Firidun bəy Köçərli - Qasım bəy "Zakir" təxəllüs (III hissə)

Başqa bir mәktubunda Qasım bәy yenә Qutqaşınlı İsmayıl bәyi tәrif vә tövsif qılıb, başına gәlәn qәzavü qәdәri tәhrir edir, vәli öz halından şikayәt etmir.
 
Şair özünü aşiqlәr sinfinә daxil qılıb, qiylü qala düşmәsini tәbii vә adi işlәr cümlәsinә nisbәt edir, zira ki, insanın başına qisim-qisim bәlalar gәlmәsә vә o, cürbәcür bәlalara vә müsibәtlәrә mübtәla olmasa, әnvai-tәcrübә vә imtahanlar sınaq olunmasa, ruzigarın kürәsindә әriyib dәsti-qәza ilә vurulan çәkiclәr altında döyülmәsә, qәllü qәşdәn hәrgiz pak ola bilmәz vә dәrәceyi-kәmala irişmәz.
 
Şairin könlü pәrvaz edib biladi-Misri vә Nil çayının kәnarlarını seyrü tamaşa etmәk istәyir, taki çox sәfәrlәrdәn vә tәcrübәlәrdәn sonra lazımn ittilaat vә kәmalat әxz edә bilsin:
 
Kәmala yetmәk olmaz bisәyahәt, haliya könlüm --
Tәmaşayi-biladi-Misrü seyri-rudi-Nil istәr,
 
Şair özünü әnbiya zümrәsinә daxil edib, ruzigarın cәfasından azürdәdil olmağı eyni-sәfahәt vә hәmaqәt hesab edir, çünki ruzigardan yetişәn cәfalar pis olsa idi, onları әnduhpәrvәr vә bәlakeş İdris, İbrahimxәlil vә Әyyubi-sәbur özlәri üçün eyni-sәlah vә rahatlıq bilmәzdilәr, şaki olardılar.
 
Şair özünü hәzrәt Yaquba varis bilib, o dәxi fәrzәndi-әzizinin qürbәtdәn gәlәn buyi-fәrәhәfzası ilә xatirini şad vә könlünü qәmdәn azad elәyir:
 
Cәfayi-dәhrdәn azurdәlik eyni-hәmaqәtdir,
Bәlanı xoş tutar İdrisü Әyyubü Xәlil istәr,
 
Mәnәm varis bu gün Yәqubә, fәrzәndi-әzizimdәn --
Gәlәr buyi-fәrәh gәh-gәh, әgәr rәbbi-cәlil istәr.
 
Bu sözlәrdәn sonra şair yenә Qarabağın şәrir biqәrәzlәrinә rücu edib, tәqazayi-tәbiәtlәrindәn naşi zülmü fәsadı zikr qılıb vә şeytәnәtlәrinin ucundan vәtәni-mәlufundan xaric olmağını suzişli sözlәrlә bәyan edir. Yenә şairin könlü әziz vәtәninin gülüstanında seyr elәmәyi arzu edir. Vәli onun әl-ayağı qürbәt vilayәtdә dar qәfәs içindә bağlıdır vә qәfәs qeydindәn azad olmağa dәlil istәyir:
 
Edәr yadi-gülüstani-vәtәn qürbәtdә dil mürğü,
Qәfәs qeydindәn azad olmara daim dәlil istәr.
 
Vәli şair tәvәkkül әhlidir. Hәr yetәn namәrdә şәrhi-hal etmәyi özünә ar bilir. Uzun illәr boyu girdabi-bәla vә müsibәtdә zarü zәbun qalsa da, әlini xakü xaşakә uzadası deyil vә dәnitәblәrә hәrgiz pәnah aparmaz. Hәngami-zәrurәtdә dә olsa, şair nanәcib vә namәrd kimsәlәrә әl uzadıb kömәk dilәmәyi özü üçün böyük qәbahәt bilib, birkәrәlik ölüb qurtarmağı ona tәrcih verir. Necә ki, bu barәdә özgә bir kәlamında demişdir:
 
Namәrd әtәyindәn kişi hәngami-zәrurәt --
Tutmaqdan isә yaxşıdır ölmәk, a filani!
 
