Mikayıl Müşfiq

Dərc edildi: 05 dekabr 2018, 12.15 Baxış sayı: 4210

Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə - Azərbaycan şairi, tərcüməçisi və pedaqoqu, Azərbaycan Yazıçılar…

Mikayıl Müşfiq (tam adı: Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə; d. 5 iyun 1908, Bakı, Bakı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya İmperiyası – ö. 6 yanvar 1938, Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ) — Azərbaycan şairi, tərcüməçisi və pedaqoqu, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (1934), "Azərnəşr"in keçmiş redaktoru.

Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynamış şairlərdən biridir. Sevgi və gözəlliyi tərifləyən bir çox şeirlərin müəllifidir. Onun şeirlərində sosial və mədəni məsələlər üzrə fikirlər də dilə gətirilirdi. Stalin repressiyasının qurbanı olub və 1938-ci ildə güllələnmişdir. 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən ölümündən sonra bəraət almışdır.

Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) 1908-ci il iyun ayının 5-də Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. Atası Mirzə Əbdülqadir İsmayılzadə dövrünün tanınmış ziyalılarından idi. O, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, yaradıcılıqla məşğul olmuş, şeirlər yazmışdır. Uşaq ikən valideynlərini itirən Müşfiq yaxın qohumlarının himayəsində böyüyür. Ağır və fərəhsiz uşaqlıq illəri keçirən şair həyatının o illərini xatırlayaraq yazırdı:

Hələ atamın sağlığında güzaranımız ağır keçdiyi halda, lap uşaqkən anam və atam vəfat etdi. Mən bir yetim halında daşkəsən əmim və bibimin yanında qaldım. Ac, yalavac, çılpaq bir uşaqlıq keçirdim

O illərin ağrı-acısını, anasızlığını şair "Ana" (1927) şeirində ürək yanğısı ilə qələmə almışdır:

Ana dеdim, ürəyimə yanar odlar saçıldı,
Ana dеdim, bir ürpəriş hasil oldu canımda,
Ana dеdim, qarşımda bir gözəl səhnə açıldı,
Ana dеdim, fəqət onu görməz oldum yanımda.

Müşfiqin böyüyüb boya-başa çatmasında, şair kimi yetişməsində nənəsi Qızqayıt xanımın böyük zəhməti olmuşdur. Nənəsinin söylədiyi nağıllar, atalar sözləri, bayatılar gələcək şairin zəngin xalq yaradıcılığı ilə tanış olmasında mühüm rol oynamışdır.

İbtidai təhsilini rus-Azərbaycan məktəbində alan Müşfiq humanitar elmlərə böyük maraq göstərməklə yanaşı, rus dilini də mükəmməl öyrənmişdir.1920-1927-ci illərdə əvvəlcə Bakı darülmüəllimində, sonra 12 nömrəli II dərəcəli məktəbdə təhsil almış, 1927-1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki Bakı Dövlət Universiteti) dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirərək Bakı məktəblərində müəllimlik etmişdir.

1930-cu illərdə Azərnəşrdə redaktor vəzifəsində işləyib. Onun şagirdlərdən biri Mikayıl Müşfiqi belə xatırlayır:

Müşfiq müəllim dərs deyəndə zəng səsini eşitməzdik. Dərs zamanı şagirdlərə şeir oxumağı öyrədəndə başqa müəllimlərimiz də gəlib bizim sıralarda oturardı. Çoxumuza "qızım", "oğlum" deyə müraciət edərdi. Əslində bu ifadə onun yaşına uyğun deyildi. Ancaq mehriban olduğu qədər təvəzökar olan Müşfiq müəllimə bu sözlər çox yaraşırdı…

Müşfiq çox gənc yaşlarından yaradıcılıq aləminə gəlmiş, həyatını, taleyini şeirlə bağlamış və ömrünün sonuna kimi ondan ayrılmamışdır. O, poetik yaradıcılığa 1926-cı ildə "Gənc işçi" qəzetində çap etdirdiyi "Bu gün" şeiri ilə başlamış və sonrakı illərdə dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir. 1927-ci ildən "Maarif və mədəniyyət" və "Komsomol" jurnallarında və "Gənc işçi" qəzetində nəşr olunmuşdur. 1930-cu ildə şairin ilk "Küləklər" adlı şeir kitabı işıq üzü görmüşdür. Kitabda müəllifin əlli üç şeiri və iki tərcüməsi toplanmışdır.

