Firidun bəy Köçərli - Molla Pənah "Vaqif" təxəllüsləri (IV hissə)

 
Ey şahı xubların, şuxu dilbәrin,
Sәndәn sәnubәrin xәcalәti var.
Xoş yaraşır sәnә diba nimtәnә,
Bu bәzәyin yenә әlamәti var.
 
Bu zibü ziynәtin, şanü şövkәtin,
Meraci-rifәtin, babi-dövlәtin,
Hüsnü mәlahәtin, çeşmi-afәtin,
Bu qәddü qamәtin qiyamәti var.
 
Mәhbubi-müntәxәb, bir alinәsәb,
Qәmzәsindә qәzәb, sәn saxla, ya rәb!
Gül ruxlu, qönçәlәb, turuncu ğәbğәb,
Lisanında әcәb hekayәti var.
 
Olmaz belә adәm, yığılsa alәm,
Mәlәkdәn mükәrrәm, әlavü әzәm,
Özü bir şux sәnәm, istiğnası kәm,
Bizә әmma hәr dәm nәzakәti var.
 
Qaşı yay, çeşmi şux, müjganları ox,
Cümlә kәsdәn artıq, bәrabәri yox,
Cәmalı yanında ayü gün mәnsux,
Vaqifin ondan çox şikayәti var.
  
Vaqifin bu mürәbbeatında şayani-diqqәt budur ki, hәr misra iki hissәdәn tәrtib olunmuş vә gözәl qafiyәlәr ilә bağlanmış bәndlәrdәn әmәlә gәlir. Hәr bәndin özünәmәxsus mәnası ziyadә mәharәtlә nәzmә çәkilib, gözәlin hәr bir әzası öz rәng vә tәbii halәti üzrә tövsif olunubdur. Mәsәlәn:
 
Mәhbubi-müntәxәb, bir alinәsәb,
Qәmzәsindә qәzәb, sәn saxla, ya rәb!
Gül ruxlu, qönçәlәb, turuncu ğәbğәb,
Lisanında әcәb hekayәti var.
  
Bir dilbәrin ki, әslü nәsәbi ali olsa, qәmzәsindә qәzәb görünә vә o qәzәbdәn allah özü saxlaya, ruxu gül yarpağı kimi lәtif, nazik vә sürxә mayil ola, lәbi qönçәyә bәnzәyә, çәnәsi turunc misal müdәvvәr vә müәttәr ola vә lisanından xoş avaz ilә әcәb hekayәtlәr cari ola, әlbәttә, ancaq belә dilbәrә mәhbubi-müntәxәb demәk olar.
 
Başqa bir qafiyәsindә Molla Pәnah gözәllik nişanәsini belә bәyan edir:
 
Açıq başda olsa әgәr bir dilbәr,
Onda bu nişanlar müәyyәn gәrәk:
Әndamı ayinә, qәddi mötәdil,
Siyah zülfü qamәtinә tәn gәrәk.
 
Yanağı laleyi-bahari kimi,
Lәblәri yaqutun kәnari kimi,
Bir dәnә nasüftә mirvari kimi,
Başdan ayağadәk ağbәdәn gәrәk.
 
Tәmizliyә ola meylü hәvәsi,
Olmaya aşiqә nazü qәmzәsi,
Gül tәki qoxuya nitqü nәfәsi,
Zülfü ya bәnәfşә, ya sәmәn gәrәk.
 
Qövli sadiq ola, hәr feli hәlal,
Bilmәyә kim, fitnә nәdir, mәkrü al,
Şam kimi qabaqda dura nitqi lal,
Kәsilsә dә başı dinmәyәn gәrәk.
 
Novrәsidә, ondörd, onbeş yaşında,
Eyb olmaya kirpiyindә, qaşında,
Hәyasi üzündә, әqli başında,
Ağzı, burnu nazik, üzü gen gәrәk.
 
Tavus kimi çilvәlәnә hәr sәhәr,
Bәzәk verә camalına sәrbәsәr,
Dindirmәmiş verә könüldәn xәbәr,
İşarә anlayıb hal bilәn gәrәk.
 
