Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Azərbaycan şairi Nizami/Şərq İslam mədəniyyətinə mənsub şəxsiyyətlər üçün keçirilən yubileylər

Son illərdə Şərq islam mədəniyyətinə mənsub böyük şəxsiyyətlərin xatirələrini anmaq üçün ildönümləri keçirmək xoş bir ənənə şəklini almışdır.

Bunlardan birincisi, 1000 illiyini qeyd etmək üçün İran dövləti tərəfindən Firdovsiyə həsr olunmuş yubileydir. Ikincisi, 1050-ci ildönümü münasibətilə İslam aləminin və ümumiyyətlə, mədəni dünyanın müxtəlif mərkəzlərində avropalıların Avitsenna dedikləri İbn-Sina üçün keçirilmiş yubileydir. Üçüncüsü də, 500 illiyi münasibətilə Türk dünyasının bəzi mərkəzlərində Nəvai üçün keçirilən yubileydir.

“Şahnamə”nin böyük yaradıcısı Əbül-Qasim Firdovsi dünya durduqca yaşayacaq bu böyük əsərini milli bir təəssüblə, milli qəlibdə, “əcəmi” diriltmək üçün “farsca” yazmışdır. Bu əsəri ilə o, ərəb istilası ilə aradan getmiş iranlılığı, ədəbi şəkildə olsa da, yenidən canlandırmışdır. Fars ənənəsini fars dilində canlandıran Firdovsi milli bir şəxsiyyətdir. O, İran millətçiliyinin ideoloqu və fars oğlu farsdır.

Buna müqabil “Mühakimət ül-lüğəteyn” adlı tanınmış əsərilə türk dilinə üstünlüyünü isbat edən və bu müddəanı əyaniləşdirmək üçün fars ədəbiyyatının başlıca kitablarına bərabər cığatay türkcəsilə qüdrətli əsərlər yazan Mir Əlişir Nəvai də ədəbi türk millətçiliyinin atası və türk oğlu türkdür.

Bu iki şəxsiyyətin əsərlərilə yanaşı, milliyyətləri də hər cür şübhə xaricində olduğu halda, üçüncüsünün, yəni İbn-Sinanın milliyyəti barədə anlaşılmazlıq mövcuddur:

Ərəblərə görə, İbn-Sina ərəbdir, çünki əsərlərini ərəbcə yazmışdır. Farslara görə, başqa bir çox iranlı alimlər kimi əsərlərini ərəbcə yazsa da, İbn-Sina bir farsdır; hətta farsca şerləri belə vardır. Türklərə görə də, Türküstanın Əfşanə (Buxarada) kəndində doğulmuş Sina oğlu bir türkdür; farsca şer yazması türk olması barədə iddianı rədd etmir, çünki ərəbcə yazmış farslar və türklər olduğu kimi, farsca yazmış türklər də az deyildir.

Ibn-Sina haqqındakı bu anlaşılmazlıq, yubileyi keçirildiyi günlərdə İran, türk və ərəb mərkəzləri arasında ixtilafa səbəb olmuşdur.

Nizamiyə həsr olunmuş bu qələm təcrübəsinə şairin 800-cü ildönümü münasibətilə girişilmişdir. Çox ehtimal ki, bu ildönümü sahibinin milliyyəti də bir sıra münaqişələrə səbəb olacaqdır və kitaba verdiyimiz “Azərbaycan şairi” adı onu “İran şairi” kimi tanıyanların bir qismində etiraz da olmasa, adət etdiklərinin pozulmasından doğan bir narahatlıq hissi doğuracaqdır.

Fəqət nə etməli: dünya böyüklərinin adları ətrafında millətlər arasında çəkişmə yeni bir şey deyildir. Bir də başqalarının yanlış adətlərini pozmamaq üçün Azərbaycan öz təbii haqqından necə vaz keçsin?! Əslində bu mübahisədə iki millət və cəmiyyətin münasibətlərini korlayacaq bir cəhət də yoxdur; əksinə, iki tərəfə mənsub edilən şəxsiyyət ətrafında bəhs edilən millət və cəmiyyətlər daha çox birləşmiş və anlaşmış olarlar.

Məşhur elm və ürfan xadimlərinin milliyyətləri haqqında mübahisələr Avropaya da yad deyildir. Orta əsrlərdə latın dili bütün avropalılar üçün ortaq bir dil idi. Bütün millətlərin ziyalıları əsərlərini bu dildə yazardılar. Milli oyanış və mədəni müstəqillik qazanıldığı dövrdə isə ortaq latın dili dövrünə aid tanınmış mədəniyyət xadimləri milli mənsubiyyətləri baxımından qızğın mübahisələrə səbəb olmuşlar.

Qərbdə və Şərqdəki bu iki hadisənin kökü birdir. Lakin Avropa elmi xristianlıqla birləşmiş bütün qərblilərin milliyyət və irq təəssübü çəkmədən yaratdıqları bir dəyər olduğu kimi, ərəb elmi də eynilə müsəlman cəmiyyətində birləşmiş şərqlilərin meydana gətirdikləri bir sərvətdir.

Tarixin müəyyən qanunauyğun inkişafından kənara çıxan bu hadisəni elmi şəkildə izah etmək istəsək, fikrimizi bu cür xülasə edə bilərik:

Ümmət dövründə millət və irq fərqlərinə əhəmiyyət verilmədiyi üçün çox da axtarılmayan “mədəniyyətdə ortaqlıq payı” millət dövründə aranmağa başlamış və hər xalq İslam mədəniyyət və ürfanında öz nümayəndələrinin xidmətlərini müəyyənləşdirməkdən bir zövq duymuşdur.