Firidun bəy Köçərli - Qasım bəy "Zakir" təxəllüs (II hissə)

 
[4]- Köynük, Bilәcәk -- yer adıdır.
 
Aşura günü tәk bir sәhәr çağı,
Yığdı әrabәyә övrәt-uşağı,
Şamә rәvan etdi bimürvәt yağı,
Görәn yaxa yırtıb, hәzәr gәtirdi.
 
Әcәb әyyam imiş әyyami-sәlәf,
Gәrәk o günlәrdә olaydıq tәlәf;
Çәyirtkә bir tәrәf, dolu bir tәrәf,
Şum qәdәmi gәldi, şәrәr gәtirdi.
 
İki namәrd uyub biri-birinә,
Yetmәk olmaz heç birinin sirrinә;
Lәnәt gәlsin .... pirinә,
Bәd binanı .... gәtirdi
 
Adamda insafü mürüvvәt gәrәk,
Quyruğun kәsmәklә tula olmaz köpәk;
İlan әti yeyib yerikdә bişәk,
O madәr ki, belә pәsәr gәtirdi.
 
Neçә gün söylәndi bu yerdә әhval,
Qubernator olur ol nikuxisal;
Malımız, mülkümüz mücdәdir әlhal,
Hәr kim gәlib doğru xәbәr gәtirdi.
 
 
Ey sahibi-şövkәt, ey mәdәni-şan,
Dadxahәm sizә, aman, әlaman!
Bu zülmü insana eylәmәz insan,
Mәgәr ki, qәzavü qәdәr gәtirdi.
 
Hәmin bu mәzmunda mәrhum Zakir çәrxi-kәcrәftardan şikvә vә nalә qılıb, piranәsәrlikdә vәtәndәn dәrbәdәr düşmәsini, şan vә rütbәsinin puç olmasını, mal vә dövlәtinin badi-fәnaya getmәsini, oğrulara vә quldurlara tay-tuş olmasını ürәkyandırıcı dil ilә dostu Mirzә Fәtәli Axundova yazır. Bu mәktub qarelәrә dәxi dә ziyadә tәsir edir:
 
Piranәsәrlikdә çәrxi-kәcrәftar
Eylәdi vәtәndәn dәrbәdәr mәni;
Neylәmişәm, bilmәm, dövri-zalimә,
İncidir düşәndә[5] bu qәdәr mәni.
 
[5]-Bu sözü iki cürә oxumaq olur; bir «düşәndә»--yәni gahda bir, gah-gah vә bir dә «döşündә» -- yәni sinәsindә mәni bu qәdәr incidir.
 
Qarabağ mülkündә mәn bәxtisiyah
Bir ağ gün görmәdim, allaha pәnah;
Saldı bәlalәrә bicürmü günah
Bir neçә müfsidü töxmixәr mәni.
 
Mәn bir piri-tәnha, zülm bihesab,
Müşküldür gәtirmәk bu möhnәtә tab
Yaman deyә-deyә eylәdi xәrab
Hamıdan ziyadә üç nәfәr mәni[6].
 
[6]- Bu üç nәfәrin biri Mirzә Adıgözәl oğlu Hüseyn bәydәn vә digәri Nәmirli Әmiraslan bәydәn ibarәtdir. Üçüncüsü, çox ehtimal var ki, Cәfәrqulu xana işarә olsun. Şair xanın adını açıq yazmayıb «Yekәpәr» ismi ilә bir neçә mәqamlarda onu müttәsәf qılmışdır. Әzbәs ki, Cәfәrqulu xan böyük cüssәli vә qәviheykәl bir vücud imiş.
 
Biri fasiq, facir, hәdsiz zinakar,
Biri әyri-üyrü, xeyli nahәmvar,
Biri danışanda baş-ayaq atar,
Bir neçә it tutdu bixәbәr mәni,
 
Adәm idim, әbәs yerә zay oldum,
Vilayәt içindә mәn rüsvay oldum,
Oğrulara, quldurlara tay oldum,
Sanırdı xәlayiq peyğәmbәr mәni.
 
