Firidun bəy Köçərli - Molla Pənah "Vaqif" təxəllüsləri (I hissə)

Azәrbaycan türklәrinin mәşhur vә müqtәdir şairi Molla Pәnah hesab olunur ki, bizim әdәbiyyatımızın banisi vә müәssisi adlanmağa onun haqqı vardır. Molla Pәnah öz zamanında bir çox ülum vә fünuna vaqif olduğu üçün özünә "Vaqif" tәxәllüs ittixaz etmişdir.
   
Müasirlәri onun dәrin elmini vә mollalığını müşahidә edib haqqında demişdir: "Hәr oxuyan Molla Pәnah olmaz!" vә bu istilah indi dә Zaqafqaz türklәri arasında bir mәsәli-mәşhurdur. Milli şairlәrimizdәn onun kimi sadә vә açıq lisanda vә ana dilimizin şivәsindә şer vә qәzәl yazan az olubdur. Müasirlәri ona nәzirә yazmağa sәy vә tәlaş ediblәrsәdә, onun kimi mühәssәnatlı, gözәl vә açıq kәlam söylәmәkdә aciz qalıblar.
  
Vaqif ziyadә zövqü sәfa әhli olduğu üçün gözәl mәdhindә xeyli mәrğub vә nazik şerlәr yazmışdır ki, onların cümlәsi qәlbdәn nәşәt edәn hissiyyatdır ki, oxuyanlara dәxi sirayәt edib, onları şövqü hәvәsә gәtirir. Molla Pәnah artıq fәsih vә şirinzәban vә hazırcavab bir vücud imiş ki, hәr qisim mәtlәbi öz mәqamında, münasibi-hal söylәr imiş. Onun hәmәsri aşıq Әli Qaracadaği Kәlibәri Molla Pәnahı bu gunә tәrif edibdir:
 
Bu gövhәr sözlәrin, ey alicәnab,
Tamam aşiqlәrin sәminә gәlmiş.
Fәsahәtdә, bәlağәtdә sәnin tәk
İnanma ki, ruyi-zәminә gәlmiş.
 
Bu әsrdә şairlәrin xanisәn,
Müdәrrisә bәrabәrsәn yәni sәn,
Elmin mәdәnisәn, gövhәr kanisәn,
Eşidәnlәr sözün dәminә gәlmiş.
 
Aşiq oldum bir qamәti-rәnayә,
Onu sevdim, canım düşdü bәlayә,
Vallah, billah, sәn düşdüyün sövdayә,
Artıq mәn fәqirin sәrinә gәlmiş.
 
Әli çәkәr geçә-gündüz ahü zar,
Kәsildi müdara, getdi ixtiyar,
Vaqif olsun bu mәnadәn xәbәrdar,
Mәdinә kuyinә Sәkinә gәlmiş.
 
Molla Pәnahın әsli Qazax mahalından, bir rәvayәtә görә Hәsәnsu kәndindәn vә qeyri bir rәvayәtә görә Salahlı qәryәsindәndir. Axırıncı rәvayәtin doğru olmağına bir para dәlillәr mövcuddur. Belә ki, Molla Pәnahın nәslindәn indi dә Slahlı qәryәsindә vardır ki, "Mehdioğlu" lәqәbi ilә mәşhurdurlar. Çünki Molla Pәnahın babası Mehdioğlu adlanırdı vә onlar Sarıqamış adlanan yerdә olurdular. Sarıqamış keçmişdә Salahlı qәryәsinin sәfalı bir hissәsi idi. Mәlum ola ki, Salahlı qәryәsi Molla Pәnahın әsrindә özgә bir mәkanda idi. Onun mövqeyi Kür çayının sağ tәrәfi idi vә özü dә çaya çox yavuq idi. Müruri-әyyam ilә yaz fәslindә mәzkur çay daşdıqca Salahlı kәndini basıb vә qumsal yerlәri yuyub vә orada olan dam-daşları uçurub tәlәf edib. Ona binaәn Salahlı әhalisi әvvәlki yurdlarını tәrk edib kәnara açıqlığına çıxıblar vә bu halda basәfa yerdә özlәri üçün gözәl tәmirat tikdirib orada olurlar.
 