Yaşadıqca cavanlana, yenlәnә,
Bir hicabda, bir pәrdәdә әylәnә,
Nitqü nәfәsindәn canlar dinlәnә,
Qulluqda, söhbәtdә müstәhsәn gәrәk.
 
Yaxşı canan gәrәk, Vaqif, can üçün,
Çox çalışmaq nәdir bu cahan üçün,
Bir gözәl lazımdır bizim xan üçün,
Vali qulluğunda әrz edәn gәrәk.
  
Belә mәlum olur ki, bu şerlәri Vaqif xanın xahişinә görә yazıb, valiyi-Gürcüstana firistad etmişdir vә ondan arzu vә tәmәnna etdiyi Gürcüstan gözәlidir. Әvvәlki bәnddәn anlaşılan budur ki, Vaqifin vәsf qıldığı dilbәr gәrәkdir Minqreliya gözәllәrindәn alinәsәb bir nәcibә olsun. Çünki Minqreliya keçmişdә "Açıqbaş" adlanarmış, başları açıq gәzmәklәri sәbәbinә. Odur ki, qafiyә "Açıqbaş" sözü ilә başlanır. Belә rәvayәt olunur ki, vali xan üçün üç nәfәr vәcihә vә gözәl qız göndәribmiş. O qızlardan birisini xan özü alıbdır ki, İzzәt bәyimin vә Mehdi bәyin anasıdır, adı Nisәxanımdır. Birisini Mәhәmmәdqasım ağa alıbdır, adı Minaxanımdır vә birini dә Әbülfәt xana veribdir.
 
Yuxarıda zikr olunan gözәl vә mövzun qafiyәlәrdәn başqa ki, onların әdәdi çoxdur vә cümlәsinin buraya küncayişi yoxdur, Molla Pәnah Vaqifin bir çox şeri-müstәzadı vә müxәmmәsatı vardır. Onlardan mәşhuru әbnayi-ruzigarın bivәfa vә dәyanәtsiz olmağı xüsusunda yazdığı müxәmmәsdir ki, onun mәal vә mәzmunu,--necә ki dünya vardır,--hәmişә tәzәlik vә doğruluq üzrә baqi qalacaqdır. Haman müxәmmәs eyni ilә burada dәrc olunur:
 
Mәn cahan mülkündә, mütlәq, doğru halәt görmәdim,
Hәr nә gördüm, әyri gördüm, özgә babәt görmәdim.
Aşinalar ixtilatında sәdaqәt görmәdim,
Beyәtü iqrarü imanü dәyanәt görmәdim.
Bivәfadan, lacәrәm, tәhsili-hacәt görmәdim.
 
Xah sultan, xah dәrvişü gәda bilittifaq,
Özlәrin qılmış giriftari-qәmü dәrdü fәraq,
Cifeyi-dünyayәdir hәr ehtiyacü iştiyaq,
Munca kim, etdim tәmaşa, sözlәrә asdım qulaq,
Kizbü böhtandan sәvayı bir hekayәt görmәdim.
 
Xәlqi-alәm bir әcәb düstur tutmuş hәr zaman,
Hansı qәmli könlü kim, sәn edәr olsan şadiman,
Ol sәnә, әlbәttә kim, bәdguluq eylәr, bigüman,
Hәr kәsә hәr kәs ki, etsә yaxşılıq, olur yaman,
Bulmadım bir dust ki, ondan bir әdavәt görmәdim.
 
Alimü cahil, müridü mürşidü şagirdü pir,
Nәfsi-әmmarә әlindә sәrbәsәr olmuş әsir,
Hәqqi batil eylәmişlәr işlәdir cürmi-kәbir,
Şeyxlәr, şәyyadü abidlәr әbusәn qәmtәrir,
Hiç kәsdә hәqqә layiq bir ibadәt görmәdim.
 
Hәr kişi hәr şeyi sevdi, onu behtәr istәdi,
Kimi tәxtü kimi tacü kimi әfsәr istәdi.
Padşәhlәr dәmbәdәm tәsxiri-kişvәr istәdi,
Eşqә hәm çox kimsә düşdü vәsli-dilbәr istәdi,
Heç birindә aqibәt bir zövqü rahәt görmәdim.
 