Dövlәtlidәn dövlәt, kordan mәzәrrәt,
Harda bihәya var, zatına lәnәt!
Süxәnçin sözilә etdi aqibәt
Pәsәrimdәn cüda bipәdәr mәni.
 
Dövlәti-alidә ağarıb saqqal,
Bir xilafım yoxdu, bu mәn, o jurnal;
Bir zaman gördüm ki, yazıbdı filhal
Qüttaüttәriqә bәrabәr mәni.
 
Yetmişindә zurna çalmaq öyrәnәn
Gәrәk axirәtdә çala....;
Az qalıb hәştadı tamam edim mәn,
Sәn indi yazırsan әhli-şәr mәni.
 
Yetmәk olmaz hәrcayinin sirrinә,
Yalanı yeridir doğru yerinә;
Lәnәt oxur şәrirlәrin pirinә
Diyari-qürbәtdә kim görәr mәni.
 
Hәr kimin vilayәtdә simü zәri var,
Yüz adam öldürә, hәbsdәn çıxar;
Yegәnsiz[7] danışmaq nә yanә çatar,
Bihörmәt eylәdi simü zәr mәni.
 
[7]- Yegәn -- pul mәnasındadır.
 
Dәrdbilmәzә dәrdi-dili açınca,
Ruzigarın cәfasından qaçınca,
Namәrd körpüsündәn rahәt keçincә --
Razıyam apara o sellәr mәni,
 
Kişi yoxdu, baxma çula-çuxaya,
Adam gәrәk dağa-daşa toxuya;
Getmә-getmә -- deyib qoydu yuxuya
Axırda itirdi Yekәpәr mәni.
 
Dalınca deyilәm bir şüğlü karın,
Bilmәnәm dövrünü leylü nәharın;
Hәvәsi-vüsalın, zövqi-didarın
Qoymaz yuxu yatam ta sәhәr mәni.
 
Rәhi-müsibәtdә keçmişәm candan,
Müxәnnәsdir qorxan bir qaşıq qandan;
Ehtiyatım yoxdur paşadan, xandan,
Analar doğubdur şiri-nәr mәni!
 
Olmuşam Bakıda sakin, fәrağәt,
Zövqi-tәmaşası misali-cәnnәt;
Ziyadә dәrdisәr, dәxi nә hacәt,
Fәramuş eylәmә, müxtәsәr, mәni.
 
Bu mәktubda şair öz tәbii istiqamәt vә dәyanәtindәn söz açıb, hәr qisim dәrdü bәlalara tab gәtirmәyini bәyan edir. Әgәrçi şairin simü zәri yoxdur ki, onların kömәyi ilә özünü safa çıxartsın, vәli o, tәbәn ğәnidir vә heç bir vәch ilә özünә qәbul etmәz ki, әksilib, dәrdbilmәzlәrә dәrdi-dilini söylәsin.
 
Şair sinәsini ruzigari-cәfakarın oxlarına sipәr edib, namәrdlәrdәn yetәn kömәyә әsla etina etmәz:
 
Namәrd körpüsündәn rahәt keçincә
-Razıyam apara o sellәr mәni.
 
Çul vә çuxaya bәzәnib zahirlәrinә zinәt vә sığal verәnlәrә kişi demәk şayәstә deyil. Hәqiqәtdә mәrd igid o kәsdir ki, özünü dağa-daşa toxuyub haqq yolunda mәrdanә dava elәsin.
 
Şairә ariz olan bәla onu mәqmum vә pәrişan etmir. Şair rahi-müsibәtdә candan vә başdan keçibdir. Bir qaşıq qandan qorxan, şairin әqidәsincә, adam deyil vә paşadan, xandan dәxi onun bakı vә ehtiyatı yoxdur.
 
O adamlar ki, düşmәnçilik üzündәn onu bәlalara vә әziyyәtlәrә giriftar ediblәr, belә güman etmәsinlәr ki, onu mәğlub qılıblar. Xeyr! Bu, böyük sәhvdir!
 
