Firidun bəy Köçərli - Qasım bəy "Zakir" təxəllüs (VIII hissə)

Qәzәli-Zakir:
 
Dün hökm qıldı qәtlimә ol şәh itab ilә,
Şad eylәdi gәdasını bu xoş cәvab ilә.
 
Olsun qara günü görәlim qanlı qәmzәnin,
Өldürmәdi mәni, yenә qoydu әzab ilә.
 
Zülfi siyahlәr qәmini şam ta sәhәr --
Өmri-dirazdır çәkirәm piçü tab ilә.
 
Gündüz üzün qәmi, gecә zülfün keşakeşi,
Asayişim nә xurd ilә hasil, nә xab ilә.
 
Өldürmәsәn, nә sud mәnә bәrqi-tiğdәn,
Mümkün deyil ki, sir ola tәşnә sirab ilә.
 
Ol gül üzardә әrәqin xoş sәfası var,
Türfә budur ki, saziş edәr atәş ab ilә.
 
Zakir o şux nәrgisi-mәstin xәrabıdır,
Ha böylә sәrxoş olmaq olurmu şәrab ilә?
 
 * * * * * *
 
Cahan içrә mәnim bir sәngdil, bimehr mahım var,
Büti-peymanşikәn, bir şuxçeşmi-kәcnigahım var.
 
Yolunda dürrlәr sәrf elәyibdir mәrdümi-çeşmim,
Olurmu göz-gözә danmaq, iki adil güvahım var.
 
Nigarım zülf tәk qoymaz düşәm pabusuna bir dәm,
Pәrişan halım ondandır, әcәb bәxti-siyahım var!
 
Mәnә mehrabü mәnbәr vәsfini tәkrar edәn vaiz
Utanmazmı, baxıb görsә bu surәt qiblәgahım var?
 
Könül şәhrin çapıb yәğmaladı qәm lәşkәri, Zakir,
Neçün imdad qılmaz, bәs deyirdin padşahım var?
 
 * * * * * *
 
Dün eylәdim nәzarә bәsi lalә dağına,
Gәlmәz o dağ daği-dәrunum ayağına.
 
Gәlmişdi bәhsә teyyi-mәrahil edib günәş,
Qoydu ruxün yetәn kimi eynin bucağına.
 
Bir pakzadi-nadirәsәn, almayıb hәnuz
Sәn kimi tifli madәri-kiti qucağına.
 
Ver guşmal möhrә ki, çox xudnümalәnir,
Әzbәs ki, bir pul adı dәyibdir qulağına.
 
Әzmi-çәmәn qılıb bu gün ol sәrv, qorxuram
Bәrki-hәnavü gül dolaşa әl-әyağına.
 
Өmri-dirazdır çәkirәm zülf rәncәsin,
Bir tari-muyi keçmәdi könlüm darağına.
 
Әksi-lәbin sәadәtini bulmasaydı mey,
Meyl eylәmәzdi hiç kәs ol qan çanağına.
 
Versin, nә növ hadisә üz versә Zakirә,
Müşküldü sәbr yari-әzizin fәrağına.
 
  * * * * * *
Can cilvәlәnir qamәti-mövzunu görәndә,
Dil tazәlәnir arizi-dilcunu görәndә.
 
Zәnciri-cünunә birә yüz rәğbәtim artar,
Ruxsarı üzә zülfi-pürәfsunu görәndә.
 
Pürpiç oluram hәr dәm oda düşmüş ilan tәk
Ol arizi-gülnardә gisunu görәndә.
 
Dağıldı xiridari-qәmi-eşqin olanlar,
Bu mәrdümi-çeşmim tökәn altunu görәndә.
 
Gәlmişdim edәm mәrdümi-çeşminlә müdara,
Bildim ki, düzәlmәz bu iş әbrunu görәndә
 
Xunxarәliyi eyb deyil nәrgisi-mәstin,
Hәr kim ola, qaynar qanı gülgunu görәndә.
 
Ey әhli-hünәr, cәm deyil Zakir hәvası,
Eyb eylәmә şerindәki mәzmunu görәndә.
 
  * * * * * *
 
Fәsli-bahar gәldi, könül, künci-bağ tut.
Möhnәt bizi ayaqladı, bir dәm әyağ tut.
 
Tәsbih tarını neçә gün alma dәstinә,
Dәsti-lәtifi-saqiyi-simin sağ tut.
 