1932-ci il Müşfiqin həyatında məhsuldar olmuş, "Günün səsləri", "Vuruşmalar", "Pambıq”, "Buruqlar arasında" kitabları, daha sonra bir-birinin ardınca "Şeirlər", "Çoban", "Mənim dostum", "Səhər", "Sındırılan saz", "Azadlıq dastanı", "Buruq adamı" əsərləri nəşr edilmişdir. 1934-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv seçilmişdir.^]

Həqiqi bir müəllim, əsl vətənpərvər olan Müşfiq öz yaradıcılığında uşaqlar üçün də yer ayırmış, bir-birindən gözəl əsərlər yaratmışdır. "Şəngül, Şüngül, Məngül", "Kəndli və ilan" mənzum nağılları, "Vuruşmalar", "Qaya" poemaları, "Coğrafiya", "Məktəbli şərqisi", "Zəhra üçün" və digər şeirləri uşaqlar arasında şairə böyük məhəbbət qazandırmışdır.

Mikayıl Müşfiq yaradıcılığında bədii tərcümə fəaliyyəti də xüsusi yer tuturdu. 1930-1937-ci illərdə onun tərcümə etdiyi Aleksandr Puşkinin "Qaraçılar" (Ş.Abbasovla birgə), Taras Şevçenkonun "Kobzar" (Əhməd Cavadla birgə), Yegişe Çarensin "Şeirlər", Samuil Marşakın "Huşsuza bax, huşsuza", Mirzə Fətəli Axundovun"A.S.Puşkinin ölümünə Şərq poeması" əsərləri nəşr edilmişdir. Bundan əlavə Müşfiq Mixail Lermontovun "Demon" poemasını (Rəsul Rza ilə birgə), "Qafqaz" (Mikayıl Rəfili ilə birgə), "Şairin ölümünə", "Tənha yelkən ağarı" şeirlərini, A.S.Puşkinin "Yevgeni Onegin" mənzum romanından "Tatyananın Onegenə məktubu"nu (R.Rza ilə birgə), "Poltava" əsərindən bir parçanı, "Dustaq" şeirini, Ömər Xəyyamın rübailərinin çox hissəsini, Firdovsinin "Şahnamə"sindən bəzi parçaları (Mirmehdi Seyidzadə ilə birgə) tərcümə etmiş, gözəl mütərcim kimi oxucuların rəğbətini qazanmışdır.

1936-cı ildə Mikayıl Müşfiqin "Səhər" poeması Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 15 illiyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə "Yeddi yaxşı ədəbi əsər" mükafatına layiq görülmüşdür. 1937-ci ildə çapa hazırladığı "Çağlayan" kitabına şair on bir illik yaradıcılığı ərzində yazmış olduğu ən qiymətli əsərlərini, o cümlədən "Səhər", "Azadlıq dastanı", "Sındırılan saz", "Əbədiyyət nəğməsi", "Şeirim", "Yenə o bağ olaydı", "Duyğu yarpaqları", "Tərtərhes nəğmələri", "Mingəçevir həsrəti" və digər şeir və poemalarını daxil etmişdir. Lakin kitabı nəşr etdirmək şairə qismət olmamışdır.

Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən sayılan "Oxu, tar, oxu tar", "Qal, sənə qurban", "Sənin gülüşlərin", "Maralım", "Ana", "Küləklər", "Yenə o bağ olaydı" və digər şeirlərinə bəstələnən mahnılar dinləyici alqışını, rəğbətini qazanmış sənət əsərləridir.

1934-cü ildə Müşfiq onun həyatına sevinc gətirən Yalçın adlı uşağın qəfil ölümü onu çoх sarsıtmışdı. Qələm dostları tez-tez yanına gələr, ona təsəlli verməklə ələmini, kədərini unutdurmağa, çalışardılar. Həmin ilin yayında M.Müşfiqlə Mirmehdi Seyidzadə ailəvi Mərdəkan bağlarında ev tutub bir yerdə dincəlirdilər. Həmin yay günlərində Rəsul Rza, Ənvər Əlibəyli, Ənvər Məmmədxanlı yaхınlıqdakı bağlarda dincəldikləri üçün demək olar ki, hər gün bir yerdə olurdular. Buralara satirik şeirləri və meyxanaları ilə хalqın qəlbinə yol tapan Əliağa Vahiddə təşrif gətirər, Məhəmməd Füzulidən, buzovnalı Azərdən, türk şerinin görkəmli şairlərindən söhbət açar, onlardan şeirlər deyər, bəzən də yazıb, lakin hamıdan gizli saхladığı qəzəllərini bu məclisdə oхuyardı. Bu kiçik məclisdə Müşfiq və onun yanındakılar Vahidin qəzəllərindən хüsusi zövq alardılar. Ətraf seyrəkləşəndən sonra Müşfiq Vahidlə bir tərəfə çəkilər Ömər Xəyyamdan yenicə tərcümə etdiyi rübailəri ona oхuyardı.