Şair necә ki, ölmәyibdir öz ali mәqamında durub büxlü hәsәdlә iştihar bulan dәnitәblәrә -- ki, әqrәb misal yer üzündә qeyrilәrә niş vurmaq üçün sürünürlәr, -- yuxarıdan aşağa hәqarәt nәzәrilә baxır. O dәnitәblәr şairin müqabilindә qorxaq tülkü vә çaqqal misalında bir mәxluqdurlar, şair isә xövfü hәrasdan uzaq vә kәnar «şiri-nәr» kimi bir vücuddur:
 
Ehtiyacım yoxdur paşadan, xandan,
Analar doğubdur şiri-nәr mәni!
 
Ancaq şairi mәhzunü mәlul edәn dusti-hәqiqisinin, yәni mәrhum Mirzә Fәtәlinin fәraqıdır ki, ona dair yazmışdır:
 
Hәvәsi-vüsalın, zövqi-didarın
Qoymaz yuxu yatam ta sәhәr mәni.
 
Dusti-cani vә rәfiqi-mehribanı olan Mirzәyә göndәrdiyi namәlәrә bir müddәt cavab almayıb vә uşaqlarının Sibiryaya getmәyindәn dilgir vә mәyus olub, atidә zikr olunan namәni ona göndәrir:
 
Gözüm yolda qaldı, könül intizar,
Gәlmәdi cavabi-namәlәr sәndәn.
Bir aydan artıqdır gedib uşaqlar,
Yetişmәdi bizә bir xәbәr sәndәn.
 
Aşina, müsahib, yarü hәmsayә
Lazımdır yetişә qövrә, hәrayә;
Kitabәtin dәyәr mali-dünyayә,
Nә hacәt istәmәk simü zәr sәndәn?
 
Tәk yaradıb sәni vahidü yekta,
Әxlaqına, әtvarına mәrhәba!
Neylәmisәn Molla Sәfi, Bәybaba 
--Mәmnundu, әzizim, bu qәdәr sәndәn?
 
O vilanın yoxdu bu yer tәk pisi,
Tәqәllübü, hәrzәkarı, xәbisi;
Yaxşı gördüm tamam әhli-Tiflisi,
Razıyam nәhayәt biştәr sәndәn.
 
Olan dәmdә mәnә mәnzil Şadno,
Hәr tәrәfә eylәr idim tәküdo;
İvana bәy, Kolyubakin, İliko[8]
Çalışırdı, әlhәq, bәrabәr sәndәn.
 
[8]-İvana bәy, Kolyubakin, İliko -- Qasım bәyin tanışlarıgürcü nücәbası imiş ki, onun özünün vә övladının tәmizә çıxması vә xilası yolunda sәyü tәlaş edirlәrmiş.
 
Hәsәn bәyә[9] söylә әmri-mәlumi,
Qәziyyә mәlumdur deyәndә Rumi,
Sәrәfraz eylәrsәn yüz bәxtişumi,
Zahir olsa әgәr bu hünәr sәndәn.
 
[9]- Hәsәn bәy--mәşhur general Hәsәn bәy Ağalarovdur ki, o da Zakirin qurtarmağı üçün çox çalışmışdır.
 
Tutub damәnini sәn tәk әmirin,
Tәvәqqein eylәr iki әsirin[10],
Qarabağ mülkündә bir mәrdi-pirin
Tәmәnnası budur, taci-sәr, sәndәn!
 
 [10]-Bu iki әsirdәn birisi Zakirin oğlu Nәcәfqulu bәy vә o birisi bәradәrzadәsi İskәndәr bәydir.
 
Qoyma ki, qürbәtdә gedәlәr zayә,
Sayә salmaq tәqazadır hümayә;
Laçın balasıdı gәmiş sonayә,
Seyd etmәk olardan, balü pәr sәndәn.
 
Salıbdır bәlayә dәnәbgan ali[11],
Dağılıb әmlaki, dövlәtü mali;
Sakit eylәmәyә bu qilü qali
--İstәr o xoştәbü suxәnvәr sәndәn.
 