Tök cami-zәrnigarә şәfәqgun badәni,
Yәni fәraq şamına rövşәn çirağ tut.
 
Zar eylәmişdi xalqı fәğanü nәvalәrin,
Bir gәz özün dә nayü nәvayә qulaq tut.
 
Өz adәtincә hәr kәsә versәn şәrabi-nab,
Növbәt mәnә yetәndә, әzizim, çanağ tut.
 
Çәk yanına tәmamiyi-tәqvavü taәti,
Şәbanın axirinәcәn bizdәn qıraq tut.
 
Zakir, köç eylә, mәnzili-mәqsudә vasil ol,
Dünyanı bir ribat, özünü bir qonaq tut!
 
Zakirin vәsfi-dilbәr vә mәdhi-gözәl babında yazdığı mürәbbeat vә qafiyәlәr Molla Pәnah Vaqifin әşarı kimi açıq vә sadә dildә yazılmış, tәbii hissiyyatdan vә dәruni zövqdәn vücuda gәlmiş kәlamlardır. Onlardan bir neçәsi nümunә üçün aşağıda yazılır.
 
Qarabağ hakimi Mehdiqulu xanın kәrimeyi-aliyәsi Xurşidbanu bәyimin naxoşluğu halında yazdığı kәlam:
 
Ey bürci-sәltәnәt mahi-әnvәri,
Düşmәyәsәn görüm ziyadәn sәni!
Gecә-gündüz hәqdәn budur dilәyim
Hifz elәsin yaman bәladәn sәni!
 
Sipehri-bәrinin hilalı sәnsәn,
Şәrafәtdә mәlәk misalı sәnsәn,
Gülşәni-Xәlilin nihalı sәnsәn,
Barvәr istәrәm xudadәn sәni.
 
Mәsihi çıxardan övci-әlayә,
Salan üftadәlәr başına sayә,
Yetmişdә İshaqı verәn Sarayә,
Qurtarsın bu rәncü inadәn sәni.
 
Bәstәri-möhnәtdә bixürdü bixab,
Kimdir, aya, razı çәkәsәn әzab,
Ol saqiyi-Kövsәr eylәsin sirab,
Әzizim, daruyi-şәfadәn sәni.
 
Çubi-Çini nәdir, qiblәsәn, nәsәn,
Tәәccüb eylәrәm bu әhvalә mәn;
Dәstgirin olsun Hüseynü Hәsәn,
Fәrağәt olasan cәfadәn sәni.
 
Sәqfi-sәrayını, ey güli-novrәs,
Hәddi nәdir edә nişimәn mәkәs?
Tәrcih verә gәrәk aqil olan kәs
İsmәtdә yüz huriliqadәn sәni.
 
Tikilәn evlәrә atandır sәbәb,
Payәndazın olsa canlar nә әcәb!
Cami-bәzmi-eyşin daim lәbalәb,
Qalmayasan zövqü sәfadәn sәni!
 
Bu nә keyfiyyәtdir, bu nә macәra,
Rәyincә dolanmaz tәqdiri-qәza?
Pәdәri-mәrhumun hәr sübhü mәsa
Günilәrdi badi-sәbadәn sәni.
 
Şikәstә Zakirә veribsiz әmәk,
Әmәk bilmәyәni kor etsin nәmәk!
Neçә ki, baqidir hәyatı, gәrәk
Unutmaya xeyir-duadәn sәni.
 
Bu kәlamdan anlaşılır ki, şairin Xurşidbanuya artıq ixlas vә iradәti var imiş ki, belә xoşmәzmun vә gözәl şerlәr ilә ol sәltәnәt bürcünün mahi-münәvvәrini tәrif vә tövsif qılıbdır. Xurşidbanu bәyim isә hәqiqәtdә nәcabәt vә hüsni-mәlahәtdәn maәda elm vә kәmalı ilә dәxi öz zamanının bәrgüzidәsi olub, hәr qisim tәrifü tәhsinә layiq bir vücud idi vә özünün dә tәbi-şeriyyәsi var idi. Bir çox gözәl qәzәllәri vardır ki, öz mövqeyindә onlardan bәhs olunacaqdır.
 
Zәmanә Zakirin yarını pәrişan vә digәrgun etmәyi barәsindә:
 
Dün düşdü güzarım yarın kuyinә,
Dәrdü qәm çövrәsin alıbdı gördüm.
Soruşdum әhvalın, cavab vermәdi,
Gözlәri yaş ilә dolubdu gördüm.
 