Namәnin axırında Zakir zarafatyana İsmayıl bәydәn tәvәqqe edir ki, Mirzә Fәtәliyә yazsın ki, ona --yәni Zakirә bir döpü pәrvәrdә zәncәbil vә özü dә bir sarı kürki-Әrdәbil göndәrsin, çünki Bakının sazaqlı külәyinin әlacı isti Әrdәbil kürküdür. Mәzkur namәni eynilә aşağıda yazırıq:
 
Sәni alәmdә, ey arami-can, hәr kim zәlil istәr, --
Anı zillәtdә bu qәmdar könlüm ayü il istәr.
 
Şәrabi-cami-bәzmi-iltifatın nuş edәn hәrgiz
Nә kövsәr arizu eylәr, nә abi-sәlsәbil istәr.
 
Mәni qövğayi-şәhri-bәhri-Baki tәlxkam etmәz,
Nәdәn kim, aşiqi-şeyda olanlar qalü qil istәr.
 
Kәmalә yetmәk olmaz bisәyahәt, haliya könlüm --
Tәmaşayi-biladi-Misrü seyri-rudi-Nil istәr.
 
Mәnә derlәr ki, sәn «peyğәmbәrәm» -- derdin, nә işdir bu?
Demәzlәr mәrdi-mömin möhnәtә әcri-cәzil istәr.
 
Cәfayi-dәhrdәn azürdәlik eyni-hәmaqәtdir,
Bәlanı xoş tutar İdrisü Әyyubü Xәlil istәr,
 
Mәnәm varis bu gün Yәqubә, fәrzәndi-әzizimdәn --
Gәlir buyi-fәrәh gәh-gәh, әgәr rәbbi-cәlil istәr.
 
Mәni-piri-süxәndanın nәdir cürmü, xudavәnda,--
Üqubәtdә o bişәrmü cәfakarü mühil[13] istәr?
 
[13]- Tәrxan -- Mouravova işarәdir.
 
Tapılmaz beylә bir bәdhal zalim hiç millәtdә,
Yığılsa bir yerә Әndi, Kumık, Axtı, Rutil istәr,[14]
 
[14]- Әndi, Kumık, Axtı, Rutil -- Dağıstanda olan mahalların vә kәndlәrin adlarıdır.
 
Mәsәldir ki, xәta bir böylә adәmdәn iraq olmaz,
Bu bir әmri-müşәxxәsdir, nә vәhyi-Cәbrәil istәr.
 
Qarabağ içrә ağ gün görmәdim mәn, tirәbәxt oldum,
Onunçün xatirim ol qövmi-birәhmi qәtil istәr.
 
Şәriri-biqәrәz olmaq tәqazayi-tәbiәtdir,
İnanma bir kәsi xoşnud alәmdә bәxil istәr.
 
Bizim mәrdümlәri, zinhar, pәnd әfsari bәnd etmәz,
Oların, naqeyi-kalmık kimi, burnu qәzil[15] istәr.
 
[15]- Qәzil -- qıldan hörülmüş ipә deyirlәr.
 
Edәr yadi-gülüstani-vәtәn qürbәtdә dil mürğü,
Qәfәs qeydindәn azad olmağa daim dәlil istәr.
 
Nәhayәt, şәrhi-hal etmәk yetәn namәrdә müşküldür,
Sәnin tәk bir әmiri-pakzadü baәdil istәr.
 
Tәvәkkül әhliyәm mütlәq, yapışmam xarü xaşakә,
Füsurdә cismim olsun salha qәrq abi-sil istәr.
 
Sәxavәt, ya vәsatәt zat ilәndir mәrdi-biәslә
Muradı hasil olmaz yüz düşә bir kәs dәxil istәr.
 
Nihali-mәqsәdi sәrsәbz olub әflakә yetmәzmi,
O kәslәr ki, rizayi-xatiri-piri-әlil istәr?
 
Süxәn meydanı, qiblәm, tәng idi, söz müxtәsәr keçdi,
Sәnin övsafını nәzm etmәyә bәhri-tәvil istәr.
 
Yetәn tәk şәhrә hacı bәndәyә bir tәxt bәxş etdi,
Bilir ki, bazdәsti olsa, hәr yerdә tüfil[16] istәr.
 