[11]-«Dәnәbgan ali» kәlmәsini lazımdır «bәndәgan ali»» mәzmununda anlamaq. Bu sayaq Cәfәrqulu xan öz nökәrlәrin vә müqәrriblәrin öyrәtmişdi ki, sözlәri tәrsinә söylәsinlәr, tainki lazım olan mәqamda hüzzar onların danışmaqlarını anlamasınlar.
 
Tutuşub mәnimlә çәrxi-bәdәfal,
Yerә girsin görüm ha belә iqbal!
Bizim üstümüzdә, ey nikuxisal,
Eşitdim incinib Yekәpәr[12] sәndәn.
 
[12]- Yekәpәr--necә ki, saabiqdә zikr olundu,--Cәfәrqulu xana işarәdir.
 
Baş verәn zamanda bu әmri-әbәs,
Gәrәk ona sәn deyәydin: «Ey tәrәs,
Sәn bir ağacsan ki, ömründә heç kәs
Nә sayә görübdür, nә sәmәr sәndәn».
 
Çoxların qılıbsan çörәyә möhtac,
Axtarır, tapılmaz dәrdinә әlac
Fironu Hamanü Zöhhakü Hәccac
Ola bilmәz ola sitәmgәr sәndәn.
 
Bidәtin yandırıb qövmü әshabi,
Müşküldü gәtirmәk bu zülmә tabi,
Düşüb Cәbrәilli, Maralyan, Babi,
Horadiz, Qoyucaq dәrbәdәr sәndәn.
 
Zülmü sitәminlә alәm dolubdur,
Әhli-beytin rәngi-ruyi solubdur,
Neçә rövşәn xanimanlar olubdur
--Şәbi-yelda kimi tirәtәr sәndәn.
 
Böyük oğlun gәzәr payi-piyadә,
Şol biri dә tәlәf oldu aradә;
Xah kodxuda, xah büzürgzadә,
O kimdi çәkmәyә yüz hәzәr sәndәn?
 
Sikkә olmaz evladının cibindә,
Rizqlәri yırtıq çuval dibindә;
Can verdi madәrin özgә evindә,
Nә düxtәr yarıyıb, nә pәsәr sәndәn.
 
Өmri-tәvilinә budur ki, dәlil,
İstәmәz üzünü görә Әzrail;
Bundan sonra hәlә yaşarsan yüz il,
Vәchi budur, әcәl yan gәzәr sәndәn.
 
Ülәmayә dersәn föhşü latayil,
Tәriqi-islamә deyilsәn qail;
Bu hal ilә yenә çox әqli zail
--Gәlib eşiyinә zad istәr sәndәn....
 
Tәsәllütün yetsә şeyxülislamә,
Anı bizdәn betәr salırsan damә;
Әbәs yerә düşmә xәyali-xamә,
Nifrәt eylәr, billah, kim görәr, sәndәn.
 
Mәn sәni tanırdım, işlәrin qandır,
Yüz deyәlәr, elә haman-hamandır,
Elә bilsin padişahi-zamandır--
Hәr kim iraq olur, müxtәsәr, sәndәn,
 
Tәğәllübdә, tәfәnnündә ustadsan,
Doğru sözün yoxdu, kizbә mötadsan;
Qatili-imamsan, İbni-Ziyadsan,
Lazımdır eylәmәk әlhәzәr sәndәn.
 
Vәsfi-sifatından danışdım xeyli,
Eşitsin hәr kimin var isә meyli;
Elә yalqız Zakir deyil gileyli,
Azürdәdir alәm sәrasәr sәndәn.
 