Molla Pәnahın Salahlı qәryәsindәn olmağına öz yazdığı şerlәr dәxi şәhadәt verir. İbrahim xan bir vaxtı Tiblisә sәfәr edәndә Molla Pәnahı dәxi özü ilә aparıb vә әsnayi-rahda Molla Pәnah xandan izn alıb, öz vәtәnini vә qohum-әqrәbasını ziyarәt etmәk üçün gәlibdir. Vә lakin burada bir neçә gün iqamәt etdikdәn sonra öz әhlü әyalının müfariqәtinә tab gәtirmәyib, münasibi-hal bu fәrdlәri deyibdir:
 
Vәtәn xoşdur, deyә, Vaqif, mәni çәkdin Salahlıya;
Nәdir onda sәlahın kim, çü yari-canfәza yoxdur.
Әzәl başdan şәkәrlәblәr olurdu Sarıqamışda,
Gәlib sordum sorağın, şimdi onlardan sәda yoxdur.
 
Hicrәtin 1172-ci ilindә--ki, tarixi-mәsihiyyәnin 1759-cu sәnәsinә mütabiqdir,--Gürcüstan padşahı İrakli xanın vaxtında vә Qazax mahalının vәkili Pәnah ağanın zamanında bir para şuriş vә inqilabın vüquuna görә Qazax mahalından bir neçә elat Gürcüstan hökumәtinin zülm vә tәәddisindәn tәngә gәlib, Qarabağ vilayәtinә köçüb gediblәr. Mәzkur elat bunlardır: Qaraçarlı, Cinli, Salahlı, Dәmirçihәsәnli, Qızılhacılı, Qaraqoyunlu, Alpaut, Sәfikürd, Boyәhmәdli, Kәngәrli, Xәlfәli vә qeyrilәri. Bu köçmәk elat içindә "eldöndü" adlanır. Mәzkur elatın tәmamisi köçmәyib, onlardan bәzi oymaqlar öz vәtәnlәrindә qalmağı qürbәt vilayәtә köçmәyә tәrcih ediblәr.
  
Molla Pәnah dәxi öz obası ilә müttәfiq Qarabağa hicrәt edib Cavanşir mahalında sakin olur. Mәlum ola Qazaxdan köçәn obaların çoxusu Cavanşir mahalında Tәrtәrbasarı özlәri üçün mәhәlli-iqamәt intixab ediblәr. Molla Pәnah bir neçә vaxt tәzә vәtәnindә qalıb, oradan Şuşa şәhәrinә azim olur. Әvvәl vaxtlarda Molla Pәnahın mәaşı çox tәng keçirmiş. Bu barәdә hәzl tәriqi ilә münasibi-hal bu şerlәri yazıbdır ki, onun pәrişan halını vә şikәstә xatirini eyni ilә bәyan edir:
 
Bayram oldu, heç bilmirәm neylәyim.
Bizim evdә dolu çuval da yoxdur.
Dügiylә yağ hamı çoxdan tükәnmiş,
Әt heç әlә düşmәz, motal da yoxdur.
 
Allaha bizmişik naşükür bәndә,
Bir söz desәm, dәxi qoymazlar kәndә,
Xalq batıbdır noğla, şәkәrә, qәndә,
Bizim evdә axta zoğal da yoxdur.
 
Bizim bu dünyada nә malımız var,
Nә dә evdә sahibcәmalımız var,
Vaqif, öyünmә ki, kamalımız var.
Allaha şükür ki, kamal da yoxdur.
 
Molla Pәnah ziyadә maddәli, elmli vә zirәk bir adam olduğuna görә, әlbәttә, hәmişә zillәt vә üsrәt ilә güzәran etmәyәcәk idi. Onun ağır günlәri vә kasıblığı tezlik ilә xeyrә vә xoş günә mübәddәl oldu. Qala şәhәrinә varid olandan sonra Molla Pәnah, bәzi rәvayәtә görә, indiki Saatlı mәhәllәsindә tәlimi-әtfal üçün bir mәktәb açır. Şuşa şәhәrindә әvvәl güşad olan Molla Pәnahın mәktәbi olubdur. Burada Molla Pәnah uşaqlara dәrs demәyә mәşğul olub, yavaş-yavaş tәzә bina olunmuş şәhәrdә özünә dost vә aşina cәm elәyir. Öz fitrәt vә qabiliyyәti sayәsindә az vaxtda şöhrәt vә hörmәt kәsb edib, Qarabağın әyan vә әşrafı arasında mötәbәr vә lәyaqәtli adamlardan birisi hesab olunur.
 
