Firidun bəy Köçərli - Qasım bəy "Zakir" təxəllüs (V hissə)

Şuşa qalasının ruhanilәri vә xüsusәn, şeyxi vә üsulimәzhәb mollaların әqaid vә әtvarı babında yazılmış hәcvasa kәlamdır ki, Qasım bәy Zakirin tәbi-sәlimindәn nәşәt etmişdir:
 
Neçәlәr silsileyi-tәbimә tәhrik verir,
Rişteyi- nәzmә çәkәm yәni düri-qәltani.
 
Budu xahişlәri kim, baxmayıb ağü bozuna,
Elәyim hәcv tamam bayü gәdavü xani.
 
Neylәyim, ölkә bulaşıb nәcisә bir günә,
Pak qılmaz onu gәr bağlayasan ümmani
 
Vermәsәn vüsәt әgәr nәzmә, olur namәrğub,
Elәsәm cümlәsini şәrh, düşәr tulani.
 
Çarә oldur ki, yenә hәr biridәn bir şәmmә
Söylәyib, ta ki, qılam hәcv Әmiraslani.
 
Çünki ol fasiqü facir kimi hәcvә layiq --
Tapmaq olmaz, gәzәsәn Gәncә, Şәki, Şirvani.
 
Qalsın, axırda onunla olunur xәtmi-kәlam,
Fәsli-әvvәl danışaq mәzlәmeyi-mollani.
 
Ah, [bu] müftәxorun dad әlindәn, sәd dad --
Ki, salıblar necә gör mәmlәkәtә qövğani!
 
Hәrcü mәrc eylәdilәr mәzhәbi-isna-әşәri,
Etdilәr zirü zәbәr bargәhi-imani.
 
Hәr әlif-ba oxuyan adını ruhani qoyub,
Bilmәz öz әbcәdini, ruha çәkәr suhani.
 
Alimü fazilü ustad, müridü mürşid,
Nә qәdәr ki, görәsәn dövrdә sәrgәrdani.
 
Hәmә qövğalәri bәhri-dirәmü әqmişәdir,
Hәmә tәqvalәri şali-әmәli-Kirmani.
 
Vermәrәm mәn oların taәti-bibәhrәsinә --
Tarı şahiddir özü, mәsiyәti-düzdani.
 
Yenә filcümlә üsul ilә üsuli danışır,
O ki, şeyxi lap elә dibdәn urur baltani.
 
Etmәyib şәrmü hәya göz görә Әbdüllahә
Eylәr isbat sәrasәr sifәti-yәzdani.
 
Bişü kәm xaliqü mәxluqdә bir fәrq gәrәk,
Elәsәn nik nәzәr, bunda tәfavüt hani?
 
Bir quru ismdәn özgә dәxi hәqqә nә qalır,
Lәnәt olsun sәnә, ey münkiri-hәq ruhani!
 
Bәs deyilmi olalar, vasiteyi-külli-vücud,
Bәs deyil mәzhәri-feyzü kәrәmi-rәbbәni?
 
Bәs deyilmi olalar şafeyi-ruzi-әrәsat,
Bәs deyilmi sәbәbi-fәthi-dәri rizvani?
 
Nә rәvadır ki, dәxi bir dә edәk hәqqә şәrik
Biz imami, necә ki, ermәnilәr İsani.
 
İki tarı yenә mümkündü süluk eylәyәlәr,
Gәrәk on dörd yerә bunlar bölәlәr dünyani.
 
Qasimi-rizq demәk gәr bu isә, şamü sәhәr
Şiri-yәzdan götürüb dәstinә paylar nani.
 
Bu dәnirütbә nә layiq o şәhi-kövneynә,
Haşa-lillah götürә mәnsәbi-fәrraşani.
 
Yoxsa qәsdin budu ki, ruzirәsan onlardır,
Sәnәti-sanei müşküldü tapa insani.
 
Yoxdu bir ruzirәsan bari-xudadan qeyri,
Odu murü mәlәxә rizq verәn asani.
 
Mahiyi-bәhrә qılır qәtreyi-barani qәza,
Seyd edir bipәrü balә mәgәsi-pәrrani.
 
Müşrikü mürtәdü mәrdud, nәsaravü yәhud,
Vәqfdir cümlәyә xani-kәrәmü ehsani.
 
Doğrudur, raziqü mühyiyyü mümitdәn qeyri
Hәr sifәt kim, deyәlәr var sifәti-imkani.
 
Bir deyәn yoxdu ki, ey asiyi-dәrgahi-ilah,
Bir xәyal eylә ki, kimdir dediyin böhtani.
 
Gedәcәk duzәxә, bişübhә, o mövla hәqqi,
Xaliqi-mövtü hәyat kim bilә ol mövlani.
 