Bağdan köçəndən sonra Müşfiqgildə şadyanalıq ― hökm sürürdü. Qəhqəhə və alqış səsləri, bir-birinin ardınca səslənən şeirlər məclisə хüsusi bir şənlik gətirirdi. Badələrin cingiltisi, alqışların səsi şeir deyənləri daha da ilhamlandırırdı. Bakı Sovetindən Müşfiqin ailəsinə ayrılmış mənzilin təbrikinə yaхın qohumları ilə yanaşı qələm dostları da gəlmişdilər. Hamı gülüb-danışır, sevinc içində mənzil sahibinə gözaydınlığı verir, ona evin düşərli olmasını arzulayırdılar. Gecədən keçmiş qonaqlar dağlışandan sonra sevimli müəllimi Abdulla Şaiq ayağa qalхır, əlini Müşfiqin çiyninə qoyub, küçəyə çıхmağı təklif edir. Qısa söhbətdən sonra bu qarışıq zəmanədə ona ehtiyatlı olmağı məsləhət bilir və Hüseyn Cavidin aşağıdakı beytini хatırladır və bu misraları unutmamağı tövsiyə edir:

Göz, qulaq – görmək, eşitmək aləti.
Daima aldatmış insaniyyəti.

Həmin görüşlərdən bir müddət sonra Yazıçılar İttifaqının plenumunda, dövrü mətbuatda Müşfiqə qarşı kəsgin, qərəzli, hətta ifrat dərəcədə sərt tənqidlər təşkil olunurdu. Bu tənqidlər bəzən təhqirlərə də keçirdi. Haqsız hücumlara məruz qalan safqəlbli, genişürəkli, fitri istedad sahibi olan Müşfiq bu cür sərt tənqidlərə qarşı bədbinliyə qapılsa da, özünü ələ almağa çalışardı. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarının birində Seyfulla Şamilovun çıхış edərkən Müşfiqi kəskin tənqid etmişdir:

Müşfiq nə üçün Səməndər kimi əfsanəvi bir quş ilə maraqlanır, ancaq bizim sovet qurluşu ilə maraqlanmır, bizim Sovet qəhrəmanları ilə maraqlanmır. Baх bu Səməndər sizin fikrinizə haradan gəlib? Biz demirik sənin flankəsdir qohumun. Bəlkə ola bilər demişik ki, sənin qohumun müsavatın qohumudur. Ancaq sən öz yaradıcılığın haqqında danışmalısan. Sən bu gün Sovet ədəbiyyatının ifşa etməyə çalışmırsansa bəs bu Səməndəri nə üçün yazmısan, kim səni məcbur etmişdir bunu yazırsan.

Yazıçılar İttifaqının başqa bir plenumunda Feyruz adlı şair bir neçə şairin ünvanına kəskin ifadələr işlətdikdən sonra Müşfiqi "Əhməd Cavadın qanadı altında yaşayan gənc şair adlandırır". Həmin plenumun səhərki iclasında çıхış üçün söz verilən şair Mikayıl Rzaquluzadə Müşfiqin Stalinə həsr etdiyi şeirin üzərində durur. O, Stalinin müsbət cəhətlərindən qısa хülasə verəndən sonra dolayısı yolla əsərə, şəхsən Müşfiqə qarşı açıq hücuma keçmək qərarına gəlir. O, Müşfiqi rus dilinibilməməkdə, köhnə kitablar oхumaqda və ondan istifadə etməkdə də suçlandırırdı. Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, Rzaquluzadə Müşfiqi tənqid etməyi üzərinə götürməklə, qarşıdan gələn repressiyalardan özünü sığortalamaq istəyirdi. Nasir Hacıbaba Nəzərli Müşfiqi "köhnə kitabları" oхumaqda suçlandırırdı.

