Gənc alim “türk dili”, “türk ləhcələri” və “türk dilləri” anlayışlarının genotipologiyasını araşdırıb

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aysel Qəriblinin “Türk dili”, “türk ləhcələri” və “türk dilləri” anlayışlarının genotipologiyası” kitabı çapdan çıxıb.

AZƏRTAC xəbər verir ki, gənc alim aktual mövzuya həsr olunmuş monoqrafiyasında dərin elmi təhlillər əsasında ümumən “türkcə”nin təkamül-diferensiasiya tarixini tədqiq edib. Müəllif “türk dili”, “türk ləhcələri” və “türk dilləri” anlayışlarının bir-birinin tarixi-məntiqi (genotipoloji) davamı olaraq və ya birinin digərindən törəyərək meydana gəlməsi və bunun da ümumən “türkcə”nin təkamül-diferensiasiya tarixini əks etdirməsi mülahizəsini irəli sürür. Dünyanın inkişaf etmiş dillərində özünü göstərən mühüm qanunauyğunluğun - dillərin təkamül-diferensiasiya prosesinin öz mənbəyini xalq danışıq dilindən götürdüyünü, ədəbi dillərin və ya yazı dillərinin məhz həmin təkamül-diferensiasiya prosesi kontekstində təzahür etməklə ümumi inkişaf təmayülü əsasında (və müəyyən dövrdə) mövcud olduğunu diqqətə çatdıran gənc alim çox mühüm elmi qənaətə gəlir: “Türkcə”nin həqiqi təbii tarixini, əslində, ən geci eramızın I minilliyinin ortalarından meydana çıxmağa başlayan çox sayda ədəbi (yazılı) dillər deyil, ümumxalq dilinin (“türkcə”nin) xalqın (türklərin) tarixi ilə bilavasitə bağlı “hərəkat”ı təşkil edir”.

Gənc alim 150 mənbəni araşdırmaqla, cəsarətli polemikalar aparıb. Onun fikrincə, “türkcə”nin genotipoloji bütövlüyü o dərəcədə şübhəsizdir ki, müxtəlif türk dillərinin, yaxud ləhcələrinin mənşəcə qohumluğunu sübut etmək üçün hətta müqayisəli-tarixi metodun tətbiqinə xüsusi ehtiyac duyulmur.

Türk dili (və dilləri) ilə bağlı anlayışların həm diaxron, həm də sinxron aspektlərdən fərqləndirilməsi üçün müqayisənin, qarşılaşdırmanın və ya tutuşdurmanın əsas elmi-metodoloji istinad olmasına baxmayaraq, türkologiyada müəyyən problemlər mövcuddur. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aysel Qəriblinin yeni monoqrafiyası həmin problemlərin yaranma səbəblərinin, həmçinin tarixi-ideoloji aspektlərdən araşdırılması baxımından faydalıdır. İstər çar Rusiyası, istərsə də sovet dövründə türk xalqlarını (və dillərini) idarə etmək (onların yalnız gələcəklərini deyil, keçmişlərini də direktivləşdirmək) iddiaları olduğunu diqqətə çatdıran dilçi alim yazır: “Müqayisəli-tarixi metodun yaradıcıları (XIX əsrin əvvəlləri) hind-Avropa dillərinin qohumluğunu sübut etmək üçün qədim hind ədəbi dili olan sanskriti bütün müasir Avropa dilləri ilə müqayisə etmişlər. Belə bir genişmiqyaslı müqayisəni türk dillərinə tətbiq etməyə cəhd edənlər isə hər bir türk dilinin qədim dövrlərdə özünəməxsus yazılı abidəsinin olmamasından şikayət etməkdə yalnız zahirən haqlı görünürlər. Əlbəttə, “türk dili”, “türk ləhcələri” və “türk dilləri” anlayışlarının həm tarixi, həm də müasir hüdudlarını müəyyən etmək üçün müqayisənin əsas şərt olması o demək deyil ki, haqqında bəhs etdiyimiz anlayışları dəqiqləşdirmək əvəzinə onlara “təzyiq” göstərilsin, yaxud təbii tarixi dil materialı müvafiq olmadığı elmi-nəzəri miqyasla izaha məcbur edilsin”.

Aysel Qəribli öz tədqiqatında Mahmud Kaşğarinin “Divani-lüğət-it-türk” (XI əsr) və Mirzə Kazım bəyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (XIX əsr) əsərlərinə istinad edir. Monoqrafiya üç fəsildən ibarətdir. “Türk dili anlayışı: təşəkkülü və təkamülü” adlı birinci fəsildə “türk dili” anlayışının mənşəyi, Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında “türk dili” anlayışı, “orta əsrlər türk ədəbi dili (türki)” anlayışı və orta əsrlərdə “türk ləhcələri” anlayışı məsələləri tədqiq olunub.

“Türk dili” anlayışı öz mənşəyini eramızdan əvvəl III minillikdən götürür

Müəllifin elmi qənaətlərindən biri ondan ibarətdir ki, “türk dili” anlayışı öz mənşəyini türklərin az-çox müstəqil bir etnos olaraq Altay birliyindən ayrıldığı vaxtdan - eramızdan əvvəl III minillikdən götürür. Qeyd edir ki, Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında söhbət “türk dilləri”ndən deyil, “türk ləhcələri”ndən gedir. Aysel Qəribli yazır: “Əgər lüğətə işlədilməyən və ya arxaik sözlər (təbii ki, onların əksəriyyəti qədim türk sözləri olmalı idi) daxil edilmirsə, burada hansı tarixi-müqayisəli metoddan söhbət gedə bilər? Ona görə də Əbdüləzəl Dəmirçizadənin “Divan”a münasibətdə onun tədqiqat predmeti olaraq “türk dili” deyil, məhz “türk dilləri” anlayışına üstünlük verməsi özünü doğrultmur”.