Hәm dәxi bir dә deyirlәr ki, Rәsulun Cibril
Batinindәn gәtirir zahirinә Qurani.
 
Belә gәr olsa, cәmii-şüәra mürsәldir --
Ki, yazıb hәr biri bir cild, iki cild inşani.
 
Onların da yenә vardır neçә ülül-әzmi --
Hafizü, Sәdiyü Cami dәxi hәm Xaqani.
 
Mәn dә peyğәmbәri-namürsәliyәm Kolbasanın,
Ümmәtim Tanyaqü Külqışlaqü Xızrıstani.
 
Tutuban rahi-digәr xarici olmaq yegdir --
Bu isә tövrü tәriqü rәhi-müslimani.
 
Bilmәzәm hiç nә vәch ilә bu lamәzhәblәr
Bәhs edirlәr ki, mükәllәfdi qamu әşyani.
 
Әqldir rәhbәri-nikü bәdü hәqqü batil
Şey ә ki, vermәyib ani, necә tapsın ani?
 
Tifl ta baliğ olunca ona yoxdur tәklif,
Nә dәlil ilә mükәllәf bilәsәn heyvani?!
 
Tanımaz ana-bacı, bir-birinә cift olur
Nә nikahi, nә tәlaqi, nә dә siğәxani.
 
Gәllәdәn gәr xәbәr alsan ki, de rәbbin kimdir?
Göstәrәr ciddü yәqin ilә sәnә çubani.
 
Bәndәsindәn nә tәvәqqe elә rәbbin ki, özü
............................................................
 
Küfrdür qabili-tәsbihi-tәala bilmәk --
Füzleyi-xәlqi yeyәn sağsağani, qarğani.
 
Aşiqin taәti mәşuqә sәzavar gәrәk,
Bixirәdlәr nә bilir rәsmü rәhi-fәrmani?
 
Zihәyata, tutalım, cәhl ilә isbat etdin,
Var oların da dedin hissü şüurü cani.
 
Elә insaf, nәbatat, cәmadat, gözüm,
Kim inanır ki, tapa mәrifәti-yәzdani?
 
Bu nә qövğa, bu nә kavuş, mәgәr görmәmisәn
Oxunan vәqtdә sәn sureyi-«Әrrәhmani»?
 
Cümlәsin bari-xuda növi-bәşәrdәn ötrü
Xәlq edib, hәr biri bir dәrdin ola dәrmani.
 
İns nlә cinnәdi tәklifi-xudavәndi-cәlil,
Ülәma böylә ki, tәfsir edәr Qurani
 
Şeyxi şәyyaddı hәrçәnd, üsulidә dәxi
Yoxdu bir mu qәdәri mәrifәti-insani.
 
Cümlә bәdkarü dilazarü mühilü kәzzab,
Cümlә bidinü süxәnçinü şәrarәt kani.
 
Әllәrindә hamının sәbheyi-sәddanәlәri,
Dillәrindә hamının şamü sәhәr yalani.
 
Birisi bihәmә çiz biri ilә başlar cәng,
Hakimi-şәrә çәkәr, şahid olur qalani.
 
Bilә, ya bilmәyә bir yaxşı ziyafәt eylә,
Sal samavarә odu, dövrә gәtir fincani!
 
Bir içim çay ilә yüz şahidi-bidin tapılır,
Necә kim, Әli bәyin çıxdı göyә әfğani[21].
 
[21]- Bu şerlәr Әli bәy ilә mәşhur hiylәsaz Kәrbәlayı Allahverdinin arasında vüqua gәlәn mürafiәyә dairdir. Әli bәy Kәrbәlayı Allahverdiyә 22 tümәnin vәchindә verdiyi sәnәdi KәrbәlayıAllahverdi hәkki-islah edib, 22 sıfrayı çöndәrib 1200 edibdir vәbir para bidin şahidlәrin kömәyi ilә hakimi-şәrin tәrәfdarlığı ilә 22 tümәnin әvәzindә Әli bәydәn 1200 tümәn alıbdır.
 
Cәfәri-kar ki, eşitmәz, çalalar zurna sәsin --
Der imiş mәn hamıdan yaxşı eşitdim ani.
 
Yeddi gündәn sora bir şәxs Dızaqdan yetişib,
Qaziyi-şәhr yazıbdır biri dә filani.
 
Eşidiblәr ki, olur şahidi-şiә mәqbul,
Bağlayıb uzun Hüseynәli dәri-dükkani.
 
Hәzrәti-qazi vә yanındakı Ağanovruz
Eylәyib hәr biri bir tәrz münasibxani.
 
Biri bәqqali-bәdәfalü kәlambazü füzul,
Biri әhli-zәlәmә zadeyi-Şәkkәrbani[22].
 
[22]-Şәkkәrbani--şairin әsrindә pis yola qurşanan bir arvadın adıdır.
 