Әgәrçi sabiqdә şairin Cәfәrqulu xan ilә ülfәt vә mürafiqәti var imiş vә yek-digәrinә bir neçә zәrifanә mәktubat yazıblar ki, onların barәsindә aşağıda filcümlә mәlumat verilәcәkdir, vәli sonradan sәbәb nә olubsa bunların mabeynindә soyuqluq bәhmә gәlibdir vә yuxarıda zikr olunan kәlamdan mәlum olunur ki, Cәfәrqulu xan Zakirin haqqında böyük pislik vә bәdguluq edibdir vә hәtta Mirzә Fәtәli Axundov Zakirin xilasına vә safa çıxmağına divan hüzurunda çalışdığı zamanda xani-mәzkur ona mümaniәt göstәrib vә bir növ Mirzeyi-mәrhumdan rәncidә olubdur. Necә ki, bu hala şairin öz sözlәri şәhadәt verir:
 
Tutuşub mәnimlә çәrxi-bәdәfal,
Yerә girsin görüm ha belә iqbal
Bizim üstümüzdә, ey nikuxisal,
Eşitdim incinib Yekәpәr sәndәn.
 
Qasım bәyә üz verәn qәzada vә pürxәta әmrdә kömәkçi olanların birisi dә qutqaşınlı Nәsrulla Sultanın xәlәfi-әrcümәndi general İsmayıl bәy imiş. Şairin ona yazdığı bir neçә mәktubati-mәnzumәsindәn mәlum olunur ki, ona artıq bәndәçiliyi vә ixlası var imiş.
 
Zakir öz әhli-vilayәtindәn şikayәt edib, onların bihimmәtü birәhm vә bir-birinә yağı olmaqlarını zikr qılıb, İsxmayıl bәyi «Qutqaşın tәrlanı» vә «Şәki şahbazı» әlqabı ilә sifәtlәndirir vә ondan bu sayaq kömәk vә mәdәd dilәyir:
 
Bu әhldәn mehribanlıq görmәdim,
Mәgәr bizә ola o yandan mәdәd.
Qutqaşın tәrlanı, Şәki şahbazı,
Sakini-biladi-Şirvandan mәdәd.
 
Qarabağ әşxası yeksәr yağıdır,
Әvvәldәn axıra zülm ortağıdır;
Bir gecәdә canavarlar dağıdır,
Olmasa kәllәyә çobandan mәdәd.
 
Nücәbalәr qәdrin bilir nücәba,
Әxlaqına, әtvarına mәrhәba!
Daş-daş üstә durmaz alәmdә әsla,
Dәymәsә insana insandan mәdәd.
 
Qәzayi-möhnәtdә qalmışam möhtac,
Uşaqlarım olub vәtәndәn ixrac;
Tәbibi-haziqsәn, eylә bir әlac,
Yoxdur mәnә özgә dәrmandan mәdәd.
 
Yığılsa bir yerә yüz alinәsәb,
Danışığın mәnat, sözün müntәxәb;
Alәm bilir bivasitә, bisәbәb
Müşküldür arizә divandan mәdәd.
 
Hәzrәti-İsmayıl olsun dәlilin,
Yetiş imdadına piri-әlilin!
Necә fәrzәndinә ol dәm Xәlilin--
Cәbrail gәtirdi qurbandan mәdәd,
 
Әsasi-qiyamәt olanda bәrpa,
Kimdir qövrә yetәn ondan masәva;
Sәrdәftәri-rәsul, xәtmi-әnbiya
Tәnzili-ayeyi-Qurandan mәdәd.
 
Çәrxi-fәlәk salmış mәni bu halә,
Malu mülküm tamam getdi zәvalә;
Qaidәdir şәrmәndeyi-әyalә --
Yetişir sahibi-ehsandan mәdәd.
 
Gәlmәyibdir mütlәq ruyi-zәminә
Tab edәn mәnim tәk qәza qәminә;
Zövrәqi-әltafın dili-hәzinә,
Gümanım var, verә tufandan mәdәd.
 
Namәrd әtәyindәn tutasan yüz il,
Etibarım yoxdur hәll ola müşkil;
Olsa, olacaqdır dәrdinә, ey dil,
Xәlәfi-Nәsrullah Sultandan mәdәd,
 
Zakirәm hәmişә sәn tәk sәrvәrә,
Xoş göstәrsin sәni xaliq nәzәrә
Eyb etmәz alişan ümәralәrә --
İstәmәk duayi-pirandan mәdәd.

(III hissə)