Monoqrafiya müəllifinin fikrincə, Mahmud Kaşğarinin bəhs etdiyi “Xaqaniyyə türkcəsi”, yaxud “Kaşğar türkcəsi” Qaraxanlılar dövrünün ədəbi dilidir ki, bu dilin tarixi əsasında dialekt fövqü səciyyəsi daşıyan qədim türk (oğuz) yazılı abidələrinin dili dayanır. Lakin sonralar (IX-XI əsrlərdə) güclü uyğur təsirinə məruz qaldığından səciyyəvi xüsusiyyətlər qazanmış Kaşğar və ya Xaqaniyyə türkcəsinə bütün türklərin “ümumi ədəbi dil”i kimi də baxmaq olar. Y.Balasaqunlunun “Qutadqu biliq” (XI əsr), Ə.Yəsəvinin “Divani-hikmət” (XII əsr) və Ə.Yüqnəkinin “Atibətül-həqaiq” (XII-XIII əsrlər) əsərlərinin yazıldığı bu dil tarixə “orta əsrlər türk ədəbi dili (türki)” adı ilə daxil olub. “Türki” XIII-XIV əsrlərdən etibarən ərəb, eləcə də fars dilinin təsirinə məruz qalıb.

“Türk ləhcələri”nin müstəqil dillərə çevrilməsinin elmi izahı

Kitabın ikinci fəslində yeni dövrdə “türk ləhcələri” və “türk dilləri” anlayışları tədqiq edilib. Müəllifin qənaətinə görə, yeni dövrün əvvəllərindən başlayaraq, əsas ləhcələr tədricən müstəqil dillərə çevrilir. Bu prosesdə türk xalqlarının ictimai-siyasi taleyi çox mühüm rol oynayıb. XVIII əsrdə onların orta əsrlərdəki kimi, oğuz, qıpçaq və karluq-uyğur oriyentasiyasında “qruplaşdırılaraq” adlandırılması artıq mümkün deyildi. Beləliklə, fərqli əlamətləri ilə meydana çıxan ləhcə-dil müəyyənliyinin arxasında etnos deyil, təyinedici amil olaraq toponim əsas götürülürdü.

Dilçi alim bir sıra türkoloqların müasir türk ədəbi dillərinin sovet dövründə ümumtürk ədəbi dilini (ümumən türk dillərini) parçalamaq məqsədilə süni olaraq yaradıldığı iddialarını da nəzərdən qaçırmayıb. O qeyd edir ki, sovet hakimiyyəti türklərə qarşı nə qədər irticaçı siyasət yürütmək fikrinə düşsə də, onların hər biri üçün fərqli ədəbi dil yaratmaq qədər ağır bir işə girişməzdi. Çünki “türkcə”ni ədəbi dillər səviyyəsinə yüksəltmək deyil, ləhcələr şəklində saxlamaqla rus dilinin mövqeyini gücləndirmək daha əlverişli idi.

Ortaq ünsiyyət dili türk dillərinin müstəqil inkişafına mane olmur

Monoqrafiyanın “Ən yeni dövrdə “türk dilləri” anlayışı: problemlər, mülahizələr” adlı üçüncü fəslində XX əsrdə “türk dilləri” anlayışı, müasir türk dünyasında “türk dilləri” anlayışı və “ortaq türkcə” problemi ilə bağlı iddialar və imkanlar mövzuları tədqiq olunub. Aysel Qəribli yazır ki, XX əsrin 20-ci illərindən etibarən “türk dili”, “türk ləhcələri” və “türk dilləri” anlayışlarının dəqiqləşdirilməsi istiqamətində atılan addımların nə dərəcədə akademik, nə dərəcədə siyasi-ideoloji olması məsələsi mübahisə doğurur. Lakin bir məqam mübahisəsizdir ki, reallıq öz məntiqini israrla diqtə etməklə mübahisələri gündəmdən çıxarır. Ədəbi dilləri formalaşmış türk xalqlarına orta əsrlərin hansısa Şərq, yaxud Qərb “türkcə”sini nümunə göstərmək nə qədər “romantik” təəssürat yaratsa da, heç bir real perspektiv vəd etmir. Odur ki, anlayışlardan sui-istifadə etmək əvəzinə, onlara tarixi (və dialektik) kontekstdə yanaşmaq tendensiyası öz aparıcı mövqeyini praktik olduğu qədər də nəzəri, hətta siyasi-ideoloji səviyyədə nümayiş etdirir.

Monoqrafiyada vurğulanır ki, müasir dövrdə türk (Türkiyə türkcəsi), Azərbaycan, özbək, uyğur, qazax, tatar, qırğız, çuvaş, yaqut (saxa), qaraçaq-balkar, kumuk, noqay, qaraqalpaq, qaraim, qaqauz, tuva, tofalar, xakas, Altay, kamasin və şor dilləri adlı türk dilləri mövcuddur və bunların heç birini “ləhcə” adlandırmaq doğru deyil. Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili məsələsi, demək olar ki, həll olunub: bu funksiyanı Türkiyə türkcəsi yerinə yetirməyə başlayıb. Lakin bu, türk dillərinin müstəqil inkişaf stixiyasına heç bir vəchlə mane ola bilməz.