İbrahim xanın müqәrrәblәrindәn bir nәfәri onun yaxın dostu imiş vә xanın sarayında olan әhvalatdan hәr dәm Molla Pәnaha söylәrmiş. Molla Pәnah artıq hәvәs vә diqqәtlә haman әhvalata vә xandan sadir olan hökm vә әmrlәrә qulaq asarmış. Bir dәfә xanın bir şikayәtçiyә etdiyi ziyadә bimәzmun vә gülünc binagüzarlığını Molla Pәnah eşidib, öz xәyalından keçirir ki, mәn tezlik ilә gәrәkdir xana müdәbbir vә mәslәhәtçi olam. Vә filhәqiqәtә çox çәkmir ki, Molla Pәnahın tәrif vә tövsifi xanın qulağına çatıb, onu hüzuruna dәvәt elәyir vә xan mollanın elmü kәmalına vә adabü әxlaqına diqqәt yetirәndәn sonra onu bәyәnib, eşikağası mәnsәbini ona verir vә sonralardan Molla Pәnahın kәmalının dәrәcәsini vә sahibi-әqlü tәdbir olmasını anlayıb, onu özünә әvvәlinci müdәbbir elәyir. Belә ki, xanın cәmi işlәrinә dәxlü tәsәrrüfü olur.
   
Molla Pәnahın Qarabağa--İbrahim xanın qapısına düşmәyinә özgә bir rәvayәt dә budur ki, Molla Pәnah Daşsalahlıda mәşhur Şәfi әfәndidәn elm tәhsil edir imiş. Daşsalahlıda molladan bir xәta üz vermәyә görә, orada artıq qala bilmәyib gedir yaylağa. Çün o vaxtı yay mövsümü imiş. Şәfi әfәndi Molla Pәnahın dağa getmәyindәn xәbәrdar olub izhari-tәәssüf edir ki, heyfa ki, Molla Pәnah elmini tamam elәmәdi vә öz arvadına deyir ki, son axırda eşidәrsәn ki, Molla Pәnah böyük bir şәxs olacaqdır. Çünki o, çox zirәk, maddәli vә cövhәrli adamdır.
   
El dağdan enәndә Molla Pәnah vәtәninә qayıtmayıb, Gәncә tәrәfә azim olur vә orada Şah Abbas mәscidinin canibindәki hüceyrәlәrin birisindә özünә sığınacaq tapıb yenә başlayır tәhsili-elmә mәşğul olmağı. Bu heyndә Qazax mahalından bir qarının oğlu Cavad xanın әmri ilә Gәncәdә dustaq imiş. Arvad mәscidә gәlir ki, xana әrizә yazdırıb versin, taki xan onun oğlunu azad elәsin.
  
Molla Pәnah qarının әrizәsini yazıb verir vә ona bәrk tapşırır ki, xan soruşsa, demәsin ki, әrizәni kim yazıbdır.
  
Qarının әrizәsi Cavad xana ziyadә xoş gәlir vә ondan soruşur ki, bunu kim yazıbdır. Qarı әavәlcә cavab vermir. Amma xan tәkid edәndәn sonra Molla Pәnahı nişan verir. Xan Molla Pәnahı hüzuruna çağırıb, ondan soruşur ki, bu әrizәni sәnmi yazıbsan? Molla cavab verir ki, bәli, mәn yazmışam. Xan ona tapşırır ki, bundan sonra mәnә hәr nә әrizә yazılsa, tamamını sәn yaz vә hәr birinә bir qızıl qәlәmhaqqı al vә Molla Pәnah bu sayaq edirmiş. Bir neçә vaxtdan sonra İbrahim xan Gәncәyә Cavad xanın mülaqatına gәlibmiş. Burada İbrahim xan Cavad xandan bir qabil mirzә tәmәnna edir. Cavad xan Molla Pәnahın elm vә mәharәtini ona tәrif edib, öz qonağına mirzә verir vә ona tapşırır ki, oradan mәrhәmәt nәzәrini kәsmәsin. İbrahim xan xoşhallıq ilә onu qәbul edib, özü ilә Qarabağa aparır, orada onu özünә әn müqәrrәb şәxslәrdәn birisi edir.
  