Ahü zar çәkmәkdәn yox olub varı,
Ayinәsin tutmuş möhnәt qubarı;
Әyyami-xәzana dönüb baharı,
Saralıb gül rәngi, solubdu gördüm.
 
Kamana dönübdü qamәti-mövzun,
Әhvalını fәlәk edib digәrgun;
Gecә-gündüz ağlamaqdan әşki-xun
Almas kipriklәri yolubdu gördüm.
 
Hanı ol mәn görәn әhmәr yanaqlar,
Müsәlsәl giysular, nәrmin buxaqlar?
Tәravәtdәn düşüb qönçә dodaqlar,
Deyib-danışmaqdan qalıbdı gördüm.
 
Zakir, xarab olsun belә zәmanә,
Hәmişә yaxşılıq verir yamanә:
Yar ilә qolboyun gәzdiyim xanә --
Dağılıbdı, bәrbad olubdu, gördüm.
 
Yarın fәraqü hәsrәtindә yazdığı qafiyәlәr:
 
Qadir allah bir dә sәbәb salaydı,
Bәyaz çәbinindә tağı görәydim.
Sürtәydim üzümü gülgәz yanağә,
Siyah zülfü, tәr buxağı görәydim.
 
Sәs-sәsә verәydi hәzarә bülbül,
Düşәydi payinә bәnәfşә, sünbül;
Xuraman-xuraman, әllәrindә gül
Gәzәydik hәr tәrәf bağı, görәydim.
 
Bu dövran dolanıb, zәmanә dönә,
Tarının kәrәmi olaydı mәnә;
Oturub sәninlә dizbәdiz yenә --
Deyib, gülüb, danışmağı görәydim.
 
Dәrdü qәm çәkmәkdәn qan olub cigәr,
Gәtirәn yox nazlı yardan bir xәbәr;
O qәdәrә ölmәyәydim, müxtәsәr,
Yenә o gördüyüm çağı görәydim.
 
Zakirәm, çәkәrәm cövrü cәfanı,
Yadlar ilә sürәr zövqü sәfanı;
Nә gәrәk sevәydim ol bivәfanı,
Nә dә belә hicran daş görәydim.
 
Vәsfi-dilbәr babında yazılmış qafiyәlәr:
 
A lәblәri badә, ağzı piyalә,
Bir söz desәm, olma bidәmağ, sana!
Dolanım başına, daha yaraşmaz
Yadlar ilә deyib-danışmaq sana.
 
Әcәb bihәyadır çәrxi-kәcrәftar,
Hәr ayda bir hilal eylәr aşikar;
Şәksiz sәnin ilә әdavәti var,
Onunçün göstәrir qaş-qabaq sana.
 
Mәdәnisәn felin, nazü qәmzәnin,
Bәrabәrin yoxdur alәmdә sәnin
Tәhrik eylәmәsә sәba, qönçәnin --
Ağzı nәdir aça dil-dodaq sana?!
 
Cәvahir qolbaqlar bәyaz bilәyi --
Gahi qucar, gahi eylәr hәnәyi;
Behiştin hurisi, göyün mәlәyi --
Yetişmәz, yüz çala әl-ayaq sana.
 
Zakirәm, eylәdin әqlimi zail,
Olmaz belә surәt, belә şәmayil;
Elә mәn deyilәm hüsnünә mail,
Göz dikibdir tamam Qarabağ sana.
 
Tәcnisi-Zakir:
 
Өmürlәr sәrf edib, canlar üzmәmiş
Hәmdәm olmaz, ey dil, oturan sana.
Mәnzili-mәqsudә yetmәk istәyәn
Hәzrәti-Musa tәk o Turan sana.
 
Cigәr yandı hәrarәtdәn yәx arac,
Şirin canım qәm oduna yaxar ac;
Zülfün alır Hindü Çindәn ya xәrac,
Bәndeyi-fәrmandır o Turan sana.
 
Sәn ağasan, mәnәm sәnin öz gәdәn,
Dil mürğünә verә bilmәz özgә dәn;
Dәli könül, umub-küsmә özgәdәn,
Alәm bilir odur ot uran sana.
 
Uca dağlar dәrdim ilә yar olmaz,
Bir sinәyә ox dәymәsә, yarılmaz;
Әbәs yerә cәfa çәkmә, yar olmaz --
Rәqib ilә durub-oturan sana.
 