Həmin hadisədən bir ay keçməmiş Ədəbiyyat qəzetində Mikayıl Müşfiqə həsr edilmiş "Kontrrevolyusener, kontrabantçı, oğru…" adlı ölənə qədər faizlə gənc qələm sahiblərinə pul verən, qarışıq millətdən olan ailənin başçısı olmuş şairin yazısı dərc edilir. Şair və dramaturq Məmməd Rahim öz yazısında prokuror rolunu oynayaraq Müşfiqi, "zahirən sovet, lakin bütün daхili quruluĢu etibarı ilə qəddar kontrrevolyuson ruhu ilə dolu olan əsərlərin müəllifi kimi; Müşfiq dili və şeirlərindəki kontrabanda yolu ilə gətirdiyi fikirləri etibarı ilə―proletariata sadiq şair olmadığını sübut kimi; Müşfiq sinfi qardaşı Çobanzadədən də oğurluq etdiyinə görə" iddiaları ilə günahlandırır. Rahim Müşfiqin "Şeirlər" kitabından "Buludlar"ı oğurlayaraq "Küləklər" kitabçasına köçürməsini iddiasından əl çəkmir.

1937-ci il repressiyaları Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin görkəmli siması Mikayıl Müşfiqdən də yan keçmir. NKVD-nin 27 may 1937-ci ildə təhlükəsizlik kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda qeyd olunmuşdu ki, "Mikayıl Müşfiq hal-hazırda "Müsavat gənclər təşkilatı ilə əlaqə saхlayıb, partiya və hökumətin ünvanına böhtanlar deməkdən çəkinmir". Bundan əlavə arayışda Müşfiqin "Azərbaycanın öz azadlığı yoхdur, o, Rusiyanın koloniyasında yaşayır" kimi qızışdırıcı sözləri ilə хalqın arasında narazılıq yaratmaq istəyi iddia olunurdu. Həbs olunmuş müttəhimlərin "könüllü" surətdə yazdığı izahatlar da nəzərə alınmış və müstəntiq tərəfindən hazırlanan həmin arayışa əsasən Mikayıl Müşfiqin adına iyunun 3-də 508 nömrəli order yazılmış, cümə günü, iyun ayının 4-də isə evində həbs edilmişdi.

Mikayıl Müşfiqi həbs edənlər və evində axtarış aparanlar Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin əməkdaşları M.Mustafayev, N.Petrunin və MİK-nin (Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi) sədri Şevçenko idi. Axtarış zamanı Türkiyədə nəşr olunmuş 14 kitab, başqa nəşrdən olan 5 kitab, türk dilində 4 müxtəlif jurnal, 6 İran nəşri, 14 foto şəkil, pasport, hərbi bilet, əlyazmalar və digər əşyalar müsadirə olunmuşdu. Əlyazmaların içində Mirzə Qədir Visaqinin şeir divanı, opera librettoları, mənzum nağılları, müşfiqin yüzlərcə şeiri, türk-dram teatrının üçün işlədiyi mənzum dramın əlyazması, məktublar və Dilbər Axundzadənin "Dilbərnamə" yazılmış dəftəri də var idi. Müsadirə olunmuş əşyalar 13 oktyabr 1937-ci ildə yandırılıdı.

Şairin ilk istintaqı 1937-ci il iyun ayının 5-də baş tutdu. İstintaqı aparan 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q.B.Platonov olmuşdur. İstintaq protokolunda qeyd olunmuşdur:

1937-ci il iyunun ayının 5-də, mən 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q.B.Platonov müttəhim İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qadir oğlunu istintaq etdim. Doğum ili 1908-ci il, ünvanı Nijno Priyutskaya küçəsi 108, milliyyəti azərbaycanlı, pasport beşillikdir, JAA N. 543214, məşğuliyyəti Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında redaktor və tərcüməçi, Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Atası müəllimdi, 1914-cü ildə ölüb. İnqilabdan əvvəl və sonra təhsil alıb qulluqçudur – 1927-ci ildən. Ailənin fəaliyyətdə olan üzvləri: arvadı Dilbər Axundzadə iyimi üç yaşında, Azərbaycan Tibb İnstitutunun tələbəsidir. Qardaşı Mirzə 32 yaşındadır, hesabdardır. Ali təhsillidir, bitərəfdir. İnqilabdan qabaq və sonra heç bir istintaq və ittihama cəlb olunmayıb. 1929-cu ildən respublika ədəbiyyat müsabiqəsində 2 mükafat alıb. Qızıl Ordunun tələbə toplantısında olub.

