Firidun bəy Köçərli - Mustafa ağa "Arif" təxəllüs

Mustafa ağa tәvәllüd edibdir Qazax mahalının Şıxlı adlanan qәryәsindә hicrәtin 1188-ci ilindә. Bir rәvayәtә görә, Ağakazım ağa Salikin--ki, xoştәb bir şair imiş vә tәrcümeyi-halı aşağıda zikr olunacaqdır,--böyük qardaşı imiş. Amma bir qövl dә budur ki, Mustafa ağa Salikin әmizadәsidir. Qazi Sәidәddin әfәndinin demәyinә görә, sәhih әvvәlki qövldür.
 
Mәrhum Mustafa ağa fars, türk vә hәtta rus lisanlarını yaxşı bilirmiş, özü dә ziyadә dindar, qeyrәtkeş vә hәqiqәtdә arif vә dana bir şәxs imiş. Vәli bu biçarә dәxi öz qeyrәt vә millәtpәrәstliyi ucundan çox bәlalar vә müsibәtlәrә düçar olubdur. Belә ki, mәrhum Mustafa ağa Şәmsәddinli Nәsib Sultan ilә dövlәt nәzәrindә müttәhәm olub, zәval tәriqi ilә Rusiyaya göndәrilir vә orada Kazan vә bir rәvayәtә görә, Xarkov şәhәrindә sakin olurmuş. Binәva Arif Rusiyada çox üsrәt vә zillәt çәkir vә axırda vәtәni-mәlufunun fәraqına, dost vә әqrәbanın hicranına vә düşmәnlәrin tәn vә şәmatәtinә tab gәtirә bilmәyib, orada vәfat edir. Odur ki, Salik onun şәnindә demişdir:
 
Biri Arif, kona cövr etdi dövran-- 
Ki, qürbәtdә şәhidü mübtәladır.
  
Arif Rusiyada mәhbusvar zindәganlıq edәn vaxtı öz hali-dilini bir neçә şerlәr vasitәsilә yazıb bәyan etmişdir ki, zeyldә dәrc olunur:
 
Fikr elәrәm, bir-bir düşәr yadıma
Yarü hәmdәm, dost, yaranlar, ağlaram,
Dolar gözlәrim әşki-al ilә,
Gözlәrimdәn axar qanlar, ağlaram!
 
Saldı mәni fәlәk işә bisәbәb,
Sәn eylә bir әlac, ya qadir çәlәb,
Anıb yarü hәmdәmlәri ruzü şәb,
Gah aşikar, gah nihanlar ağlaram!
 
Namә yazdım yarә badi-sәbadәn,
Dәrdi-dilim izhar etdim hәvadәn,
Düşmüşәm avarә eldәn-obadәn,
İtirmişәm xanimanlar, ağlaram!
 
Vәdә keçdi, günlәrimi sanaram,
Aylar, illәr hesabına qanaram,
Hәr zaman yadıma düşәr, yanaram,
O dövranlar, o zamanlar, ağlaram!
 
Görüm dönsün belә dövran, zamanlar,
Tәrk elәyib bağlarını bağbanlar,
Xәzan deyib, solub gülü reyhanlar,
Saralıbdır gülüstanlar, ağlaram!
 
Seyr elәyib gәzib getdiyim yerlәr,
Ovlağından keçib ötdüyüm yerlәr,
Tәrlan ilә şikar etdiyim yerlәr,
Yadә düşәr o mәkanlar, ağlaram!
 
Sәrçeşmәli, nilufәrli bulaqlar,
Süsәnli, sünbülli, lalәli dağlar,
Dumanlı, çiskinli, qarlı yaylaqlar,
Hanı bizim o meydanlar, ağlaram!
 
Ellәrimiz vardı bәyli-paşalı,
Dağlarımız vardı әlvan meşәli,
Süsәnli, sünbüllü, tәr bәnәfşәli
Qaldı bağlar, xiyabanlar, ağlaram!
 
Bilmәm noldu bizim Qazax, Şәmsәddin,
Gәlmәdi onlardan bir xәbәr yәqin,
Qәzayi-ilahi bu imiş hәmin,
Getdi әldәn o dövranlar, ağlaram!
 
Dad eylәram, yetәn yoxdu fәryada,
Dәrdim olur gündәn-günә ziyada,
Ağlaram hәr zaman düşәndә yada-- 
Bizim Qazax-Qaramanlar, ağlaram.
 
