Firidun bəy Köçərli - "Usta Zeynal"

Bu yaxınlarda Mirzә Cәlil Mәmmәdquluzadәnin maraqlı bir hekayәsi hәmin başlıq altında ayrıca kitabça şәklindә çapdan çıxmışdır. Yumoristik "Molla Nәsrәddin" jurnalının redaktoru olan müәllif Azәrbaycan әdәbiyyatında "Poçt qutusu", "Kişmiş oyunu", "Sәkinә" vә başqa hekayәlәri ilә dә mәşhurdur.
 
Sadәlik, tәbiilik vә real hәyata yaxınlıq Mәmmәdquluzadә hekayәlәrinin әsas mәziyyәtlәridir. Hәr şeydәn görünür ki, müәllif öz xalqının hәyatını vә dünyagörüşünü yaxşı bilir vә incә müşahidә qabiliyyәtinә malikdir. Onun bilavasitә hәyatdan götürülmüş hekayәlәri, bizim Şәrq yazıçı vә şairlәrindә olduğu kimi, boş fantaziyanın mәhsulu deyildir. Mәmmәdquluzadәnin başqa bir mәziyyәti dә onun, müşahidә etdiyi hәyatı canlı vә anlaşıqlı dil ilә, şәrq yumorunun aydın xüsusiyyәtlәri ilә verә bilmәsidir ki, bu da oxucunun nәzәrini hәr şeydәn çox cәlb edir.
 
Hekayәnin çox sadә bir süjeti vardır. Muğdusi Akopun böyük oğlu Moskva Universitetini bitirib evlәrinә gәlir. Onun evindә böyük canlanma vә hәyәcan vardır. Hamıdan çox ev sahibi narahatdır. Düzdür, qonaqları qәbul etmәk üçün onun evindә hәr şey hazırdır, otaqlar tәmizdir vә onların hamısı yenicә sahmana salınmışdır, lakin bәdbәxtlikdәn bir neçә gün bundan әvvәl çox şiddәtli yağan yağışdan sonra zalın sәqfinin bir tәrəfindәn su axmış vә sәqf uçulub tökülmüşdür. Oğlu gәlәnә qәdәr sәqfin uçan yerini suvayıb düzәltmәk lazımdır. Oğlu isә alınmış teleqrafa görә iki gündәn sonra gәlmәli idi. Bәdbәxtlikdәn Muğdusi Akopun tanışı, bәnna Usta Cәfәr bu vaxt başqa yerdә işlәyirdi. Onda o, öz dostu Hacı Rәsulun mәslәhәti ilә İrandan gәlmiş Usta Zeynal adlı birisini işlәmәyә götürür. Öz vәtәninin hәqiqi oğlu olan Usta Zeynal Muğdusi Akopun tam әksini tәşkil edir. Axırıncı üçün vaxt qızıldır, hәr dәqiqә qiymәtlidir vә adam gәrәk ondan istifadә etsin. Birinci üçün isә rus atalar sözündә deyildiyi kimi, iş ayı deyil ki, meşәyә qaçsın; tәlәsmәk lazım deyil, hәr işi sәbrlә-aramla görmәk vә allaha bel bağlamaq lazımdır. Tәlәsiklik vә hәyәcan ancaq işi korlaya bilәr. Allahın kömәyi olmadan bir iş görmәk olmaz vә onsuz işә başlamaq da lazım deyildir. Nә qәdәr ki, Muğdusi Akop bacarıqlı, öz mәnfәәtini güdәn vә işgüzardır, o qәdәr Usta Zeynal fәaliyyәtsiz, cәsarәtsiz vә axmaqcasına sadәlövhdür. O iş ki, Muğdusi Akopdan bir saat vaxt tәlәb edir, Usta Zeynala görә bu işә әn azı bir gün vaxt sәrf etmәk lazımdır. O işi ki, Muğdusi Akop bu gün görmәlidir, Usta Zeynala görә, onu sabah da, o biri gün dә yerinә yetirmәk olar, çünki tәlәsmәyin yeri yoxdur, hәr şey allahın iradәsindәn asılıdır. Lakin Usta Zeynalın әsas nöqsanı onun boşboğazlığı vә özünәmәxsus filosofçuluq etmәsindәdir. Muğdusi Akopa verdiyi suallara qısa vә başqaçırıcı cavablar almasına baxmayaraq Usta Zeynal ondan әl çәkmir vә işi yarımçıq qoyaraq lazımsız boşboğazlığa başlayır. Nәhayәt, hövsәlәsi daralmış ev sahibi ona kәskin surәtdә deyir ki, o, bura söhbәt üçün deyil, işlәmәk üçün gәlmişdir. Ev sahibinin bu töhmәtindәn qәti narahat olmayan Usta Zeynal Muğdusi Akopa tәskinlik verir ki, inşaallah işi tәyin edilmiş vaxta görüb qurtaracaqdır. Lakin o, qәtiyyәn tәlәsmir, tez-tez çubuq çәkir, vaxtı-vaxtında namaz qılır vә ev sahibi yanında olmayanda özü kimi Şәrqin tәnbәl vә boşboğaz oğlu olan kömәkçisi Qurbanla birlikdә filosofluq edir. İş isә çox lәng vә yavaş görülür.
 
