyin bu mәsәlәni araya qoymağı, xüsusәn ibtidayi-karda, qırx il bundan әqdәm ki, indiki halımıza nisbәt camaatımız cәhalәt vә avamlıq halında idilәr, әlbәttә, böyük bir sәhv idi vә "Әkinçi"nin bir nömrәsindә Qarabağ әhlindәn bir nәfәri Hәsәn bәyә kağız yazıb, ona mәlum etmişdi ki, aşura barәsindә qәzetdә çap olunan hadisә cümlәmizi mükәddәr etdi vә bәzilәrini sizin qәtlinizә dәxi mühәyya edibdir.
 
Hadiyül-Müzәllin Qarabağinin cavabı ki, mәrhum Hacı Seyid Әzim tәrәfindәn yazılmışdı, "Әkinçi"nin 10-cu nömrәsindә 1294-cü ildә ki, tarixi-mәsihiyyәnin 1877-ci ilinә mütabiqdir, çap olunmuşdu. Haman cavabı bir para hәcvmanәnd bәndlәrindәn savayı eynilә burada zikr etmәyi münasib gördük:
 
 
Ey olan hadiyi-әrbabi-zәlәalәt Hadi,
Ey Müzәllini edәn hәqqә hidayәt Hadi,
Eylәdin sәn ki, bu mehdiliyә adәt, Hadi,
Elә bәs alәmә tәbliği-risalәt, Hadi!
 
Leyk peyğәmbәr olan hәcv elәmәz ümmәtini,
Kişi lazımdı çәkә ümmәtinin qeyrәtini,
Gәrçi hәcv eylәyәnin yoxdu kәsәn sünnәtini,
Sәnə bu hәcv nә fәrz idi, nә sünnәt, Hadi!
 
"Әhsәnül-Qaidә"nin sahibi, yaxud özü bәg,
Yazmış idi: nә rәva xәlq olur ağköynәk?
Sәn, oba aşrı, әzizim, nәyә lazım hürmәk,
Nә üçün eylәdin izhari-әdavәt, Hadi?!
 
İnşaallah saba-birgün yetişir mahi-әza,
Gey kәfәn, yar başını, tök yaşını, bağla qara,
Sәni meydanda görәn kimsә desin: namxuda
Elәyibdir yenә alәmdә qiyamәt Hadi.
 
Әlini tutmadı bir kimsә ki, qardaş, sәnin,
Can sәnin, cism sәnin, tiğ sәnin, baş sәnin,
Cәm ola baxmağına sünni, qızılbaş sәnin,
Baxıban onlara sәn eylә fәxarәt, Hadi!
 
Kim deyәr ağlama sәn Kәrbübәla sәrvәrinә,
Canımız cümlә fәda olsun onun Әkbәrinә.
Ağladı әrzü sәma tәşnә ölәn Әsğәrinә,
Onu inkar edәnin zatına lәnәt, Hadi!
 
Leyk siz bir para bidәtlәr edibsiz icad,
Qoymusuz adını siz tәziyә, ey әhli-fәsad!
Sizә bu tәziyәdәn özgә hәvәslәrdi murad,
Mәn ölüm, sәn bir özün eylә mürüvvәt, Hadi!
 
Bu deyilmi qәrәzin başını sәn çapmaqdan,
Yәni ki, canımı cananә edәrdim qurban,
Malını bәs nә üçün eylәmәyirsәn ehsan,
Quru baş çapmağa sәn etmisәn adәt, Hadi!
 
Xatirin cәm elә kim, gәr bu isә rәsmi-әza,
Sәnә nifrin edәcәk padşahi-Kәrbübәla,
Bәdәnin zәhmәtinә şәrdә yoxdur fitva,
Yoxsa var sizdә, görәk, tazә şәriәt, Hadi?
 
Xaçpәrәstlәr hamısı açdı gözün düşdü qabaq,
Dalda qaldıq tökülüb cәhl ilә biz, ay sarsaq!
Bәs nә vaxtı bizә qismәt olacaq göz açmaq?
Әqlә gәl, tarıya bax, bәsdi bu qәflәt, Hadi!
 
Bu hәdisi nә zaman zikr qılıb peyğәmbәr-- 
Ki, olur rus diliylә oxuyan kәs kafәr?
Allah, allah, bu nә böhtandır, ey hiylәtgәr,
İxtilafati-lisandır bizә nemәt, Hadi!
 
Kim ki, bir dil bilә bir nemәtә ol vasildir,
Kim ki, çox bilsә, o çox nemәtә bәs şamildir,
Leyk alәmdә hәr ol kimsә ki, naqabildir,
Edәcәk qeyr lisanı o, mәzәmmәt, Hadi!
 
Biz dә müddәt "Zәrәbә Zeyd" kitabın oxuduq,
Rişteyi-ömrümüzü nәhv ilә sәrfә toxuduq,
Barı biz taifә әzzәldә yenә bir…………,
Olmuşuq indi dәxi eyni-nәcasәt, Hadi!
 
Tut, Hәsәn bәy, bizә tәlim elәyir dәrsi-zәlal,
Götürüb boynuna ol kafәr olub vizrü vәbal,
Niyә tәlimә siz әtfal qılırsız irsal,
Bilmәyirsiz niyә bәs eybü qәbahәt, Hadi?
 