Qaldı paydar Borçalının bәylәri,
Meydan günü bir-birindәn yeklәri,
Mehman qarşısına mәrd gәlmәklәri,
Yadıma düşәndә onlar, ağlaram!
 
Hanı Qazax? Mehribanlıq gedibdir,
Ağalıq, sultanlıq, xanlıq gedibdir,
Nücәbadan alişanlıq gedibdir,
İtibdir şövkәtü şanlar, ağlaram!
 
Alovlanır, yanır bağrım, sökülür,
Axar gözlәrimdәn qanlar tökülür,
Düşәndә yadıma qәddim bükülür-- 
Boyu sәrvi-xuramanlar, ağlaram.
 
Diyari-qürbәtdә gözlәrim giryan,
Xatirim şikәstә, könlüm pәrişan,
Gәlәr xәyalıma düşәr nagәhan-- 
O gördüyüm novcәvanlar, ağlaram.
 
Bülbülümü qaçırmışam әlimdәn,
Ayrılmışam gülşәnimdәn, gülümdәn,
Cüda düşüb ulusumdan, elimdәn,
İtirmişәm dudmanlar, ağlaram.
 
Qәrq olur kәştilәr әşkim selindә,
Yaşılbaşlar oynar çeşmim gölündә,
Әsir oldum bәni-әsfәr әlindә,
Ağlaram, ey müsәlmanlar, ağlaram!
 
Hәr kimdә ki, namus olur, ar olur,
Әhdü iqrarında bәrqәrar olur,
Yaxşı yoldaş yaman gündә var olur,
Yaman yoldaş ötәr yanlar, ağlaram.
 
Bu dәmlәrdә getmәk әgәr olmasa,
Vәtәn sarı әzmi-sәfәr olmasa,
Arifә bir yaxşı xәbәr olmasa,
Gör eylәrәm nә tufanlar, ağlaram!
 
Könlüm qalıb әhli-tufan içindә,
Dolanır sәrgәrdan heyran içindә,
Qorxuram ki, ölüm küfran içindә,
Bada gedә din-imanlar, ağlaram.
 
Bu şerlәr dәruni-qәlbdәn çıxan atәşli vә suzişli nalә vә fәryadlardır ki, onları mütaliә edәnlәrin dә bilaixtiyar gözlәrindәn qanlı yaş tökülür, şair ilә bahәm ağlayırlar. Vәtәnә mәhәbbәti ucundan vәtәndәn ayrı düşәn vә әcnәbi ölkәlәrdә әsir vә müztәrr qalan biçarә Arif әvvәlcә öz dost vә yaranlarını vә mehriban hәmdәmlәrini yada salıb, didәlәrin әşki-al ilә doldurur vә başqa bir qasid bulmayıb badi-sәbadan onlara dәrdi-dilini vә mәxfi sirlәrini izhar qılıb göndәrir.
  
Şair qürbәtdә aylarını vә günlәrini sanayıb hesab edir ki, onun xilas zamanı nә vaxtı yetişәcәkdir. Sonradan şair dost vә aşinaları ilә xoş keçirdiyi zaman vә mәkanları, yәni tәrlan ilә şikar etdiyi ovlaqları, sәrin vә nilufәrli bulaqları, süsәnli vә çiçәkli yaylaqları, dumanlı vә çiskinli dağları, vüsәtli vә sәfalı meydanları göz yaşı ilә xatirinә gәtirib deyir: Axır bizim dә bәyli-paşalı ellәrimiz, gözәl meşәlәrimiz, sünbüllü vә tәr bәnәfşәli çәmәnlәrimiz, bülbüllü vә güllü bağlarımız vә xiyabanlarımız var idi. İndi onlar necә oldu? Ya qismәt, bir dә şair o gözәl mәkanları görüb ziyarәt edәcәkdirmi vә onların basәfa vә ruhәfza havası ilә ürәyini tәzәlәndirәcәkdirmi?
  
Sonradan şair öz-özünә sual verib deyir: Ya rәb, mәnim dadıma vә harayıma yetişәn olacaqdırmı? Nә iş vaqe oldu ki, Qazax, Şәmsәddinlidәn bir xәbәr vә әsәr gәlmәdi? Yoxsa tәqdiri-rәbbani belә imiş ki, mәn biçarә gәrәk bәni-әsfәr әlindә qürbәtdә canımı can yaradana tәslim edәm? Arif öz ölümündәn xövf vә hәrasәt etmir. Onun әndişә vә xövfü din vә imanın әcnәbilәr içindә bada getmәsindәndir. Vә bu fikir vә әndişәdә olduqda hali-dili vә әnduhi-binәhayәsini elә bir cigәrsuz şerlәr ilә izhar edir ki, oxucuların da cigәrinә od salıb yandırır:
 
Alovlanır, yanır bağrım, sökülür,
Axar gözlәrimdәn qanlar tökülür,
Düşәndә yadıma qәddim bükülür-- 
Boyu sәrvi-xuramanlar, ağlaram.
  