 [16]- Tüfil -- tәrlan vә qızılquş üstündә oturmaq üçün qayrılan kürsüdür.
 
O yerdәn azimi-Tiflis çoxdur, yaz ki, Mirzayә,
Filani bir döpü pәrvәrdә sizdәn zәncәbil istәr.
 
Әgәrçi var dağistani kürkü Zakirin, әmma
Cәnabından dәxi bir sarı kürki-Әrdәbil istәr.
 
Deyildi sabiqәn әhli-tәvәqqe, şimdi Bakudә
Әlaci-kәsrәti-sәrma üçün çizi-qәlil istәr.
 
Dağılmış xanimanı, incimin әxzü süalından,
Tikәndә quş yuva çör-çöp yığıban, zir-zibil istәr.
 
Qasım bәy Zakir hәqiqi bir milli şair imiş. Өz әsrinin aynası olubdur vә mәişәti-milliyyәsini --necә ki, var imiş, -- eyni ilә yazıb, bizim üçün böyük bir yadigar qoyubdur. Өz әsrindә şayani-diqqәt olmuş olan bir şey qoymayıbdır ki, ona әl aparmamış olsun. O vaxtın adamlarının adabü әxlaqını vә dolanacaqlarının övzavü әsasını mahir nәqqaş kimi özlәrinә mәxsus rәnglәrlә çәkib bizә göstәrir. Mәişәtin hәr bir sinif vә tәbәqatına әtraflı nәzәr yetirib, sairlәrin gözlәrinә görsәnmәyәn şeylәri görüb, tәftiş vә tәnqid edibdir.
 
Dusti-hәqiqisi Mirzә Fәtәli Axundova vilayәtin şuluqluğundan, oğruların vüfurundan, yolkәsәnlәrin әndazәdәn çıxıb tüğyan etmәklәrindәn, hakimi-vilayәtin vә divan qulluqçularının onlar ilә yekdil vә yekcәhәt olmaqlarından, hacı vә mәşhәdilәrin bәd әmәllәrindәn, ailәlәrdә hәyavü hicabın götürülmәyindәn vә filcümlә, müasir[lәr]inin әxlaqi-zәmimәlәrindәn vә çirkin işlәrindәn vә bununla bahәm ata-babadan qalan gözәl adәt vә ayinlәrin mәhvü nabud olmağından şikayәt edib deyir:
 
Çәkilib köksümә dağlar, dügünlәr,
 Kafirә olmasın nәsib bu günlәr!
Qınamasın mәni könlübütünlәr,
Fikrim dağınıqdır, xatirim övraq.
 
Demәk olar ki, Zakirin әsrindәn biz yaşadığımız zamana kimi müsәlmanların mәişәtindә çәndan tәfavüt vüqua gәlmәyibdir. İndi dә sabiqi adәt üzrә ömür keçirmәkdәdirlәr. Zahirdә guya bir az tәrәqqi әsәri görünür, amma hәqiqәti-hala diqqәt yetirdikdә yәqinlik hasil olur ki, müsәlmanlar mәnәvi vә hәqiqi tәrәqqidәn yenә dә çox uzaqdırlar. Hәtta tәqәllübdә, xәyanәtkarlıqda, büxlü hәsәddә vә biri-birinin canına vә malına düşmәn olmaqda irәlikindәn bir az da artıcıq qabağa gediblәr.
 
Şairin yetmiş sәnә bundan әqdәm yazdığı fәna hal indi dә müşahidә ol(un)maqdadır:
 
Hәddәn aşıb büxlü hәsәd, şәrarәt,
Yoldaş yoldaşına eylәr xәyanәt;
Alimdә әmәl yox, bәydә әdalәt,
İşlәrimiz olub saf gәrdәn-bucaq.
 
 
O ki, qaldı insana zinәt verәn gözәl sifәtlәrә --ki, ibarәt olsun sәdaqәt vә istiqamәtdәn, dәyanәt vә qeyrәtdәn, ittihad vә ittifaqdan, әdl vә mürüvvәtdәn, cürәt vә hәmiyyәtdәn -- bu qisim sifәtlәrdәn din qardaşlarımız daha da ziyadә kәnar düşüblәr vә nә vaxtı millәtimiz nicat vә sәadәt yolunu arayıb tapacaqlar, allah bilir.
 