Oxudur cümlә uşaqlarını xanü bәyiniz,
Nemәti-rus ilә pәrvәrdә olub cәmdәyiniz,
Bilmәyәn rus dilini bәlkә ola tәk-tәkiniz,
Sizdәdir hamıdan artıq ona rәğbәt, Hadi!
 
Mәrhәba mülki-Qarabağ әzadarları,
Tarı әfzun elәsin siz tәki dindarları,
Seyyida, bәsdi, әgәr görsә bu әşarları,
Çәkәcәk tutduğu kirdarә xәcalәt Hadi!
 
Haman sәnә "Әkinçi"nin 12-ci nömrәsindә Hadiyül-Müzәllinin әfzәli-şüәra Hacı Seyid Әzim Şirvaninin cavabında yazdığı әşar dәrc olunmuşdu. O kәlami-mövzunu dәxi burada zikr edirik:
 
Ey bizi hәcv qılan şairi-dövran Әzim,
Seyyidü sәrvәrü sәrdari-süxәndan Әzim,
Dәhr gülzarı ara bülbüli-xoşxan Әzim,
Әzizim, ikki gözüm, cәddinә qurban, Әzim!
 
Şәnin üzmadı әgәr biz deyilik әzmi-rәmim,
Abi-heyvan dәkisәn, biz dәxi qәssaq, hәmim,
Seyyidin tәbi kәramәtli olur, nәfsi sәlim,
Nә rәvadır deyәsәn hәrzәvü hәdyan, Әzim?
 
Sәn әgәr ali-Әlisәn, hanı qeyrәt, de görüm!
Haşimisәn, qürәşisәn, hanı qeyrәt, de görüm!
Allah, allah, nәdi bir böylә qәsavәt, de görüm!
Sakit ol, samit otur, sındımı peyman, Әzim?!
 
Cәddini mәdh edәn vәqtdә, әya alicәnab,
Niyә qarnına düşüb sancı, edirsәn tәbü tab?
Sәn dә mәn kimi gözün yaşını tök, başını çap,
Cәddini yaxşı tanı, mәrtәbәsin qan, Әzim!
 
Aç bәsirәt gözünü şahi-şәhidanә tәrәf,
Baxgilәn Kәrbübәla sәmtinә meydanә tәrәf,
Mәhliqa canları gör, tiği-cәfa ilә tәlәf,
Gör ki, sәn dә olusan qanına qәltan, Әzim!
 
Şur başında әgәr olsa, bilirsәn ki, nә var,
Eşq gülzarına gәl, seyr elә bir, keçdi bahar,
Qumriyü bülbülü cüğdü necә gör zarü fikar
Eşq sultanına olmuşlar әzaxan, Әzim!
 
Gәr desәm hәcv sәnә, cümlә müsәlmanә dәyәr,
Zәmm daşın gәr atam, şişeyi-imanә dәyәr,
Bәdәnә hadis olan sәdmә yәqin canә dәyәr,
Nә edim, çarә nәdir, cuş qılır qan, Әzim!
 
Hüsni-xülqi bizә mәlumdu Mirzә Hәsәnin,
Yox lüzumu o cәnabә dәxi iqrar sәnin,
Mәnbәi-feyzdir alәmlәrә kani-kәrәmin,
Mәdәni-elmü әdәb, mәlcәi-ürfan Әzim!
 
Kim deyir rus dili bidәtdir alәm ara,
Cahili әlsinәlәr xiclәtdir alәm ara,
Hәr dilin mәrifәti izzәtdir alәm ara,
Mәrifәt elmini kim eylәdi ketman, Әzim!
 
Dәxi bihudә danışma sәn, әya paknihad,
Nәfsi-әmmarә ilә Hadi kimi eylә cәhad.
Hüzn ilә qan yaş axıt, eylәgilәn cәddini yad,
Nariza olmaya ta şahi-şәhidan, Әzim!
 
Hadiyül-Müzәllinin Hacı Seyid Әzimә verdiyi әdәbiyyata cavabından aşikarәn görünür ki, Şirvan şairinin Qarabağda artıq hörmәt vә ehtiramı var imiş vә Qarabağ şairlәri ol cәnabı özlәrinә fünuni-şerdә ustadi-mahir vә mürşidi-kamil mәnzәlәsindә tutarlarmış. Hadinin cavabı onun özünün dәxi sahibi-tәbi-sәlim olmasını göstәrir.
 
"Әkinçi"nin 1294-cü sәnәsindә çap olunan 9-cu nömrәsindәn belә mәlum olur ki, Hadi sabiqdә Hәsәn bәyin zәmmindә yazdığı hәcvmanәnd şerlәrindәn bir növ peşman olub, mühәrrir әfәndidәn üzrxahlıq elәyir vә "ağköynәk mәsәlәsi"ndәn tәqsiri Әhsәnül-Qәvaidin üstә hәvalә edib deyir:
 
Biya ke, noubәte-solhәsto aştiyo inayәt,
Beşәrte-an ke, nәquyim әz ançe rәft hekayәt[1].
 
[1] Tərcüməsi:
Gәl ki, sülh, barışıq, inayәt vaxtıdır,
O şәrtlә ki, söhbәtin nәdәn getdiyindәn danışmayaq.
 
Bu barışıqdan sonra Hadinin nәzm vә nәsr ilә yazılmış bәzi asari-qәlәmiyyәsi "Әkinçi"nin sәhifәlәrindә görünür.