Mәn özüm çox kuzәkarı kimyagәr eylәdim,
Sikkәlәndirdim qübari-tirәni, zәr eylәdim,
Qara daşı döndәrib yaquti-әhmәr eylәdim,
Daneyi-xәrmehrәni dürrә bәrabәr eylәdim,
Qәdrü qiymәt istәyib, qeyr әz xәsarәt görmәdim.
 
Gün kimi bir şәxsә gündә xeyr versәn sәd hәzar,
Zәrrәcә etmәz әdayi-şükri-nemәt aşikar,
Qalmayıbdır qeyrәtü şәrmü hәya, namusü ar,
Dedilәr ki, etibarü etiqad alәmdә var,
Ondan ötrü mәn dә çox gәzdim, nәhayәt, görmәdim.
 
Eylәyәn viranә Cәmişidi-Cәmin eyvanını,
Yola salmış bәlkә bәzmi-işrәtin çәndanını,
Kim qalıbdır ki, onun qәm tökmәyibdir qanını?
Dönә-dönә imtahan etdim fәlәk dövranını,
Onda mәn bәrәkslikdәn qeyri adәt görmәdim.
 
Müxtәsәr kim, böylә dünyadan gәrәk etmәk hәzәr,
Ondan ötrü kim, deyildir öz yerindә xeyrü şәr,
Alilәr xaki-mәzәllәtdә, dәnilәr mötәbәr,
Sahibi-zәrdә kәrәm yoxdur, kәrәm әhlindә zәr,
İşlәnәn işlәrdә ehkamü lәyaqәt görmәdim.
 
Dövlәtü iqbalü malın axırın gördüm tamam,
Hişmәtü cahü cәlalın axırın gördüm tamam,
Zülfü ruyü xәttü xalın axırın gördüm tamam,
Hәmdәmi-sahibcәmalın axırın gördüm tamam,
Başadәk bir hüsni-surәt, qәddü qamәt görmәdim.
 
Ey xoş onlar kim, Mәhәmmәd Mustәfanı sevdilәr,
Oldular aşiq, Әliyyül-Mürtәzanı sevdilәr,
Sidqü ixlas ilә pәnc Ali-әbanı sevdilәr,
Çardәh mәsum tәk müşkülgüşanı sevdilәr,
Dәxi onlardan gözәl yaxşı cәmaәt görmәdim.
  
Ya imam-әl-ins vәl-cinnü şәhәnşahi-ümur,
Getdi din әldәn, bu gündәn böylә sәn eylә zühur,
Qoyma kim, şeytani-mәlun eylәyә imanә zur,
Şöleyi-hüsnünlә bәxş et tazәdәn dünyayә nur-- 
Kim, şәriәt mәşәlindә istiqamәt görmәdim.
 
Baş ağardı, ruzigarım oldu gün-gündәn siyah,
Etmәdim, sәd heyf kim, bir mahruxsarә nigah,
Qәdrbilmәz hәmdәm ilә eylәdim ömrü tәbah,
Vaqifә, ya rәbbәna, öz lütfünü eylә pәnah,
Sәndәn özgә kimsәdә lütfü inayәt görmәdim.
 
Vaqifin bu kәlamında hikmәtamiz vә ibrәtәngiz sözlәr çoxdur ki, onları şair tәcrübә üzü ilә söylәyibdir vә әksәri dәruni-qәlbdәn çıxan suzişli fәryad vә nalәlәrdir. Bu sözlәr acı vә pürkәdәr isә dә, mәnәn haqq vә doğrudur. Bunları batil etmәyә әldә dәlilimiz yoxdur.
 
Filhәqiqә, hansı bir mәkan vә zamanda vә hansı milәl vә әqvamın arasında Vaqifin sözlәri mәzmundan düşüb cifeyi-dünyaya ehtiyac vә iştiyaq olmayacaqdır vә adamların әmalü әfalında kizb vә böhtan әvәzindә doğruluq, qiybәt vә şeytanәt yerindә sülh vә sazişlik işlәnәcәkdir? Bu suallara tәskinlik bәxş edici cavablar vermәk olurmu?
 
