Firidun bəy Köçərli - Seyid Əbülqasım Nəbati (I hissə)

Azәrbaycan türklәrinin müqtәdir şairlәrindәn birisi dә mәrhum Seyid Әbülqasım «Nәbati» tәxәllüsdür. Seyid Әbülqasımın vәtәni Qaracadağda Üştibin, yaxud Üçdibin qәryәsidir ki, İran dövlәtinә mütәәlliqdir vә Muğan sәhrasına yaxındır. Bu qәryәnii abhavası mötәdil vә torpağı münbitdir. Әhalisi salamat vә kargüzar olduğu üçün mürәffәhhal yaşayırlar. Vәli zәmanәnin övzavü iqtizasından bixәbәr vә elmdәn bibәhrәdirlәr, necә ki, dövlәti-әliyyәnin rәiyyәtlәri vә rәncbәrlәri tәmamәn bu hal üzrә yaşamaqdadırlar.
 
Seyid Әbülqasım tәvәllüd edibdir tarixi-hicriyyәnin on üçüncü әsrinin ibtidasında--Nәsrәddin şahın atası Mәhәmmәd şahın zәmani-sәltәnәtindә681. Bir qәsidәsindә mәzkur şahı belә tәrif elәyir:
 
Hәrә bir şahә oldular mәddah,
Mәn kәmin bәndә şahi-İranә.
 
Şahi-mәn şahi-müfәxxәr Qacar --
Ki, salıb divi-zülmi zindanә.
 
Şәh Mәhәmmәd şәhi-Skәndәrşәn,
İltifat etmәz abi-heyvanә.
 
Xadimi-bargahi yüz Cәmşid,
Tәn edәr cahi min Süleymanә.
 
Bәxş edәr murә mülki-dünyani,
Dür tökәr gәnci-lütfi hәr yanә.
 
Dusti bilmәsin ki, qәm nә imiş,
Düşmәni ağnasın qızıl qanә.
 
Sәn, Nәbati, duanı eylә tәmam,
Nә işin var eşitdi şah ya nә?
 
Әgәrçi şairin sali-vәfatı dürüst mәlum deyil, amma mötәbәr rәvayәtә görә, haman on üçüncü әsrin axırlarında -- yәni min iki yüz yetmişinci illәrin әvaxirindә vә hәştadıncı illәrin әvailindә vәfat edibdir. Vәfatı ömrünün müsinn çağında -- yetmişindә vә ya yetmiş beşindә vaqe olubdur. Buna şairin öz şeri dәlalәt edir:
 
Mәn dedim bәs Xançobani cavandır,
Bir igid oğlandır bәbri-bәyandır,
Demә kim, qocalıb, qәddi kәmandır,
İndi gördüm, saqqalının çalı var.
 
Bundan әlavә onun qocalığına bu şeri-müstәzadı dәxi şәhadәt verir:
 
Dövri-çәrxdәn olmuşam әlil,
Dizdә taqәtim, gözdә nur yox.
Bir nәzәr, әya şahi-lafәta,
Bu Nәbatiyi-binәvaya bax!
 
Eşitdiyimizә görә, bu halda Nәbatinin övladından bir neçә mötәbәr vaizlәr vә mәrsiyәxanlar vardır.
 
Seyid Әbülqasımın bir neçә tәxәllüsü var. Onlardan mәşhuru bunlardır: «Nәbati», «Mәcnun», «Şah» vә «Xançobani».
 
Mәrhum ziyadә müttәqi, dindar vә pakdamәn bir vücud olub ömrünün çoxunu zöhdü riyazәtdә keçirәrmiş. Riyazәt әhli olduğu üçün әksәr övqat dünya işlәrindәn әl çәkib vә xalqdan qәti-әlaqә edib etikafa әylәşәrmiş. Bu etikaf vә zaviyәnişinliyi özü üçün böyük bir sәadәt hesab edib, hәqiqәt alәminә irişmәyi vә nihan sirrlәrindәn ittila kәsb etmәyi mәhz vәhdәt guşәsindә bularmış. Ol sәbәbdәn deyibdir:
 
Guşeyi-vәhdәt nә әcәb ca imiş,
Sirri-nihan onda hüveyda imiş.
 
Aşiqi-divanәlәrin mәnzili, --
Rütbәyә bax, әrşi-müәlla imiş.
 
Qafil idim bu dili-viranәdәm,
Dil demә, oğlan, bu ki, dәrya imiş.
 
Etikafdan fariq olduğu zaman gahbir camaat arasına çıxıb söhbәt edәrmiş. Ziyadә fәsih vә şirinzәban olduğu üçün çoxları özünә valeh vә heyran edәrmiş vә müasirlәrindәn bir çoxu onunla mükalimәyә daxil olmağı vә onun söhbәtindәn istifadә qılmağı özlәrinә böyük bir feyzü qәnimәt hesab edәrlәrmiş.
 
