Firidun bəy Köçərli - Vaqif və Vidadi və bunların dostluğu

Milli şüarımızdan mәşhur Molla Vәli Vidadi tәxәllüsün vәfatından bu il tamam yüz il, yәni bir әsr gәlib keçir. O cәhәtә onun adını hörmәtli jurnallarımızda -- "Dәbistan" vә "Rәhbәr"dә zikr edib, oxuculara Vidadinin barәsindә bir para mәlumat vermәyi lazım gördük.
 
Molla Vәli Vidadi vә Molla Pәnah Vaqif hәr ikisi bir әsrin vә bir elin adamlarıdır. Qazax mahalında bunlar öz әsrlәrinin әhli-kәmalı vә sahibi-elm vә mәrifәti olub, müasirlәri arasında özlәrinә şan vә hörmәt qazanmışdılar vә hәr ikisinin gözәl, rәvan vә sәlim tәblәri var idi. Belә ki, Qazax şairlәrindәn mәşhur Kazımağa Salik tәxәllüs bunların haqqında deyibdir:
 
            Qazax içrә olub şairlәr, amma
Әsamı onların biintihadır.
            Biri Vaqif ki, mәşhuri-xәlayiq,
Gözәl mәdhindә mәlumi-şumadır.
            Biri Xәstә Vidadi tәbi mövzun
Ki, bәhri-nәzmi-şeri cabәcadır.
            İlahi, ol iki mәğmum pirin
Günahı dәrdinә sәndәn dәvadır.
 
Vaqif ilә Vidadinin arasında artıq dostluq vә mәhәbbәt vә bәzi rәvayәtә görә bir növ rәqabәt dәxi varmış. Cavanlıq әyyamını bunlar bir yerdә keçirib eyş vә sәfa sürәrlәrmiş. Amma sonralardan tarixi-hicriyyәnin 1172 sәnәsindә ki, tarixi-mәsihiyyәnin 1766-cı ilinә mütabiqdir, Gürcüstan padşahı İrakli şahın vaxtında ki, o vaxt Qazax vә Şәmsәddinli dәxi Gürcüstana tabe imiş, Qazax mahalının vәkili Pәnah Ağanın zamanında bir para şuriş vә inqilabın vüquinә görә Qazax mahalından bir neçә elat keçib Qarabağ vilayәtinә, İbrahim xanın tәhti-himayәtinә gediblәr. Belә ki, Molla Pәnah dәxi öz elindәn hicrәt eylәyәn firqә ilә ki, ibarәt ola Salahlıdan vә özgә bir qövlә görә Ağstafanın yaxınlığında olan Hәsәnsudan Qarabağa sәfәr edib vә Cavanşir mahalında Tәrtәrbasarda bir müddәt sakin olub. Orada mәaşi tәng keçdiyinә görә köçüb İbrahim xanın paytaxtı olan Şuşa qalasına vә miruri-әyyam ilә xani-mәrhumun әn müqәrriblәrindәn birisi olubdur. Amma Molla Vәli öz vәtәnindә qalıb, dusti-hәqiqisinin müfariqәtindә qәm vә qüssә edәrmiş. Bәzi rәvayәtә görә, Molla Vәli dәxi öz әql vә kamalı sayәsindә nam vә şöhrәt qazanıb, o da İrakli xana Qazax mahalına dair ümuratın sәlahını göstәrmәk üçün müdәbbir vә mәslәhәtçi olubdur. Amma bu әhvalat tәvarixdә nәzәrimizә çatmadı vә Gürcüstan tәvarixinә bәlәd olan әhli-xibrәdәn bu barәdә mәlumat istәyib Molla Vәli Vidadidәn bir söz-sәda eşitmәdik.
 
Molla Vәli vaxtbavaxt dostu Vaqifә gözәl mәktublar yazıb ondan әhval-pürsan olarmış vә öz vilayәtlәrindә vüquә gәlәn qәribә vә şayani-diqqәt әhvalatı riştәyi-nәzmә çәkib ona göndәrәrmiş. Vaqif dәxi Qarabağın әhval vә övzaindәn vә başına gәlәn qәzavü qәdәrdәn nәzm qılıb ona yollayırmış. Mәsәlәn, Ağa Mәhәmmәd şahın Şuşa qәlәsindә qәtlә yetişmәyi barәsindә bu şerlәri inşa edib, Molla Vәliyә göndәrmişdi:
 