Amma bizim anladığımıza görә, әvvәlki rәvayәt gәrәkdir artıq sәhih olsun vә Әhmәd bәy Cavanşir dәxi Molla Pәnahın barәsindә rus dilindә yazdığı bir fәqәrә ona şәhadәt verir ki, Molla Pәnah öz elatı ilә XVIII әsrin әvaxirindә Qazax mahalından köçüb Qarabağa gәlmişdi. Әvvәl dәfәlәrdә Mollanın artıq üsrәt ilә güzәran etmәyini Әhmәd bәy dә tәsdiq edib, sonralardan onun öz elm vә mәrifәti sәbәbindәn xana müqәrrәb olmasını göstәrir.
   
1209-cu sәneyi-hicriyyәdә--ki, miladın 1795-ci ilinә mütabiqdir,--Ağa Mәhәmmәd şah әsakiri-әzim vә lәşkәri-kәsir götürüb, Qarabağı vә Tiflisi vә İrәvan vә Gәncә vә Talış vilayәtlәrini tәsxir etmәk üçün röyәti-әzimәt әfraştә edib Azәrbaycana varid oldu. Onun mәşhur sәrkәrdәsi şahsevәn Әliqulu xanı bir para sair xanlar ilә İrәvan qalasını tәsxir etmәk üçün tәyinü müqәrәr buyurub, özü dәxi İran qoşunun tamamәn götürüb, cәmiyyәti-firavan vә әsakiri-bipayan ilә Şuşa qalasın tәsxir etmәyә vә İbrahim xana tәnbeh etmәyә Arazdan keçib, Qarabağa varid oldu vә qalanın on iki mәnzilliyindә ordusu ilә düşüb aramyab oldu. Mәlum ola ki, ol vaxtda Tiflis valisi İrakli xan vә İrәvan hakimi Mәhәmmәd xan vә Talış hakimi Mirmustafa xan İbrahim xan ilә and içib sözbir olmuşdular ki, heç vaxt Ağa Mәhәmmәd şahın itaәtini qәbul etmәyib bir-birilә müttәfiq vә hәmrәy olsunlar. Bu әhdә görә, Qarabağın elat camaatından xan bir parasına izn vermişdi bәzilәri Tiflis sәmtinә vә bәzilәri İrәvan sәmtinә getmişdilәr vә baqi elatın ki, әksәri dәftәrdә vә siyahidә qoşun cümlәsindәn idilәr, Qarabağın dağlarında vә qalanın içindә sakin olub, çox süvarә vә piyadә böyük vә kiçik toplar ilә amadeyi-cәng olub, qaladarlıq әsbabına mәşğul var idilәr. Otuz üç gün Ağa Mәhәmmәd şah qalanın hәvalisindә әylәndi vә o qәdәr sipahi-әzim ilә qadir ola bilmәdi ki, qalanın üç-dörd verstliyindә olan Şuşa çayının kәnarına yavuqlaşa bilsinlәr.
  
Qarabağın atlı vә piyada qoşunu, elat vә dehat әhllәri vә mahali-Dizaq vә Vәrәndә vә Xaçın mәliklәri dәrәlәrdә, meşәlәrdә vә güzәrgahlarda qarәt vә tәsәllüt әllәrin qızılbaş qoşununa açıb, hәr gün onlara zәrәrlәr yetirib vә kәsiblәr gәtirib müzahim olurdular. Mәrhum Mirzә Cәmal vәzir Qarabaği yazır ki, "ol vaxtda mәn hәm özüm İbrahim xanın hüzurunda idim vә hәr gün sadir olan vaqeatı, vәqaye vә әhvalatı görürdüm vә Qarabağ әhli--müsәlman vә ermәni külli qoşun ilә xanın hüzurunda cәngә amadә durmuşdular. Bir gün Ağa Mәhәmmәd şah xanı qorxutmaq vә xövfә salmaq üçün bu fәrdi münasibi-mәqam bilib, divani-qәsaidi-Seyid Mәhәmmәd Şirazı tәxәllüsdәn İbrahim xana yazıb göndәrdi:
 
Ze mәncәnәqe-fәlәk sәnge-fetne mibarәd,
To әblәhane gerefti miyane-Şişe qәrar. [1]
 
[1] Tərcüməsi:
Fәlәyin mançanağından fitnә daşı yağır,
Sәn әblәhcәsinә Şişә içәrisindә qәrar tutmusan.
 