Usta Zeynalla Qurban arasında necә söhbәt getdiyi haqqında oxucuya mәlumat vermәk üçün onların danışığından aşağıdakı sәciyyәvi yeri misal gәtirirәm.
 
Qurban Usta Zeynala tasda gәc verәrәk deyir:
 
“Usta, bizim xozeyin yaxşı adama oxşayır....”
 
“Yaxşı adam olmağına yaxşı adamdı, allah dinә gәtirsin, amma nә fayda?!”
 
“Usta, mәn bir şeyә mat qalıram. Yaxşı, ermәnilәr bu aşkarlıqda zadı görmürlәr? Bunlar niyә bәs dönüb müsәlman olmullar?...”
 
“Qurban, bu işlәr hamısı sirrdir. Bunları heç başa düşmәk olmaz. Bunlar hamısı allah yanındadır; çünki belә fәrz elә, ermәnilәrin hamısı çönüb müsәlman oldu, onda cәhәnnәmi allah kimdәn ötrü xәlq edib vә kimi ora göndәrәcәk. Bu işlәrin hamısının bir sәbәbi var, yoxsa ermәnilәr çox yaxşı bilir ki, bizim mәssәbimiz olarınkından yaxşıdı. Xudayi-әzz vә cәll.”
 
“Usta, sözünü dә kәsirәm, hәlә deyәk ki, müsәlman olmasınlar, mәn bilmirәm bunlar hәlә necә donuz әtindәn irgәnmirlәr.”
 
Usta Zeynal malanı qoydu taxtanın üstünә, çubuğu götürüb başladı doldurmağa vә alçaq sәslә dedi:
 
“Mәn deyirәm ki, ermәnilәr özlәri dә görürlәr ki, donuz әtindә bir lәzzәt yoxdu; amma boyunlarına düşüb, ta әl çәkә bilmirlәr.... Vә bir dә bunlar hamısı allahdandır. Gәl lәyәni götür, gәc qayır....”
 
“Bәli, qıl körpüdәn keçәndәdi tamaşa!”
 
“Qurban, bilirsәn nә var? İşin әsli haqq yolu tanımaqdadır; insan ki, haqq yolunu tapdı, insan ki xudayi-taalarını....”
 
Muğdusi Akop içәri girib, dinmәz-söylәmәz baxdı Usta Zeynalın üzünә. Usta Zeynal üzünü Muğdusiyә tutub soruşdu:
 
“Ay xozeyin, sәni and verirәm incilә, bir mәnә de görüm, o zәhirmarda nә lәzzәt görübsünüz ki, yeyirsiz?”
 
Bu sözlәrә cavab olaraq Muğdusi Akop deyir ki, o, Usta Zeynalı dini tәbliğata qulaq asmaq üçün deyil iş üçün gәtirmişdir.
 
Çox keçmәdәn, Usta Zeynal işi yarımçıq atır vә pәrt çıxıb gedir ki, bu da Muğdusi Akopu çox dilxor edir. Әhvalat belә olur: İkinci gün mәlum olur ki, kütbeyin Qurban öz yaddaşsızlığı üzündәn Usta Zeynalgildәn gәtirilmiş lәyәni bir kәnara qoyub, bütün günü ermәninin sәhәngindә su daşımış vә bununla da nәinki tәkcә Usta Zeynalın üst-başını, hәtta bütün işi murdarlamışdır. Bizim nadan vә fanatik ruhanilәrin tәlimi әsasında tәrbiyә almış Usta Zeynalın tipi Cәlil Mәmmәdquluzadә tәrәfindәn çox müvәffәqiyyәtlә vә mәharәtlә yaradılmışdır. Kitaba tipik şәkillәr çәkilmişdir. Mәmmәdquluzadәnin istedadlı rus yazıçısı Çexovun әsәrlәrini xatırladan hekayәlәri bizim mәdәni ziyalılarımızın nәzәrini cәlb etmәyә tam layiqdir. Lakin nәdәnsә dövri mәtbuat "Usta Zeynal"ın üstündәn sükutla keçmişdir.