Görmәmişәm zülfün kimi tәrlanı,
Xәstә cismim şәfa tapar tәrlanı,
Zakir, qәsdin tutmaq isә tәrlanı,
Çәkilib bir küncә otur, an sana.
 
Zakirin bu qisim tәcnislәri az deyil. Biz ancaq birini yazmağa iktifa etdik. Tәcnislәrdә mәna lәfzәn gözәl mәdhindә tәrtib olunmuş qafiyәdirlәr vә lakin bәzi lәfzlәrin tәlәffüzdә bir-birinә şәbahәti vә oxşayışı çox isә dә, mәnaları ayrıdır vә bir parası çox çәtinlik ilә fәhm olunur. Bu cür kәlamlar şairin vәtәn dilini yaxşı bilmәyinә şәhadәt verir. Farsların ... Sәdisi vә rusların Puşkini öz ana dillәrinin ustadı vә xaliqi mәnzәlәsindә olduğu kimi, Zakirdә Azәrbaycan türklәrinin ustadi-lisanı olmağa haqlıdır. Dilimizin hәr qisim üslub vә şivәsinә vә tәrzi-mükalimәsinә bәlәd vә aşina olduğu mütәәddid әsәrlәrindәn görünür.
 
Әgәrçi Zakirin nәsr ilә yazdığı bir әsәr dә olsa, biz tәsadüf etmәdik, vәli bәzi şәxslәrin rәvayәtinә görә, Mirzә Fәtәli Axundov tәrtib qıldığı «Hacı Qara» komediyası Qasım bәyin nәticeyi-xәyalatıdır ki, nәsr ilә yazıb mirzeyi-mәrhuma tәqdim edibdir. O dәxi mәzkur vaqeәni «Sәrgüzәşti-mәrdi-xәsis» ünvanı ilә indiki dona salıbdır. Bu qövlün haqq vә batil olmasını ravinin öhdәsinә hәvalә edirik596. Amma şair özü dә nәsrә mahir olmasını bir kәlamında yad edir:
 
Şikәstә Zakirәm, nәsri bilirdim cümlәdәn әfzun,
Düşәndә rişteyi-nәzmә çәkәrdim bәs düri-mәknun,
Künün sövdayi-eşqi bir sayaq etmiş mәni mәğmun,
Dәxi mәndәn tәvәqqe etmәyin әşari-xoşmәzmun,
Edәr әhvalımı dәrhәm qәmi sübhü mәsa zülfün.
 
Başqa bir şerindә Zakir öz tәbiәti-şeriyyәsinin vәsfindә mәşuqәsinә xitabәn deyir:
 
Qoyma әğyarı sәri-kuydә mәva tutsun,
Aşiqi-sadiqini bülbüli-şeyda tutsun.
Zakirin kimi onun sövti-qәzәlxanımı var?
Tәbi-mövzunumu var, şeri-nümayanımı var?
Eşidәn incir onun tәrzi-nәvasın görcәk,
Şivәsi cәngü cәdәl, nalәvü әfğanı kәlәk.
 
Bununla belә Zakir sair şüәra kimi özünü çox öyüb tәrif edәn vә tәbiәti-şeriyyәsi ilә iftixar edәn şairlәrdәn deyil vә bilәks özünün üftadә vә şikәstә nәfs vә әhli-tәvaze olduğunu bir çox asarında zikr qılır vә әksәriyyәtәn qәzәllәrinin axırını «şikәstә Zakir» demәklә xәtm edir:
 
Qәmü möhnәt yükün alәmdә yoxdur çәkmәyәn, әmma --
Şikәstә Zakirin çәrxi-fәlәk barın giran tutmuş.
 
Matәmi-seyyidüş-şühәda vә әhvalati-cansuzi-Kәrbәla Zakirә, müttәqi vә övladi-rәsul olduğu üçün, ziyadә tәsir edәrmiş. Bu cәhәtә ol mәrhum bir neçә növhәlәr bu qissәyә dair inşad qılıbdır. Onlardan birisini --ki, imam Hüseyn әleyhissәlamın hәmşireyi-möhtәrәmәsi Zeynәbi-әlәmpәrvәrin hali-pәrişanına şamildir, --burada yazmağı lazım gördük.
 
Növheyi-Zakir:
 
Bu nә mahdır ki, hәddәn keçib iztirabi-Zeynәb?
Fәlәk üzrә mahü mehri elәdi kәbab Zeynәb.
 