Bu kağız xana yetişәn kimi verdi öz nәdimi-hәzrәti vә müşiri-mәmlәkәti Axund Molla Pәnah "Vaqif" tәxәllüsә. Axund mütaliә edib, filfovr haman mәktubun dalına bu fәrdi özü inşa edib xana verdi vә o da geri yollandı. Haman fәrd budur:
 
Gәr negәhdare-mәn anәst ke mәn midanәm,
Şişera dәr bәğәle-sәng negәh midarәd. [2]
 
[2] Tərcüməsi:
Әgәr mәni qoruyan mәnim bildiyimdirsә,
O, şüşәni daşın ağuşunda qoruyar.
 
Elә ki, Ağa Mәhәmmәd şah bu kәlamı oxudu, atәşi-qәzәbi cuşa gәlib, әmr elәdi ki, qalanı güllәbaran edib, saiqәbar vә atәşkirdar toplara od qoysunlar. Amma nә xan vә nә onun әyanü әnsarı vә dilavәr qoşun sәrkәrdәlәri әsla qorxmayıb, bu gunә tәhdidatı nәzәrә almadılar vә gecә-gündüzlәr Qarabağın atlı vә piyada qoşunu fövc-fövc yolları kәsib, Ağa Mәhәmmәd şahın ordusuna gәlәn azuqә karvanını vә ordudan kәnara çıxan qoşun әhlini vә ulağını tutub öldürüb, әsir vә qarәt edib, xanın hüzuruna gәtirirdilәr. Neçә dәfә Ağa Mәhәmmәd şah öz külli qoşunu ilә hücum etdi ki, qalanı tәsxir elәsin, amma İbrahim xanın rәşid vә qoçaq süvarә vә piyadә әsakiri vә dilir olan sәrkәrdәlәri onun müqabilinә çıxıb, mәrdanә dava edib, onu mәyus vә mәğlub geri qaytardılar. Axırda Ağa Mәhәmmәd şahın әli puça çıxıb, Gürcüstan sәmtinә üz qoydu. Çilәbörd mahalının mәliki Mәlik Cünun vә Gәncә xanı Cavad xan Ağa Mәhәmmәd şahı Qarabağdan salamat çıxarıb, Tiflis sәmtinә vali üstünә aparmağa bәlәdlik vә dәlillik etdilәr. Ağa Mәhәmmәd şah Tiflis şәhәrini fәth vә qarәt edәndәn sonra Muğan sәhrasına qayıtdı, bu qәsd ilә ki, qış fәslini orada keçirib, baharda yenә Şuşa qalasının üstә gәlsin. Amma qışın axırlarında şaha İrandan xәbәr gәldi ki, Şiraz vә Kirman vilayәtlәrindә inqilab düşübdür. Lütfәli xan Zәnd şaha yağı olub, ol vilayәtlәrә tәsәllüt tapıbdır. Bu xәbәri eşitcәk Ağa Mәhәmmәd şah Qala üstә gәlmәyi mövquf edib, İran sәmtinә mütәvәcceh oldu.
  
Bu halda Rusiya sәrdarı general Zubov Yekaterinanın әmri ilә Gürcüstan padşahı İraklinin istimdadına Dәrbәnd şәhәrinә yetişdi vә Qalanı müsәxxәr qılıb, Sәlyana gәldi vә oradan Şamaxı hәvalisinin qürbündә ordusu ilә bir gözәl sәhrada әylәşdi. İbrahim xan öz oğlu Әbülfәt xanı Qarabağın neçә şayistә bәyzadәlәri ilә cins atlar vә mәrğub töhfә vә hәdiyyәlәr ilә Zubovun hüzuruna göndәrib, kәmali-riza vә rәğbәt ilә öz xahişilә Rusiya dövlәtinә dil verib, izhari-itaәt qıldı. Vә xülusi-tәmam ilә bir әrizә Molla Pәnaha yazdırıb, imperatoriçә Yekaterinaya göndәrdi.
 