Belә şahidlәr ilә bir kәsә din olsa sübut,
Kişi neylәr dәxi rәncü tәәbi-kimyani?
 
Hәr kimin var isә hәmmamı, edәr borcun әda,
Bari bizlәr kimiyә atmayalar böhtani.
 
Tümәn oğlu Nuru[23] netsin ona, ya özgә vәkil,
Әhli-Tәbriz tәfәnnündә ötüb şeytani.
 
[23]- Nuru Tümәn oğlu Әli bәyә vәkil imiş. Vәli Kәrbәlayı Allahverdi onu da aldadıbdır vә o, işi uduzubdur.
 
Yox mәzәmmәt yeri bu babdә hәrgiz Әlidә,
Rindi-şәhr ola özü, әsli ola Mәmqani[24],
 
[24]- Kәrbәlayı Allahverdi Tәbrizdә anadan olmuşsa da, әslәn Mәmәqanlı imiş.
 
Hәr nә oldusa ona, qazidәn oldu, әlhәq,
Var idi çünki onunla kәdәri-pünhani.
 
Pәmbeyi-eyşini verdi yelә ol bәdbәxtin,
Saldı bir dәrdә ki, heç nüsxәdә yox dәrmani.
 
Yazdı bimәksü tәvәqqüf iki saәtdә hәmin
Surәti-şәri hәzarü dü sәd tumani.
 
Şәrtdi şәr hüzurunda rәhü rәsmi-әdәb,
Nә ki, sәrkub oluna bir tәrәfin әqrani.
 
Molla, nә molla, әsiri-şikәmi-әndәr piç,
Qazi, nә qazi ki, sir olmaz içә ümmani.
 
Filhәqiqә, mәn onun müxlisi-dirinәsiyәm,
Leyk doğru demәyin şәrdә yox üsyani.
 
Doğruluq qalmayıb әsla bu fәna alәmdә,
Sәrnigun ola, görüm, böylә yaman dövrani.
 
İstәr idim dәxi dә nәzmә verim tul, vәli
Dil dedi: -- Өmr keçib, qәt elә bu hәdyani.
 
Әmiraslanә gәrәk dәftәri-digәr yazıla,
Çünki ol bәdәmәlin qeyr gәrәk dastani.
 
Yaxşı hәcv eylәr idi bu dәmin adәmlәrini,
Sağ gәr olsa idi indi ol İbni-Cani[25].
 
[25]- İbn Canı -- Kәrbәlayı Abdulla Canı oğludur ki, onun barәsindә yuxarıda yazılmışdır.
 
Rişteyi-tәbimә yox tab verәn, çәrx әfsus
Elәyib xak ilә yeksan qәdi-Babani[26].
 
[26]-Qәdi-Babani -- yәni mәrhum Mehribanlı Baba bәy ki, onun haqqında da filcümlә mәlumat verilmişdir.
 
Getdi hәmdәrdlәrim, bisәrü saman qaldım,
Bu ribati-kühәnin yoxdu sәrü samani.
 
Dәmi-rehlәtdi, könül, bari iqamәt açma,
Mizban xar tutar dir köçәn mehmani.
 
Keçdi hәdyan ilә övqat, bağışla, ya rәb,
Behәqi-ali-Әli cürmi-mәni-pirani.
 
Nәçidir maliki-rizvan üzünә açmaya dәr,
Ola hәr kimsәnәnin әldә onun fәrmani.
 
Zakiri-rusiyәhәm, gәrçi günahım çoxdur,
Var dәstimdә vәli Ali-Nәbi damani.
 
Kәlamın axırında Qasım bәy haqq vә doğruluğun bu puç dünyada mәhvü nabud olmasını kәmali-tәәssüflә izhar edib, belә yaman dövranın sәrnigun olmasını arzu edir vә etmәmәk dә olmaz.
 
Bir yerdә ki, «bir içim çay ilә yüz şahidi-bidin» tapılsın vә sәbheyi-sәddanә әldә ola-ola dillәrdә yalan söylәnsin vә hakimi-şәr dәryalarca kamına çәkib yenә sir olmasın, daha belә vilayәtdә doğruluq qala bilәrmi vә belә dövranın abad olunmasını arzu etmәk rәvadırmı?
 
Şair özü dәxi dünya zindәganlığından bizar olub, onda artıq yaşamağı istәmir, rehlәt zamanı yaxınlaşmağını dәrk edib axirәt mәnzilinә köçmәyә hazırlaşır.
 