Ey Vidadi, gәrdişi-dövrani-kәc rәftarә bax!
Ruzgarә qıl tamaşa, karә bax, kirdarә bax!
Әhli-zülmü necә bәrbad eylәdi bir lәhzәdә,
Hökmi-adil padşahi-qadirü qәhharә bax!
Sübh söndü şәb ki, xәlqә qiblә idi bir çirağ,
Gecәki iqbalı gör, gündüzdәki idbarә bax!
Taci-zәrdәn ta ki, ayrıldı dimaği-pürqürur,
Paymal oldu tәpiklәrdә sәri-sәrdarә bax!
Qeyrәt et Ağa Mәhәmmәd xandan, ey kәmtәr gәda,
Ta hәyatın var ikәn nә şahә, nә xunxarә bax!
Baş götür bu әhli-dünyadan ayaq tutduqca qaç,
Nә qıza, nә oğula, nә aşina, nә yarә bax!
 
Bir çirağ ki, tamam İrana qiblә idi vә cümlә xәlayiq onun itaәtindә böyük xof ilә kәmәrbәstә durmuşdular hәnuz sübh olmamış qәflәtәn söndü. Hamının qәlbindәn xof-xәtәr getdi vә hamı onun qәtlindәn sonra asudә vә arxayın nәfәs aldılar. Mәlum ola ki, haman gecә bu kәlamın sahibi dәxi Şuşa qәlәsindә zindanda mәhbus vә hәlakına müntәzir durmuşdu.
 
Sübh açılanda şahi-zalim vә birәhmin hökmünә görә gәrәk adamlar kәllәsindәn minarә qurulaydı. Vaqifin başı haman dәhşәtәngiz minarәnin qüllәsini müzәyyәn edә idi. Çünki şair ilә sәffak şahın qәdimi kin vә әdavәti var idi. Ağa Mәhәmmәd şahın bu niyyәtinә şair özü kәlamında işarә elәyib deyir:
 
Mәn fәqirә әmr qılmışdı siyasәt etmәyә,
Qurtaran mәzlumu zalımdan o dәm qәffarә bax!
 
Vә lakin adilü qadirü qәhhar hәqq-taala әhli-zülmü bir lәhzәdә bәrbad elәdi vә taci-zәrdәn dimaği-pür-qüruru ayırıb tәpiklәr altına saldı.
 
Heyfa ki, Vidadi әleyhürrәhmәnin Vaqifә göndәrdiyi mәktublarının әksәri itib gedibdir vә nә qәdәr biz sәy vә cüstcu etdiksә ki, onlardan bir parasını әlә gәtirәk, müyәssәr olmadı. Tәәccüb budur ki, mәrhum Molla Vәli Vidadinin övladı ki, әlan hal hәyatdadırlar vә onlardan bәzisi elm vә kamal sahibi hesab olunurlar, öz babalarının asar vә әşarından vә tәrcümeyi-halından bixәbәrdirlәr vә onun adını diri etmәyә әsla hümmәt vә qeyrәt göstәrmәyirlәr. Vidadinin kağızları ziyadә әhәmiyyәtli vә xoş mәzmun olmağına Vaqifin qәzәllәri şәhadәt verir. Mәsәlәn, bir qәzәlindә Molla Vәlidәn ona vüsul olan kağızın barәsindә belә yazır:
 
QӘZӘL
 
Vidadidәn gәlәn kağız mәni fәrxәndәhal etdi.
Bu halı gördü qәm, filhal mәndәn intiqal etdi.
Uçub könlüm quşu pәrvaz qılsa övci-әlayә,
Әcәb yox kim, bu mәktubu özünә pәrü bal etdi.
Ziyayi-şәms tәk etdi, mәni bәdr eylәdi, hala
Әgәrçi qәddimi dövrani-filmazi hilal etdi.
Sәvadi-namәnin, ey dil, mәgәr zülmati-heyvandır
Ki, ruhum Xızr tәk ondan bәsa kәsbi-kamal etdi.
Xәyal etmişdi Vaqif kim, rәvan bir xoş qәzәl yazsın,
Rәvan olmuşdu qasid kim, bunu ancaq xәyal etdi.
 