General Zubov Әbülfət xana vә onunla gedәn bәyzadәlәrә vә sair elçilәrә artıq hörmәt vә izzәt göstәrib, xanın әrizәsini mәrsul olunmuş mötәmid ilә öz eşikağasına qoşub, Rusiya imperatoriçәsinin qulluğuna göndәrdi vә İbrahim xana yaxşı vә lәyaqәtli tövfәlәr göndәrdi vә onların cümlәsindәn mürәssә cәvahirli әsa xanın müşiri Molla Pәnah Vaqifә tәrsil elәdi.
 
Hicrәtin 1212-ci sәnәsindә--ki, tarixi-mәsihiyyәnin 1797-ci ilinә mütabiqdir,--Ağa Mәhәmmәd şah ikinci dәfә, bahar mövsümü olanda sipahi-besyar vә әsakiri-bişümar ilә Qarabağa, Şuşa qalasının üstә gәlmәyә azim oldu vә İbrahim xanın rus imperatoruna itaәt göstәrmәyini eşitmişdi. Ona görә xana onun әdavәt vә küdurәti hәddәn ziyadә idi. Çün o vaxtı Qarabağ vilayәtinә afәti-sәmavi vә әrzi üz vermişdi vә böyük aclıq vә qәhәtlik hüsula gәlmişdi vә necә ki, bu aclığın barәsindә Qarabağın mәşhur müvәrrixi Mirzә Cәmal yazır: "Buğdanın bir çetverti (yәni sәkkiz pudu) yüz manata, arpa vә darının çetverti altmış manata çәtinlik ilә tapılırdı vә xalq at, eşşәk vә qatır әti yeyirdilәr. Onların, әlbәttә, dava vә döyüş etmәyә qüvvәt vә tavanaları yox idi vә hәrә bir tәrәfә dağılmışdı. Çox adamlar aclıqdan hәlak olurdular. İbrahim xan gördü ki, Ağa Mәhәmmәd şahın hücum vә hәrәkәtinә müqabilә etmәk qeyri mümkündür, ona görә labüd öz evini vә әtfal-әyalını vә cannisar olan mülazimlәrini vә bir para mәruf vә xәvassları özü ilә götürüb. Dağıstanın Car vә Tala vilayәtinә azim oldu vә orada Bәlәkanda Ümmә xanın evindә sakin oldu. Vә bu tәrәfdәn Ağa Mәhәmmәd şah davasız vә şavasız Qala şәhәrinә varid olub, İbrahim xanın böyük oğlu general-mayor Mәhәmmәd Hәsәn ağanın imarәtindә әylәşdi vә bu heyndә çox adamları qәtlә yetirdib, Molla Pәnahı zindana saldırdı. Bu qәsd ilә ki, onun haqqında böyük siyasәt elәsin, çünki onun İbrahim xana müqәrrәb olmağını eşitmişdi vә qәdimdәn onunla әlavәti var idi".
 
Mirzә Cәmal qalabәyi öz tarixindә Molla Pәnahın ölmәk әhvalatını bu sayaq yazır: "Molla Pәnah bir sahibi-kәmal vә müdәbbir, tәcrübәkar vә xoşgöftar bir adam idi vә özü dәxi İbrahim xanın vәziri vә çox mötәmidi idi ki, ümuri-hökumәtdә [İbrahim xan] Molla Pәnah axundun tәdbiri vә müşavirәsi ilә rәftar edәrdi vә xan dәxi qәlbәn ona inanıb, etimad etmişdi. Belә ki, övladından artıq onun xatirini mәnzur tutardı vә ona çox hörmәtlәr edib, ixtiyari-külli vermişdi. Xan Dağıstana vә Car-Bәlәkana gedәn vaxtda Molla Pәnah, bir rәvayәtlә muğanlı Cәmil ağanın ittifaqı ilә--ki, Tәklә Muğanlı hәm әslәn qәdim Qazax elindәndirlәr,--ikisi Tiflis canibinә getmişdilәr vә oradan Qarabağa müavidәt edәn zamanda vә yainki bir rәvayәtә görә, Ağa Mәhәmmәd şahın qorxusundan Qarabağdan qaçıb, xanın dalısınca o tәrәfә әzm etdiyi halda Gәncә dağlarının hәvalisindә Gәncә hakimi Cavad xan onu özünә ümdә vә böyük sovqat bilib, tutub öz ittifaqı ilә Ağa Mәhәmmәd şahın hüzuruna gәtirmişdi. Çünki şah onun qәtlinә şövqmәnd idi. Elә ki, Molla Pәnahı dәstgir edib Ağa Mәhәmmәd şahın hüzuruna gәtirdilәr, axşam olmağına görә, şah buyurdu ki, onu möhkәm saxlasınlar ki, sübh açılanda onu әzim siyasәtlә qәtlә yetirәcәyәm. Әzqәza iş belә gәtirdi ki, haman gecә şahın özü qәtlә yetişdi vә Molla Pәnah salamat qaldı.
   