Rәvayәt olunur ki, Seyid Әbülqasım Üştibindә әvvәlcә dәrvişlәr hәlqәsinә daxil olub, onların içindә nüfuzu artıbdır vә sonralardan dәrvişlәrә mürşid olubdur. Bәzi vaxtlarda ondan kәramәt sadir olarmış; belә ki, bir para xariqüladә әlamәtlәrin ondan zühur etmәyini görәnlәr olubdur.
 
Etikafdan çıxan zamanı onun simasında başqa bir parlaqlıq vә nuraniyyәt cilvә edәrmiş; özgә bir halәtә düşәrmiş vә bәzi vaxtı şövqü zövq ilә cuşa gәlib eşqdәn, mey vә mәhәbbәtdәn dәm vurarmış. Necә ki, deyibdir:
 
Zöhdü sәlatı çölә sal, Gәzgәza,
Mövsimi-eyşü meyü mina imiş.
 
Xançobani adi, Nәbati özü,
Bir üzü qırxıq, bığı burma imiş.
 
Nәbati artıq dәrәcәdә sәxi, comәrd vә nәcib bir vücud imiş. Atası dәxi möhtәrәm seyidlәrdәn imiş. Buna şairin kәlamı şәhadәt verir:
 
Meydani-eşq içrә sәyirtdim ati,
Müsәxxәr eylәdim Rumü Herati,
Möhtәrәm oğluyam, adım Nәbati,
Zatımız haşimi, әslimiz әrәb.
 
Seyid Әbülqasımın lәqәbi «Möhtәrәm oğlu» olduğuna onun bu şeri dәxi şәhadәt verir.
 
«Möhtәrәm oğlu» deyәrlәr mәnә, adım Mәcnun,
Bir adım Xançobani, bir bığı burma-burma.
 
Nәbati hәzrәt Әli әleyhissәlamın hәqiqi vә sәmimi mәddahlarından olduğu üçün ol cәnabın vәsfi-şәnindә çox gözәl vә qәrra qәsidәlәr yazıbdır ki, hәr kәs onları mütaliә etsә, onun qәlbindә hәqiqi bir vәcdü tәrәb vüqua gәlir. Nәbati demәk olur ki, öz mövlasına ürәkdәn aşiq imiş vә bu, mәhәbbәti ucundan ol şahidәryadilin vә gövhәri-nәcәf vә mәdәni-izzü şәrәfin mәdhindә yazdığı bir kәlamında әndazәdәn çıxır vә bir növ özünü şәkkaklar silkinә daxil edәn kimi olur:
 
Mәn ruzi-әzәldә sevmişәm bir şahi,
Allah deyәr ona Әliallahi.
Hәr kim ona allah desә, kafirdir,
Şәkkakdır ol Nәbati tәk, vallahi.
 
Divani-әşarında ibtidayi-kәlamı hәzrәt Әlinin adı ilә bu sayaq başlayır:
 
İcade-bәnaye-alәm әz name-Әlist,
Aine-nәbi ze zәrbe-Sәmsame[1]-Әlist.
 
[1]-Sәmsam -- kәskin qılınc.
 
Meyxaneyi-dәhr qayem әz hәstiye-ust,
Abe-rox ze meye-came-qolfame-Әlist.
İn nәqşeneqare-sanee-biçunәst,
Ya dәftәre-eşqe-Leyliyo Mәcnunәst.
Hәr sәfheәş әz bağe-Erәm zibatәr,
Hәr noqteәş әz dorce-dore-mәknunәst.
Әz gәrdeşe-ruzeqaro doure-gәrdun
Divane-mәn әz rәdif gәrdәd birun,
Aşoftetәr әz şekәnce-zolfe-Leyli,
Culidetәr әz mәqale-hale-Mәcnun.
İn reşheye-kelke-Maniye-nәqtaşәst,
Ya qeteye-meşke-aşeqe-qәllaşәst.
Bәr tәbe-gohәrbare-Nәbati әhsәn,
Mәtbutәr әz ruye-bote-Cәmmaşәst[2].
 
[2]- Çәmmaş --zәndvәst deyilәn bütpәrәst qövm.
 