Tutalım ki, düzlük vә sәdaqәt yoxdur. Bәlkә Adәm atanın övladı arasında haqqşünaslıq, şükrani-nemәt, şәrm vә hәya, himmәt vә qeyrәt, etibar vә etiqad vardır? Әfsus ki, şair bunların da yoxluğunu tәsdiq edib, bizi mәyus vә әfsürdәdil eylәyir. Budur, oxuyun:
 
Gün kimi bir şәxsә gündә xeyr versәn sәd hәzar,
Zәrrәcә etmәz әdayi-şükri-nemәt aşikar,
Qalmayıbdır qeyrәtü şәrmü hәya, namusü ar,
Dedilәr ki, etibarü etiqad alәmdә var,
Ondan ötrü mәn dә çox gәzdim, nәhayәt, görmәdim.
 
Doğrudan da etiqad vә etibar, qeyrәt vә namus, ittihad vә ittifaq qeyri millәtlәr arasında var isә dә, heyfa ki, biz müsәlmanlar içindә yoxdur. Әgәr onlardan bir әsәr olsa idi, belә zillәt vә fәlakәtә düçar olmazdıq vә bu anә qәdәr biz dә ağ günә çıxardıq....
 
Şerin qәzәliyyat növündәn Vaqifin beş-altı qәzәllәri vardır. Onlardan mәşhuru vә xoşmәzmunu Molla Vәli Vidadiyә yazdığı qәzәllәrdir:
 
Kim ki, sövdayi-sәri-zülfi-pәrişanә düşәr,
Gah zindanә, gәhi cahi-zәnәxdanә düşәr.
 
Afәti-dәhr dәyәr ol kәsә kim, kamildir,
Mah hәr gün ki, kәmalә yetә, nöqsanә düşәr.
 
Mәrd igidlәr özünә mәhbәsi meydan bilәr,
Sanma ki, nakәsü namәrd bu meydanә düşәr.
 
Eybdәn saf çıxar, pakü mübәrra görünәr,
Hәr tәla kim, küreyi-atәşi-suzanә düşәr.
 
Piçü tabә düşәnin işi, bәli, üzdә olur,
Zülf bu vәchlә ol gülruxi-cananә düşәr.
 
Hәr yaman yer ki, ola yaxşıların mәnzilidir,
Lәl daş içrә, xәzinә dәxi viranә düşәr.
 
Şami-qәm şadlıq әyyamına xoş zivәrdir,
Necә kim, xali-siyәh arizi-cananә düşәr.
 
Ey Vidadi, qәmi-hicranә giriftar olmaq
Bir sәnә, bir mәnә, bir Yusifi-Kәnanә düşәr.
 
Eşqә düşmәk sәnә düşmәz, qocalıbsan, belә dur,
Belә işlәr yenә Vaqif kimi oğlanә düşәr.
 
Bu qәzәldә Molla Pәnahın tәcrübә vә hikmәt yolu ilә söylәdiyi kәlam vә bәzi tәşbihat vә istiareyi-tәmsiliyyә şayani-diqqәtdir. Әlhәqq, dünyada afәt vә bәlaya giriftar olan әksәr övqat kamal vә mәrifәt әhli olub, cühәla vә dәnitәblәr eyşü sәfada, dövlәt vә nemәt içindә ömür sürürlәr vә nә mәqsәd vә mәtlәbdәn ötrü xәlq olunmaqlarından vә özlәrinә borc olan tәkliflәrdәn mütlәq bixәbәrdirlәr. Mәhbәs vә zindani-bәla mәrd igidlәr üçün vüsәtli meydan mәnzәlәsindә olduğu halda namәrdlәrin hünәri deyil ki, bu meydana qәdәm qoysunlar. Dar gün, cismani әziyyәtlәr vә ruhani küdurәtlәr alitәblәrin etiqad vә sәdaqәtini dәxi dә möhkәmlәndirib, polad kimi onları safa çıxarır; necә ki, atәş kürrәsindә qızıl vә gümüş safa çıxır. Lәlin yeri daş vә xәzinәnin yeri viranә künclәr olduğu kimi, möhnәtsәralar dәxi yaxşıların mәnzili olur vә hicran qәmindә şair hәm özünü vә hәm dusti-hәqiqisi Vidadini Yusifi-Kәnana tәşbih edib bununla tәsәlliyab olur:
 
Vidadidәn gәlәn kağız mәni fәrxundәhal etdi,
Bu halı gördü qәm, filhal mәndәn intiqal etdi.
 