Bu tәrәqqi әsrindә bizim belә geridә qalmağımız vә qәflәtdә yaşamağımız tezliklә mәhvü nabud olmağımıza şәhadәt verir.
 
Axundova yazdığı namәni Zakir bu sayaq başlayır:
 
Xәbәr alsan bu vilanın әhvalın,
Bir özgәdir keyfiyyәti-Qarabağ.
Hәqdi bundan әqdәm görübsәn sәn dә,
Hanı o qaidә, o qanun, sәyaq?
 
Qüttaüttәriqin vüfuru vardır,
Yaylaqda, aranda qatar-qatardır;
Yenә vurhavurdur, apar-apardır,
Bizim başımızda çatdadı çanaq.
 
Bu şerlәrdәn sonra şair Qarabağda oğurluğa vә quldurluğa mәşğul el-obanın adlarını bir-bir* sadalayıb, «Zәrgәr Drağard» adamlarının haqqında deyir:
 
Zәrgәr Drağarda alәm-aşikar--
Bir ucdan oğurlar, bir ucdan satar;
Vay odur sahibi at başı tutar,
Yüz yerdәn tökülür üstünә çomaq.
 
Sonra Qarabaldır vә Әrәblәr xalqına vә Әrәs qırağında olan kәndlәrin әhalisinә vә bilümum vilayәtdә müşahidә olunan qaydasızlığa keçib yazır:
 
Qarabaldır xalqı, xüsus Әrәblәr,
Qarınca dәmәyә necә dәn çәkәr,
İşdәdir sübhәdәk, ta ki, gecәlәr,
Döyürlәr, kim gәlib eylәsә soraq.
 
Belә vilayәti dağıtsın tarı,
Ziyadә mәğşuşdu Әrәs kәnarı;
Xurda, Parababi, Qarğabazarı,
Maralyan, Horadiz, Nüzyar, Qoyucaq.
 
Hәr obadan çıxar otuz ya әlli,
Өzü cәlәkәsәn, adları bәlli;
Yenә şorta-şortdu Adıgözәlli,
Min evdәn artıqdır yığıntı kazak.
 
Әgәr xәbәr alsan Molla Sәfini,
Oğru, dürüst qarışdırıb kefini;
O, qәlәdә biçәr ölü kәfәni,
Çöldә üç atını soyublar çılpaq.
 
Qarabağda nә day qaldı, nә dana,
Bu gün-sabah qaçar hәrә bir yana
Tәnbih etmәk ilә Xınzırıstana,
Xub saldı nizamә ölkәni qoçaq.
 
Әdalәtdә yoxdur bir kәsrü kәmi,
Mundan sonra vilayәtin nә qәmi;
Әlbәt, dağıdarmış külli-alәmi
Ağzından süd iysi gәlәn iki uşaq.
 
Biriidәn şikayәt edәsәn әgәr,
Danışmağa qoymaz, sözünü kәsәr,
Qardaş malı kimi ortadan bölәr,
Murovlar[17] olublar oğruya ortaq.
 
[17]-Murov -- Zakirin әsrindә dövlәt tәrәfindәn tәyin olunmuş mahal böyüklәrinә deyirlәrmiş ki, rusca «uçastkovı zasedatel» adlanırmış.
 
Görsәn tanımazsan Yarımsaqqalı[18],
Çıxıb әndazәdәn dövlәtü malı;
Xandәmirov çaldı, çapdı mahalı,
O ki, tutub özün keçәl qurumsaq.
 
[18]- Yarımsaqqal -- Şuşsa şәhәrinin polisa rәisi Әmircanovdan ibarәtdir ki, saqqalının ortasını qırxdırarmış.
 
Gәdә-güdә olub sahibmәslәhәt,
Gündüz axşamadәk danışır xәlvәt,
İşlәrimiz belә keçsә bir müddәt,
Qәdimilәr olur tamam şil, axsaq.
 
Gündә bir gәtirir zakoni-tazә,
Fikri budu xәlqi verә güdazә;
Bizdәn dә mәhrәmdir biri knyazә,
Nә mәhrәm, füzulü heyvәrә, yanşaq.
 