Yox ümidi-sübh hәrgiz üsәrayi-qeydi-şamә,
Nә yaman qirani-nәhsә düşüb afitabi-Zeynәb?
 
Dedim әndәlibi-zarә ki, nә ahü-zardır bu?
Dedi: bu fәğanә bais әlәmi-cәnabi-Zeynәb.
 
Dәxi lalәdәn soruşdum: niyә dağidar olubsan?
Dedi: yandırıbdı bağrım o evi xәrab Zeynәb.
 
Gülü, sünbülü çәmәndә bu gün әşkbar gördüm,
Oları edib pәrişan yәqin inqilabi-Zeynәb.
 
Bu bәlalı çöldә qönçә necә bürqәvar olsun --
Kim, әsir Şami-şumә gedә biniqab Zeynәb.
 
Өzün etsә qәrqeyi-xun, nә әcәb, o, qәtlgahda
Bәdәni-Hüseyni göz-göz görә çün cәnab Zeynәb.
 
Deyil özgә ğazә hacәt bunun әllәrin haman dәm
Dәmi-Qasim ilә eylәr necә gör xizab Zeynәb.
 
Götür zivәri aradan ki, fәğani-şanә qoymaz
Sәri-zülfi-novәrusә verә piçü-tab Zeynәb.
 
Yetişibdi bir mәqamә işi sәrburәhnә Şamә
Gedәr, üz tutub mәkәsdәn elәyәn hicab Zeynәb.
 
Nә rәvadı küçә-küçә gәzә rugüşadә, ey çәrx,
O öz әksi-qamәtindәn edәn ictinab Zeynәb?!
 
Nә hәyadı sәndә, ey göy, nә vәfadı sәndә, ey yer,
Neçә gündü Kәrbәlada nә xuru nә xab Zeynәb.
 
Qamu şiәnin günahın sәn özün bağışla, ya rәb,
Bedili-qәmini-Gülsüm, beruxi-pürabi-Zeynәb.
 
Dәxi Zakiri hesab et sәgi-kuyi-Kәrbәladәn
Behәqi-fәğani-Zәhra, behәqi-әzabi-Zeynәb.
 
Bu vaxta kimi nә qәdәr ki, dәşti-Ninәvada vüqua gәlәn faciә barәsindә vә xüsusәn әhli-beyti-seyyidüş-şühәda haqqında növhәlәr deyilibsә, heç bir şairә bu zәriflikdә, bu dәrәcәdә nazik istiarә vә şirin ibarәlәr ilә növhә demәk müyәssәr olmayıbdır. Әndәlibi-zarın ahü nalәsini, lalәnin dağdar olmasını, gülün vә sünbülün çәmәndә pәrişan vә әşkbar olmasını, qönçәnin boynubükülü vә ağzıyumulu qalmasını şair bir-bir sual edib, illәt vә baisini xәbәr aldıqda hәr birisi zәbani-hal ilә cavab verirlәr ki, onları bu fәğana gәtirәn, belә dağdar qılan, pәrişan hala salan Şami-şuma әsirvar, biniqab gedәn cәnab Zeynәbin qәmü әlәmi olmuşdur.
 
Sonradan şair çәrxi-cәfapişәyә xitab edib deyir: Nә rәvadır sәndә, ey çәrx, öz qamәtinin әksindәn hicab edәn Zeynәb ruküşadә küçәlәrdә gәzsin? Zәmin vә asimәna üz tutub deyir:
 
Nә hәyadı sәndә, ey key, nә vәfadı sәndә, ey yer,
Neçә gündü Kәrbәlada nә xurü nә xab Zeynәb.
 
Mәrhum Qasım bәy Zakirin әsәrlәrindәn vә sәrgüzәştindәn bu qәdәr yazdığımıza burada iktifa edirik. Bununla belә çox arzu edirik o mәrhumun dostu Axundov Mirzә Fәtәliyә yazdığı divani-әşarı çap oluna idi, haman sәbkü qayda üzrә ki, şair onu tәrtib qılıbdır. Mәzkur divanda çox türfә qәzәllәr vә gözәl әsәrlәr vardır ki, cümlәsini burada dәrc etmәyә imkan yoxdur. Zakirin divani-әşarı әdәbiyyat xәzinәmizin ziqiymәt bir daşı mәnzәlәsindә ola bilәr.