Bu qәzәldәn mәlum olur ki, Vaqif onu ömrünün musinn çağında yazıbdır ki, o candan әziz olan dostunun fәrağında xeyli cәfalar çәkib vә dövrani-filmazi onun qәddini hilal edibdir. Vidadidәn gәlәn kağız şairin könül quşuna pәr vә bal olub, onu uca mәqamlarda seyr vә gәrdiş etmәyә qalxızır. Vә әgәrçi zәmanәnin şuriş, iğtişaş vә inqilabı şairin qәddini әyib iki qat edib, hilalә döndәribdir vә lakin dusti-әzizin mәktubu ziyayi-şәms tәk onu misali-bәdri-münәvvәr qılır vә sәvadi-namә zülmati-heyvan kimi onun ruhuna sәfa vә әbәdi hәyat vә kamal bәxş elәyir.... Afәrin bu dostluğa vә mәrhәba belә sәdaqәtә! Bu qәzәl Şeyx Sәdinin dostluq barәsindә yazdığı kәlama bәrabәrdir. Tәfavüt ancaq burasındadır ki, Şeyx Sәdi hәqiqi dostluq nәdәn ibarәt olmasını vә onun vәzifә vә tәkliflәrini bәyan edib, ümum nasә xitabәn öz kәlamını inşa qılıbdır. Amma Vaqif ancaq öz dostundan yetişәn kağızdan xoşhal vә dilşad olub, qәdr vә mәnzәlәtini göstәribdir. Sәdi әleyhürrәhmә dostluq barәsindә buyurubdur vә hәqiqәtdә çәmәni-mәnayә dürr vә cavahirat sәpibdir.
 
Yaran bövәd ke, sәbr konәd bәr cәfayi-yar,
Tәrki-rizayi-xiş konәd bәr rizayi-yar.
Gәr bәr vücudi-aşiqi-sadeq nәhәnd tiğ
Binәd xәtaye-xiş, nә binәd cәfayi-yar.
Yar әr bәrayi-nәfs giriftәn tәriq nist,
Ma nәfse-xiştәn bekoşim әz bәrayi-yar.
Mәn rәh nәmibәrәm mәgәr onca ke kuyi-dust,
Mәn sәr nәminәhәm mәgәr onca ke payi-yar.
 
 Tərcüməsi:
Yar odur ki, yarın cəfasına dözsün;
Yarın məmnuniyyəti xatirinə öz məmnunluğundan əl çəksin.
Əgər həqiqi aşiqin vücuduna qılınc çalsalar
O öz xətasını görüb, yara cəfanı xəta görməz.
Yar ancaq zövq almaq üçün deyil.
Biz öz nəfsimizi yardan ötrü öldürdük.
Mən dostun astanasından başqa bir yol tanımıram,
Mən yarın ayağının qoyduğu yerdən başqa yerə başımı qoya bilmərəm.
 
Dusti-hәqiqi vә yari-cani hәqiqәtdә o dostdur ki, öz xeyir vә rizasını vә sәlahi-ümurunu dostun yolunda onun xatirәsi vә rizası üçün tәrk edib ondan canını vә malını әsirgәmәyә vә dostun adı çәkilәn yerdә maldan vә candan keçә. Heyfa ki, bizim bu vәsvәsәyi-şeytan vә dәğdәğәyi insan ilә malamal olan zamanımızda belә dostların vücudu kimyaya dönübdür. Zәnnimcә, hәqiqi dost çox az tapılar ki, onun sәdaqәt vә dәyanәtinә etibar edib, dar günündә ona ümid bağlayasan vә şikәstә xatirini onun yadilә şad vә xürrәm edәsәn. Nakәslәr vә naәhllәr ilә dәxi dostluq etmәk rәva deyil. Belә dostluq hәqiqi olmayıb, riyayi vә saxta olmasına şübhә yoxdur vә belә saxta vә yalançı dostluqdan uzaq olmaq eyni-sәlahdır. Çünki onun axırı yoxdur, onda mәhәbbәt paydar olmaz, necә ki, Vidadi deyibdir:
 
Könül sәbrü qәrar etmәz,
Gedәr yar olmayan yerdә.
Mәhәbbәt paydar olmaz,
Vәfadar olmayan yerdә.
 
Vәfa qıl bir vәfadarә,
Ulaşma hәr biiqrarә,
Mәtain atma bazarә,
Xridar olmayan yerdә.
 
Yәni hәr naәhl vә nakәsә bel bağlama, sözünә bavәr vә әhdinә etibar etmә, dar gündә, zәrurәt mәqamında baxırsan ki, sәndәn üz çevirir vә ehtiyacı olmadıqda sәni tanımaz. Ona görә mәrd әtәyindәn yapış, necә ki, Vidadi vәsiyyәt edir:
 
Söhbәti-nakәsü namәrd hәmin söhbәt imiş,
Tut ki, bir mәrd әtәyin dövlәti-xaqanә dәyәr.
 
Yәni nakәs vә namәrdlәrin söhbәti laf-kәzafdır vә mәhәbbәtdәn, sәdaqәtdәn danışdıqları kәlam -- boş vә quru sözlәrdir. Hәrgiz onlara inanma.