Mustafa ağanın tәbi dә әmizadәsi vә ya qardaşı Salikin tәbi kimi rәvan vә salim olduğu bir çox әşarından görünür. Yazdığı şerlәrin әksәri açıq vә sadә türk dilindәdir. Mәsәlәn, Salikә Rusiyadan yazdığı bir namәyә diqqәt yetirmәli:
 
Can zarü tәnim nizar sәnsiz,
Ömrüm başa yetdi, yar, sәnsiz.
 
Fәryad ki, dövri-namüvafiq
Qoydu mәni, ey nigar, sәnsiz!
 
Din qönçәsi qan olub, açılmaz,
Yüz min gәr ola bahar, sәnsiz.
 
Rәngim güli-zәfәranә dönmüş,
Dil qәmdәn olub fikar, sәnsiz.
 
Yox mәndә qәrarü tabü taqәt,
Tab etmәk olurmu, yar, sәnsiz?!
 
Ey gül, gecә-gündüz Arif ağlar,
Bülbül kimi zar-zar sәnsiz.
 
Mәlum ola ki, Mustafa ağa bu şerlәri Kazım ağanın zeyldә dәrc olunan mәktublarına cavab yazmışdır.
 
Salikin Arifә yazdığı mәktublar:
 
 
I
 
Dәrdim ki, olub ziyadә sәnsiz,
Canım üzülür mәbadә sәnsiz.
 
Şaha, gәlә gör ki, ferz könlüm
Cәngindә olub piyadә sәnsiz.
 
Canım çıxar oldu hәsrәtindәn,
Ömrüm gedәr oldu badә sәnsiz.
 
Saqi, yetә gör ki, bәzmi-qәmdә
Qan oldu qәdәhdә badә sәnsiz.
 
Çәkmiş hәvәsin şikәstә Salik,
Nә qövmә baxar, nә yadә sәnsiz.
 
 
II
 
Gәlmәz әlәmim hesabә sәnsiz,
Sığmaz süxәnim kitabә sәnsiz.
 
Mürği-könülüm çıxıb tәnimdәn,
Qılmış vәtәnin xәrabә sәnsiz.
 
Hicranın odunda, ey dilaram,
Dönmüş cigәrim kәbabә sәnsiz.
 
Xәlqә görünür vücudim, әmma
Bәnzәr bәdәnim sәrabә sәnsiz.
 
Seylabi-bәladә sәng könlüm,
Gәl gör ki, dönüb hübabә sәnsiz.
 
Kәsmiş tәmәin şikәstә Salik,
Nә nanә baxar, nә abә sәnsiz.
 
Bu mәktubların hәr ikisi hәqiqi hiss ilә yazılmış suzişli vә müәssir kәlamlardır ki, oxuyanlara hüzn vә pәrişanlıq yetirir. Yenә mәrhum Arif Rusiyadan oğlu Әliağaya tәhsili-ülum babında yazmışdır:
 
Olma tarik dәrsdәn, ey nuri-cananım Әli!
Pәndimi eylә qәbul, ey xanü xaqanım Әli!
 
Var ümidim etmәyә zaye әfәndi sәyini,
Qoymaya dәrsindә bir kәm-kәsr Osmanım, Әli!
   
Mәn sәiniçün eylәrәm xeyir-dualәr ruzü şәb
Saxlasın hifzü himayәtindә sübhanım Әli!
 
Payimal etsin әdüvvü hasidin lütfi-ilah
Hәr zaman qәmxarın olsun şiri-yәzdanım Әli!
 
Gәrçi, ey dil, mәn Әbubәkrü Ömәr, osmaniyәm
İmamimdir mәnim ol şiri-mәrdanım Әli!
 
Könlümün şәhrin fәraqü hәsrәtin qılmış xәrab
Bir üzün görsәm olur abad viranım, Әli!
 
Olsun, Arif, hәşrdә әvvәl şәfiin Mustәfa
Sonra Bubәkrü Ömәr, Osmanü aslanım Әli!