Çün Molla Pәnahı qürüba bir vә ya iki saat qalmış әlibağlı Mәhәmmәd Hәsәn ağanın imarәtinin qapısına gәtirdilәr ki, şah orada mәnzil etmişdi, Mәhәmmәd Hüseyn xan Qacar sәrkeşbaşı--ki, şaha çox müqәrrәblәrdәn idi,--axundu qapıda әlibağlı görüb, soruşdu ki, bu kimdir? Cavabında dedilәr: "Bu haman Molla Pәnahdır ki, eşidibsiniz". Vә haman dәm ağzını föhş vә latayilata açıb, Molla Pәnaha çox yaman föhşlәr vә itab-xitablәr elәdi. Axundi-biçarә әrz elәdi ki, ey xani-әzimüş-şәn, siz böyük şәxssiniz vә padşahi-İranın mötәmidi vә müqәrrәbi-hüzurusunuz, layiq deyil ki, siz dәstgir vә günahkar vә müqәyyәd vә giriftar vә biçarә dәrmandәlәrә yaman kәlmәlәr vә föhşü hәdyan sözlәr buyurasınız. Sizin rütbә vә mәratibinizә şayistә budur ki, әtvar vә әxlaqi-hәsәnә vә köftar vә rәftari-nәcibanә sizdәn zühur elәsin vә bu günә dәrmandә, әsir vә xayif olan acizlәrә siz gәrәk dildarlıq verib, әltaf vә mәrhәmәt vә әfvü әtayә ümidvar qılasınız, nәinki şahın qәzәbindәn müqәddәm siz qәzәbnak olub, dilazarlıq edәsiniz. Mәhәmmәd Hüseyn xan bu gunә әlamatdan әsla mütәәssir olmayıb yenә föhş vә hәdyanını ziyadәlәndirdi. Molla Pәnah "hәr ke dәst әz can beşuyәd, hәr çe dәr del darәd bequyәd" [3].
 
[3] Tərcüməsi:
Canindan əl çəkən adam ürəyində nə varsa,deyər.
 
mәzmununca dәxi tab gәtirmәyib, haman biәdәb xanın cavabını ziyadә föhşkarlıq vә dürüştgöftarlıq ilә verib dedi: "Ey xani-nanәcib, qәzayi-sübhanı vә dövri-zamanı vә müqәddimeyi-fәrdanı sәn nә bilirsәn? Bәlkә sabah şah mәnә әnam vә xәlәt dә verib xoşhal vә azad edәcәkdir vә ya fәlәki-kәcrәftar vә tәqdiri-pәrvәrdigar bir qeyri tәriq ilә yol gedәcәkdir?! Şәbabestonәst, ta çe zayәd sәhәr [4].
 
[4] Tərcüməsi:
Geçә hamilәdir, görәk gündüz nә doğacaq.
 