Uçub könlüm quşu pәrvaz qılsa övci-әlayә,
Әcәb yox kim, bu mәktubu özünә pәrrü bal etdi.
 
Ziyayi-şәms tәk yetdi, mәni bәdr eylәdi hala
Әgәrçi qәddimi dövrani-filmazi hilal etdi.
 
Sәvadi namәnin, ey dil, mәgәr zülmati-heyvandır-- 
Ki, ruhum Xızr tәk ondan bәsi kәsbi-kәmal etdi?!
 
Xәyal etmişdi Vaqif kim, rәvan bir xoş qәzәl yazsın,
Rәvan olmuşdu qasid kim, bunu ancaq xәyal etdi.
 
Bu qәzәldәn mәlum olur ki, Vaqif bunu ömrünün müsinn çağında yazıbdır ki, candan әziz olan qәdrşünas dostunun müfariqәtindә xeyli cәfalar çәkibdir. Şair Vidadidәn vüsul olan namәni könlünün quşuna pәrü bal edib onu övci-әlaya qalxızır. Әgәrçi keçmiş zәmanәnin inqilab vә iğtişaşı şairin qәddini әyib hilal qılmışdır vә lakin haman dusti-binәzirin namәsi ziyayi-şәms tәk onun qәddini rast vә qәlbini münәvvәr elәyir vә sәvadi-namә ruhuna sәfa vә hәyati-әbәdi bәxş edir.
 
Afәrin belә dostluğa vә mәrhәba bu sәdaqәtә!
 
Bu qәzәl Şeyx Sәdinin dostluq barәsindә yazdığı qәzәlә bәnzәyir. Tәfavüt ancaq burasındadır ki, Şeyx Sәdi hәqiqi dostluğun şürut vә vәzifәsi nә olduğunu bildirib, ümum nasә xitabәn yazmışdır. Amma Vaqif isә öz dostundan gәlәn kağızdan mәsrur olub onun qәdr vә mәnzәlәsini bәyan edir. Sәdi әleyhirrәhmә dostluq barәsindә buyurubdur vә hәqiqәtdә çәmәni-mәnayә dürr saçıbdır:
 
Yar an bovәd ke sәbr konәd bәr cәfeye-yar,
Tәrke-rezaye-xiş konәd bәr rezaye-yar.
 
Gәr bәr vocude-aşeqe-sadeq nәhәnd tiğ,
Binәd xәtaye-xiş nәbinәd xәtaye-yar.
 
Yar әz bәraye-xiş gereftәn tәriq nist,
Ma nәfse-xiştәn bekoşim әz bәraye-yar.
 
Mәn rәh nemibәrәm mәgәr anca ke kuye-dust,
Mәn sәr neminәhәm mәgәr anca ke paye-yar. [5]
 
[5] Tərcüməsi:
Yar odur ki, yarın çәfasına dözsün,
Yarın tәmәnnası xatirinә öz tәmәnnasından әl çәksin,
Әgәr hәqiqi aşiqin bәdәninә qılınç çalsalar, belә
O, öz xәtasını görәr, yarın xәtasını görmәz.
Yar ançaq zevq almaq üçün deyil,
Biz öz nәfsimizi yardan etru öldürdük.
Mәn dostun astanasından başqa bir yol tanımıram,
Mәn yar ayağını qoydutu yerdәn başqa yerә başımı qoymaram.
 
Dusti-hәqiqi vә yari-cani hәqiqәtdә o dostdur ki, öz xeyir vә rizasını vә sәlahi-ümurunu dost rizası vә sәlahı yolunda tәrk edib, ondan mal vә canını müzayiqә etmәyә, dostun adı çәkilәn yerdә başdan keçә. Heyfa ki, bu vәsvәseyi-şeytan vә dәğdәğeyi-insan ilә dolmuş әsrimizdә bu qism dostların vücudu әnqa quşu kimi nayabdır. Bu әsri-şumda hәqiqi bir dost tapılmaz ki, onun sәdaqәt vә dәyanәtinә etibar oluna vә dar gündә dәstgirliyinә ümid bağlana....
 