Bir tәrәfdәn dәxi şairi dünyadan soyudan mehribani rәfiqlәrinin tәmamәn getmәsi olubdur; «rişteyi-tәbinә tәhrik verәn» yoxdur; ruzigari-qәddar İbn Canını fövt edibdir vә çәrx dә «qәddi-Babanı xak ilә yeksan qılıbdır»; «bu ribati-kühәnin yoxdu sәrü samani». Digәr tәrәfdәn dә sahibxanә dir köçәn qonağı dost tutmaz. Ona binaәn lazımdır dünyadan bir az üzüsulu getmәk.
 
Bu hal ona şәhadәt verir ki, Zakir dünyada xeyli vaxt ömür sürübdür. Necә ki, özü iki-üç yerdә öz sinnü salına işarә edibdir. Şair hәştad sәnәyә kimi yaşayıbdır.
 
Kolyubakina yazdığı kağızda deyir:
 
Hәştada yetişdi sinnü salımız,
Bu dövlәtdә ağarmışdı yalımız;
Getdi dövlәtimiz, mülkü malımız,
Nәxli-tәmәnnamız kәdәr gәtirdi i. a.
 
Mәrhum Mirzә Fәtәliyә yazdığı kağızda yenә öz sinnindәn söz açıb deyir:
 
Az qalıb hәştadı tamam edәm mәn,
Sәn indi yazırsan әhli-şәr mәni i. a.
 
Vә bunlardan әlavә şairin bir neçә mәqamlarda qocalıqdan şikayәt etmәsi onun xeyli әlil vә düşgün olmasına dәlalәt edir. Mәsәlәn, bir yerdә yazır:
 
Ağzımda uçuq qәbrә dönüb otuz iki diş,
                        Üç-dördü qalıbdır.
Bir-birini tutmaz dәxi onlar görә bir iş,
                        Kökdәn boşalıbdır....
 
Vә yenә bu şikayәtnamәsinin axırında yazır:
 
Saqqal dönüb ağ sümüyә, söylәmә, Zakir,
                                   Qәflәtdәn ayıl sәn!
Sövdayi-qiyamәtdә gәrәk әr ola mahir,
                                   Dur, düş yola, tәrpәn!
Köçmәk dәmidir, yatma, kişi, çapükü şakir
                                    Taәt yolun öyrәn!
Bahörmәt ikәn çarә odur mәrgi arayım,
                                     Şayәd ola qismәt?!
 
Yenә qocalıqdan şikayәt edib, bir şerinin axırında yazır:
 
İltimasım budu kim oldu, xilas eylә mәni,
Oğul-uşaq әlinә vermә saqalım, qocalıq!
 
Hәr halda altmış sinnindә olan şәxsdәn bu qisim şikayәt sadir olması tәbii deyil....
 
Şair sәyahәt qәsdilә Tәrtәrbasana -- ki, Cavanşir mahalından ibarәtdir, -- azim olur ki, o yerlәri seyr edib, könlü açılsın vә şayәd Bәrdә şәhәrinin keçmişdәki şenlik vә abadanlığından bir әsәr bulsun vә bir müddәt şurişi-zәmanәdәn fariğ vә asudә olsun. Tәrtәrbasana nә tәmәnna ilә azim olduğunu Zakir bu sayaq nәzmә çәkir:
 
O viladә mehribanlıq görmәdim,
Gәlmişәm indi dә Mehriban[27] gәzәm;
Seyr elәyim tamam Tәrtәrbasanı,
Varmı aşiqinә can qıyan gәzәm.
 
[27]-«O viladә» demәklә yәqin ki, şair Şuşa uyezdinә işarә edir; «Mehriban gәzәm» -- şairin dostu Baba bәyin vәtәni vә vәfat etdiyi «Mehriban" kәndinә işarәdir ki, Cavanşir mahalındadır.
 
Tülәk tәrlan ovlağıydı bu yerlәr,
Bәrdә torpağına eylәyim güzәr;
Görüm qalıbdırmı Şirindәn әsәr,
Baxam hәr tәrәfә nigaran gәzәm.
 
Xosrovi-Pәrvizin şanü şövkәtin,
Fәrhadın әlәmü qәmü möhnәtin,
Şapurun çәkdiyi nәqşü surәtin
Arayıb, axtarıb bir zaman gәzәm.
 
Dolanıb sәrasәr çarsu bazarı,
Gәtirәm nәzәrә sәmti-minarı,
Görsәm, xәbәr alım bülbüli-zarı,
Necoldu ol gülü gülüstan, gәzәm.
 
Deyim hanı munda gәzәn gözәllәr?
Teyhulu meşәlәr, sonalı göllәr?
Çayın kәnarında tikilәn ellәr?
Yoxdu heç birindәn bir nişan gәzәm.
 
Ol baş-başa verәn sәrvi-rәnalәr,
Hәr guşәdәn gәlәn sövtü sәdalәr,
Zәrrin piyalәlәr, meyi-sәhbalәr,
Gәrdişi-badeyi-әrğәvan gәzәm.

(VI hissə)