Әgәr dustağәm--dustaği-şahәm. Sәn nәçisәn ki, mәnә bir zәrrәcә asib yetirәsәn. Haman bu gunә göftar vә rәftar sәnin mәhz nanәcib vә naqabilliyinә nişanәdir. Haqq taala kәrim vә rәhimdir. Türklәr mәsәlidir: "Mıxı mismar elәyәn xaliq var". Belә rәvayәt olunur ki, haman gecә ki, Molla Pәnah dustaqxanada mәhbus idi vә sabahı günü gәrәk ona tәnbeh vә bazxast oluna idi, Ağa Mәhәmmәd şahı iki nәfәr pişxidmәtlәri--Sәfәrәli bәy vә Abbas bәy qәtlә yetirdilәr. Molla Pәnah sabaha kimi yatmayıb, başladı. Ağa Mәhәmmәd şahın dünyada neçә müddәt ömür sürmәyini vә nә vaxtı fövt etmәyini hesablayıb cüstücu etmәyә. Buna görә rәml atıb, qism-qism sıfırlar yazıb, onları sağdan sola vә soldan sağa keçirib, çox diqqәtlә hesaba baxanda ona yәqin oldu ki, şah gәrәkdir haman gecә qәtl olunub, bir dә sübh tüluunu vә günün şәfәqini görmәyә onun macalı olmasın. Ürәyi tәskinlik tapıb, zindanböyüyündәn soruşdu ki, şәhәrdә tәzә bir әhval vә şuriş yoxdur ki? O, cavab verdi ki, bir şey bilmir. Molla Pәnahın gözünә yuxu getmәyib, sübh tezdәn yenә zindanbandan istifsar etdi ki, şәhәrdә nә xәbәr var? Şuriş vә inqilab asarı müşahidә olunmur ki? Zindanböyüyü bu sәfәr dә Molla Pәnahın ürәyini sakit edә bilmәyib, cavab verdi ki, o, bir xәbәr eşitmәyibdir. Amma çox çәkmәdi ki, Ağa Mәhәmmәd şahın qәtlә yetişmәk xәbәri şәhәrә dağıldı. Böyük şuriş vә qovğa әmәlә gәldi. Qızılbaş xanlarının hәr birisi sәrasimә vә pәrişan öz tәvabelәri ilә әllәrinә gәlәni götürüb, fövc-fövc yola düşüb qaçmağa şüru elәdilәr vә şәhәr xalqının bәzilәri şah olan imarәtә tökülüb, qarәt etmәyә başladılar. Ağa Mәhәmmәd şahın başını--ki, bәdәnindәn cüda etmişdilәr,--bihörmәt edib, tәpiklәr altına salmışdılar. Tamami dustaqxana әhlini azad etdilәr. Molla Pәnah dәxi sәlamәt zindandan çıxdı; "mıxı mismar elәyәn tanrı" onun dadına yetişdi vә çoxlarını Ağa Mәhәmmәd şahın qәzәbindәn xilas elәdi.
  
Şahın bu sayaq mәqtul olmağı Molla Pәnaha ziyadә tәsir edib, aşağıdakı әşarı Molla Vәli "Vidadi" tәxәllüsә--ki, o da әhli-tәb vә onunla birelli idi,--yazıb göndәrdi:
 
Ey Vidadi, gәrdişi-dövrani-gәcrәftarә bax!
Ruzigarә qıl tamaşa, karә bax, kirdarә bax!
 
Әhli-zülmü necә bәrbad eylәdi bir lәhzәdә,
Hökmü adil padşahi-qadirü qәhharә bax!
 
Sübh söndü şәb ki, xәlqә qiblә idi bir çıraq,
Gecәki iqbalı gör, gündüzdәki idbara bax!
 
Taci-zәrdәn ta ki, ayrıldı dimağı-pürqürur,
Payimal oldu tәpiklәrdә sәri-sәrdarә bax!
 
Mәn fәqirә әmr qılmışdı siyasәt etmәyә,
Qurtaran mәzlumu zalimdәn o dәm qәffarә bax!
 
İbrәt et Ağa Mәhәmmәd şahdan, ey kәmtәr gәda,
Ta hәyatın var ikәn nә şahә, nә xunkarә bax!
 
Baş götür bu әhli-dünyadan ayaq tutduqca qaç,
Nә qıza, nә oğula, nә aşina, nә yarә bax!
 
Vaqifa, göz yum, cahanın baxma xubü ziştinә,
Üz çevir ali-әbayә, Әhmәdi-Muxtarә bax!
 
Ağa Mәhәmmәd şahın bu gunә hökmi-adili-padşahi-qadirü qәhharın qәzәbinә giriftar olub, qәflәtәn ölmәyi barәsindә Mirzә Cәmal Qalabәyi öz tarixindә bu şeri yazıbdır:
 
Ari, bu növ adәt edibdir bu ruzigar,
Hәrgiz cәlalü şövkәtinә yoxdur etibar.
 
Nakam, hәsrәt ilә gәlәnlәr gedib tamam,
Sultanü xan, mirü gәda, şahü şәhriyar.
 
Dilşad olmağa hanı fürsәt zәmanәdә,
Beş gün murad ilә keçә, haşa, bu kәcmәdar.

(II hissə)