Xah türk dilindә vә xah fars dilindә Nәbati yazdığı şerlәrdә bir qüsur yoxdur. Bәzi kәlamlarında, mәsәlәn, «Saqinamә»sindә, fars lisanında yazdığı şerlәri türk dilindә yazdıqlarına tәrcih vermәk olar. Bu «Saqinamә»nin axırını yenә hәzrәt Әli mәdhinә çevirib, ol cәnabın övsafi-cәmilә vә әxlaqi-hәmidәsini bir-bir zikr qılıb, ol bәhri-hikmәtә vә sahibi-şәnü izzәtә xitabәn deyir:
 
Şәha, şәhriyara mәn binәvara
Ze lotfәt biyara ço mehre-monәvvәr,
Әya, saqi, cәm şәvi şado xorrәm,
Fәdaiye-to kәrdәm, biya, mey biyavәr.
Bedәh bade çon qol, bexan hәmço bolbol --
Ke, kamәt şod hasel, moradәt moyessәr.
Әli qu, Әli qu, Әli cu, Әli cu,
Resi ta be hu-hu, әz in nam begzәr,
Әli qu, Nәbati, ke, yabi necati,
To ta dәr hәyati bexan namәş әzbәr.
 
Nәbatinin hәzrәt Әli şәnindә yazdığı türk qәsidәlәri dәxi sәmimi-qәlbdәn nәşәt edәn pakizә vә hәqiqi hisslәrdir ki, oxuculara artıq dәrәcәdә tәsir elәyir. Onları burada zikr etmәyә ehtiyac yoxdur.
 
Tәrcibәnd sәbkindә yazdığı «Saqinamә»dә dәxi Әsәdullah Qalib Әliyyül-Mürtәza haqqında gözәl mәdhlәr söylәmişdir. Nәbatinin bu «Saqinamә»si demәk olar ki, onun cümlә kәlamının әfzәli vә bәrgüzidәsidir; bu sayaq başlanır:
 
Ey edәn eşq namәsin inşa,
Vәh, düşüb başına әcәb sövda!
Qoygilәn başә taci-bismillah,
İbtida qıl sözü benami-xuda --
Ki, odur hәr kәlamә sәrmәtlә --
Ki, odur sәrvәri-hamә әsma.
Qadirü zülcәlalü vәlikram,
Faliqül-hәbb, xaliqül-әşya,
Sanei-әrşü fәrşü şәmsü qәmәr,
Alәmi yoxdan eylәyәn peyda.
Ol xudavәndi-vacibüt-tәzim,
Hәyyü qәyyumü fәrdi-bihәmta.
Әhsәnül-xaliqin lәhül-izzә,
Vәlәhül-hәmd vәssәnaül-üla.
Adәmi o yaratdı torpaqdan,
Başına qoydu taci-«Kәrrәmna»,
Ondan oldu Mәhәmmәdi-әrәbi,
Sahibi-tacü tәxti-ov-әdna.
Ey qәlәm, ey әnisi-әhli-bәyan,
Cәhd qıl etgilәn sözü ziba.
Gәl, gәtir badә, ey gözüm saqi --
Ki, verim çöhreyi-mәqalә sәfa.
«Şur»ü «Şәhnaz»dәn çәkim ahәng,
Nalәni eylәyim bülәndava.
«Sövti-Davudi» eylәyim zahir,
Gah «Hüseyni» gәhi «Zәminxara».
Ta salım bu cahana bir ğülğül,
Başlayım tazә bir әcibә «Nәva".
Gәlәlәr vәcdә aşiqü arif,
Düşәlәr rәqsә padişahü gәda.
Ucadan başla «Raki-Novruzi»
Çulğasın nöh sipehri sövtü sәda.
Şahi-islamә ruzü şәb nüsrәt --
İstә hәqdәn hәmişә, eylә dua.
Çәkkilәn başә badeyi-eşqi,
Günbәdi-çәrxi eylә pürqövğa,
Şahi-Misri çıxartgilәn çәhdәn,
Alәmi eylә valehü şeyda.
Degilәn, ya Әli, bәsövti-cәli,
Eylәmә hiç kimsәdәn pәrva.
Himmәt al pirdәn, mәdәd hәqdәn,
Dәmbәdәm «hu» çәkib yolu başla.
Qoy qәdәm rahi-eşqә mәrdanә,
Gir xәrabatә mәst-mәstanә.
 
Şair pirdәn himmәt vә hәqqdәn mәdәd dilәyib sövticәli ilә Әliyyül-Mürtәzanı zikr edib vә dәmbәdәm «hu» çәkib, rahi-eşqә şövq ilә, mәrd-mәrdanә qәdәmgüzar olur vә özünü fәnafillah dәryasına qәrq elәyir vә burada cürbәcür alәmlәri seyr edib, vaxtbәvaxt saqiyi-әnisü canpәrvәrә rücu edib ondan lütfü kәrәm istәyir.
 