Hәddәn aşıb büxlü hәsәd, şәrarәt,
Yoldaş yoldaşına eylәr xәyanәt;
Alimdә әmәl yox, bәydә әdalәt,
İşlәrimiz olub saf gәrdәn-bucaq.
 
Ülәmalәr üz döndәrib xudadәn,
Usanmaz bir lәhzә cövrü cәfadәn,
Başı әmmamәli seyyid-molladәn--
Taәtdә övladır o qatmaqurşaq
 
Hәq bilir ki, beli şallı hacılar
Zәhrimar tәk xәlqin ağzın acılır;
Düşәndә gözlәmәz 
Bu әhldәn sinәdağәm, sinәdağ!
 
Adın qoyub Kәrbәlayi, Mәşәdi,
Neylim, peşәlәri yaman peşәdi;
Çoxun gördüm 
Belә millәt olmaz, qoyun oturaq!
 
Gәrәk bu alәmdәn eylәmәk hәzәr,
Өz yerindә deyil çünki xeyrü şәr,
Bihörmәt olubdur pәdәrә pәsәr,
Yüzdә biri yaxşı olur ittifaq.
 
Kәmali-cürәt ilә demәk olar ki, millәtimizin әxlaqü әtvarında dәxi bu müddәti-mütәmadi әrzindә artıq bir tәrәqqi vә islahat vüqua gәlmәyibdir. Xah nücәbalarımız, xah ruhani sinfi vә xah mötәbәr hacılarımız vә mәşhәdlәrimiz haman Zakir dövrünün adamlarıdır. Zahirdә geyimlәri vә libasları modaya müvafiq dәyişirilibsә dә, kәmalü mәrifәtdә, azacıq da olsa, tәrәqqi etmәyiblәr. Necә ki, bu barәdә şair deyibdir:
 
Gәldim ki, görüm bu necә xandır,
Gördüm ki, elә haman hamandır.
 
Namәnin axırında Zakir şәmmәi öz halından yazıb, Mirzeyi-mәrhumdan tәvәqqe elәyir ki, onun uşaqlarının xilası barәsindә bәzi möhtәrәm şәxslәri vasitәçi elәsin vә onu unutmasın vә sonra Mirzәnin fәraqında çәkdiyi möhnәti izhar qılmaqla oxucuları dәxi dә artıq mütәәssir, mәhzun qılır:
 
Cәmşid bәyә yetir sәlami-әfzun,
Knyaz Behbudova әrz etsin әknun;
Nә rәvadır bisilisit, bizakun
Viran ola nahәq yerә bir ocaq.
 
İki nәfәr sadә cәvanü novrәs,
Heç birindәn yoxdur rәncidә bir kәs
Bir yanı Kolbasan, bir yanı Әrәs,
Kim görüb onları hәmkari-qaçaq?
 
Böyüklük әmirә xoş sәadәtdir
Vә lakin rәvişi әdl-әdalәtdir;
Yıxılana, qaidәdir, adәtdir,
Dayaq olan kәsә hәqq olur dayaq.
 
Fәraqәt oturub hәr kәs bir işdә,
Nә yazda yarıdıq, nә dә ki, qışda;
Ya rәb, neylәmişik bu dağılmışda
Hәram oldu bizә bir qarış torpaq?!
 
Çәkilib köksümә dağlar, dügünlәr,
Kafirә olmasın nәsib bu günlәr!
Qınamasın mәni könlübütünlәr,
Fikrim dağınıqdır, xatirim övraq.
 
Mәqsudimiz hasil olmadı bizim,
Yeksandı hicrindә gecә-gündüzüm;
Bu bәdbәxtin halәtindәn, әzizim,
Barı o viladә olgil göz-qulaq.
 
Gәrçi vilayәtdә çox idi әhval,
Müyәssәr olmadı şәrh edim әlhal,
Bir parasın yazdım, elәdim irsal,
Bu şәrt ilә: nә diş bilsin, nә dodaq.
 
Ziyarәt elәyib şeyxülislami,
Zakiri-hәzindәn yetir sәlami;
Hacı Yusif, Molla Әhmәd tәmami,
Haçan ola bir dә deyәk, danışaq.
 

(IV hissə)