Necә ki, fövqdә zikr olundu, Molla Pәnah Vaqifin әdәbiyyatımızın banisi, müәssisi adlanmağa haqqı vardır. Tamami Qafqazda ondan müqәddәm bir müqtәdir әdib, xoşkәlam vә mövzuntәb şair zühur etmәyibdir ki, ibtidayi-süxәn onun adı ilә başlansın. Әgәrçi Azәrbaycanın İrana mütәәlliq hissәlәrindә Aciz, Divani, Qövsi, Arif kimi bәzi şairlәr vücuda gәlibdir vә illa onların asari-qәlәmiyyәlәri vә xüsusәn, tәrcümeyi-halları millәtimiz arasında intişar bulmayıbdır. Ancaq bәzi mütәfәrriq şer vә qәzәllәri xanәndәlәr vә qәzәlxanlar vasitәsilә gәlib bizә yetişibdir.
  
Molla Pәnah Vaqif isә cümlәmizә mәlumdur. Onun adını eşitmәyәn vә şәnindә söylәnәn "hәr oxuyan Molla Pәnah olmaz" mәsәlәni bilmәyәn Qafqaz oğlu yoxdur, Vaqifi belә şöhrәtlәndirәn, әlbәttә, onun rәvan tәbi, mövzun kәlamı vә gözәl qafiyәlәri olubdur ki, indi dә o qafiyәlәr ümum nasın dillәrindә caridir. Vaqifin kәlamlarını oxuduqda bilaixtiyar onlara meylü rәğbәt bağlayırıq. Şair hәr nә vücuda gәtiribsә, öz ana dilimizin tәrz vә şivәsindә gәtiribdir. Onun әşarında istemal olunan türk vә ya türklәşmiş fars vә әrәb sözlәri elә mәharәtlә nәzmә çәkilibdir ki, oxuyanları valeh vә heyran edir. Mәsәlәn, bu sadәlikdә hansı bir türk şairi qafiyәlәr tәrtib edibdir:
 
Bağlamışam din-imanı zülfünә,
Mәnim kimi heyran hanı zülfünә?
Tapşırıb gedirәm canı zülfünә,
Yaxşı saxla, sәndә әmanәtimdir.
 
Vә yaniki bu şerlәr:
 
Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır,
Lalә tәk qızarmaq üz qaydasıdır,
Pәrişanlıq zülfün öz qaydasıdır,
Nә badi-sәbadәnn, nә şanәdәndir.
 
Bu sadә vә rәvan şerlәr ki, mәnәn dәxi ziyadә mәqbul vә müstәhsәndir, şairin artıq dәrәcәdә ana dilinә dara olmasına vә milli şairliyinә dәlalәt edir. Әlbәttә, Molla Pәnaha bu eyblәri irad tutmaq olmaz ki, o milli şair olduğu halda millәtinin hürriyәtinә dair, tәrәqqi vә tәalisinә mәxsus bir әsәr qoymayıbdır. Molla Pәnah dәxi sair şairlәr kimi öz zamanının oğlu olub, onun tәqazasınca şer yazarmış. Ondan çox sonra gәlәn şairlәrin kәlamlarında da "millәt", "hürriyyәt", "din" vә "vәtәn" sözlәri hәrgiz istemal olunmayıbdır.
 
Bununla belә Vaqifin yuxarıda zikr olunan müxәmmәs vә qәzәliyyatında tәcrübә üzü ilә deyilmiş pürmәna sözlәr vә dәrin fikirlәr vardır ki, hәmә vәqt hәyat üzrә baqi qalacaqdır. Bundan maәda Vaqifin milli әdәbiyyatımıza hüsni-xidmәti bu olubdur ki, Türkiyә vә İran-zәmin şüәrasına müqәllidlik etmәyibdir, bәlkә onun üçün әsan vә tәbii bir yol açıbdır ki, ondan sonra gәlәn şairlәr ona peyrәvilik edib, bir çox gözәl әsәrlәr meydana gәtiriblәr. Bu cәhәtә Molla Pәnah Vaqifin Qafqaziyada vücuda gәlәn şairlәrin babası vә ustadı adlanmağa haqqı vardır.