Bu «Saqinamә»nin bir bәndindә eşqi-hәqiqi vә mәhәbbәti-ilahini vәsfü tәrif edib, başqa bәndlәrindә gah hicrdәn şikayәt elәyir, gah mübtәlayi-dәrdi-möhnәt olmaqdan vә әqlü kәmalı tәrk edib Mәcnunsifәt küçә vә sәhralarda vәhşiyanә cövlan etmәkdәn söz açıb artıq fәsahәtlә öz hissiyyatını belә rişteyi-nәzmә çәkir:
 
Saqiya, dur gәtir meyi-gülgun,
Mәni qәm etdi lalә tәk dilxun.
Hicr edib odlu sinәmi gülxәn,
Dәrd edib dağlı bağrımı kanun.
Әql-mәqlü kәmaldan keçdik,
Gәl bir az da tutaq tәriqi-cünun.
Yandıraq rәxtü tәxti mәrdanә,
Seyr edәk kuçәlәrdә çün Mәcnun.
Gah [edәk] rәqsü gah çәrxә vuraq,
Gәh çәkәk nalә mәstü digәrgun.
Gәh deyәk şer-mer, gәh hәdyan,
Gah mәsti-şәrabü gәh әfyun.
Gahi vәhşilәr ilә hәmcövlan,
Gah sәhra gәzәkü gәh hamun.
Gahi heyrәt çölündә sәrgәrdan,
Didә giryanü xatiri mәhzun.
Gahi dağlarda valehü şeyda,
Gah әfsanәvü-gәhi әfsun.
Gahi xamuşü gәh süxәiküstәr,
Gahi Әshabi-kәhfi-cari-fünun.
Gәlsә tәqrirә gәr hekayәti-eşq,
Olu bir dәmdә min gәda Qarun.
Ey xoşaxoş o aşiqi-qәllaş --
Ki edә canı yarına qurbun[3].
Әyyühәl-aşiqun, fәdeytü lәküm,
İnnәküm mәşәrü vә hüm yufun.
Badeyi-xümnişini ver, saqi,
Nә deyәr bir görәk o Әflatun.
 
[3]- Qurbun -- qurban mәnasınadır. Qafiyә düz gәlmәk üçün «qurbun» yazılmışdır.
 
Bu «Saqinamә»nin bir bәndindә Nәbati bahar fәslini belә şairanә vәsf qılır:
 
Saqiya, gәldi novbahar yenә,
Mövsimi-gәşti-lalәzar yenә.
Vergilәn bәzmә inbisatü şükuh,
Gәldi hәngami-vәsli-yar yenә.
Nәrgisi-mәst yüz nәzakәt ilә
Zülfünü etdi müşkbar yenә.
Şahi-gül çәkdi bürqәin üzdәn,
Hüsnünü etdi aşikar yenә.
Kuhü sәhranı әbri-neysani
Gör nә xoş etdi mәrğzar yenә.
Rәdi-ğәrran çәkib ğәriyü xüruş,
Alәmә saldı xarxar yenә.
Şaxi-gül oldu mәskәni-bülbül,
Lalәni etdi dağdar yenә.
Hardasan, ey şәkәrlәbü gülrux,
Ver, gözüm, cami-xoşgüvar yenә.
Gәl içәk badә gül әyağında,
Bir edәk şükri-kirdgar yenә.
 
Mey vә mәhbub barәsindә yazıbdır:
 
Saqiya, ey nigari-şirinfәn,
Hardadır ol dәvayi-dәrdi-hәzәn?
Tәlxi-şiringüvar, yәni mey,
Mәrd olur içsә gәr onu hәr zәn.
Bu idi etdi şah Cәmşidi,
Hәyyü cavid çün Üveysi-Qәrәn.
Ehtiram et ki, cami-Cәmdir bu,
Olma bәdmәst sәn dә çün Bәhmәn.
Әlә aldıqca gözlә şәrti-әdәb --
Ki, odur dәrdi-eşqә çarә edәn.
Hanı ol Kürdi-şiri-nәrsövlәt?
Noldu İsfәndiyari-ruhintәn?
Mәni yandırdı bir buti-sәrmәst,
Vәsfi-hüsni edib mәni әlkәn.
Taqi-әbrü kәmani-Sami-dilir,
Tiri-mücgani xәncәri-Bicәn,
Qönçә ağzı çü püsteyi-xәndan,
Lәbi-lәli әqiqi-sürxi-Yәmәn.
Tәrfi-ruxsari rövzәtül-firdovs,
Sünbüli-zülfi rәşki-müşki-Xütәn.
Xali-sәrsәbzi dami-fitnәvü şәr,
Çeşmi-sәrmәsti kani-sehrü finәn.
Sözü şәhdü şәkәr, gözü şәhla,
Canü dil bәndüvani-çahi-zәqәn.
Qıya baxmağı rәm yemiş ceyran,
Güli-ariz misali bәrki-sәmәn.
İşvәsi şux, qәmzәsi cәllad,
Qan içәn hәmçü zeyğәmi-әrcәn.
Surәtindә xәcil mәhi-әnvәr,
Qәddi-bala besani-sәrvi-çәmәn.
Qoymaz aşiqdә nazı tabu tәvan,
Өldürәr gәrçi olsa Әhrimәn i. a.
 

(II hissə)