Şairdən sorğu zamanı əksinqilabçı təşkilatın üzvü olduğu və əksinqilabi millətçi mövqedə dayandığı barədə soruşulmuşdur. Lakin şair əksinqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmadığını və əksinqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını söyləmişdir.

Həbsdə olarkən şairə işgəncələr verilirdi. Əvvəlcə əl və ayaq dırnaqları çıxardılmışdı. Daha sonra onu quyusu olan xüsusi kamerada iki gün qurşağacan içində siçovullar olan suda saxlayırlar. İki gecə yatmayandan sonra təkadamlıq kamerada yerə şüşə qırıntıları töküb onu ayaqyalın gəzməyə məcbur edirlər. M.Müşfiqə işgəncələr verib onu adamlarla üzləşdirsələr də, şair heç kəsin üzünə durmadı.

"Ədəbiyyat", "Gənc işçi", "Yeni yol" qəzetləri, "Hücum", "İnqilab və mədəniyyət" jurnallarında şairin əleyhinə yazılar çap olunurdu. M.Müşfiq həbsdə olarkən onun əleyhinə yazanlar olur. Onlardan biri də Ə.Əkbər idi. "Kommunist" qəzetinin 20 iyun 1937-ci il, Bazar № 141 (5069) buraxılışında "Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli" adlı sifarişli məqalə çap olunur. Məqalədə deyilir:

M.Müşfiq uzun illər boyu sosializm quruluşumuza istər açıq, istərsə də gizli surətdə zidd olmuş və murdar işlərini davam etdirmişdir. Ədəbiyyatda xalq düşmənlərinin bütün qalıqları axıradək ifşa olunmalı, böyük sosializm quruluşumuza qarşı azğıncasına kin və ədavət bəsləyən müsavatçı və trotskist quduzlar yox edilməlidir.

"Ədəbiyyat" qəzetinin 9 iyun 1937-ci il № 25 (110) buraxılışında M.Müşfiqlə bağlı məqalələr çap olunmuşdu. "Sıralarımızı təmizləyəlim" məqaləsində deyilirdi:

Xalq düşməni Cavid, Cavad, Müşfiq, Sanılı və b. ikiüzlü siyasəti bizi daha da sayıq olmağa və bu kimi örtülü düşmənlərlə mübarizədə amansız olmağa vadar edir.

"Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur" məqaləsində deyilir:

H.Cavid, M.Müşfiq, Simurq, Qantəmir kibiləri özə əsərlərində müxtəlif pərdələr, cümləpəsəndliyin altında konttrevolyusyon millətçiliyi təbliğ etmişlər.

"Amansız olmalı" adlı məqalənin müəllifi yazırdı:

Faktlar göstərir ki, biz öz cəbhəmizi düşmənlərdən və düşmən təsirlərindən təmizləməkdə çox az iş görmüşük. Uzun müddət "Yenidən qurulmaq" pərdəsi altında gizlənən, bizi aldadan, yalan və hiyləgər vədlərlə ədəbiyyat cəbhəsində yaşayan konttrevolyusyener Cavid, Cavad, və onların musavatçı şagirdi Müşfiq və başqaları sosializm işinə böyük ziyan vurmuşlar. Bu konttrevolyusyenerlər həmişə öz hərəkətlərilə, orijinal olmayan "əsər"lərilə ədəbiyyat mühitinə konttrevolyusion musavatçılıq zəhəri yaymağa çalışmışlar.

NKVD-nin rəisi Sumbatovun və SSRİ prokuronun baş köməkçisi Rozovskinin imzası ilə təsdiq olunan ittihamnamədə "1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər əksinqilabçıları müdafiə etmək nəticəsində Almaz İldırımzadə və Nəsir Quluzadə tərəfindən İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu əksinqilabi müsavat ruhlu şəkildə hazırlanmasında" ittiham olunurdu. İttihamnamədə qeyd olunurdu ki, Müşfiq "1930-cu ildə Nəsirzadə tərəfindən dəvət almış və qanunsuz gənc Müsavat təşkilatına cəlb edilmiş; 1930-1935-ci illərdə Müşfiq qəddar əksinqilabi millətçi Müsavat təşkilatının üzvü idi. 1935-ci ilin axırında Müşfiq əksinqilabi millətçi hərəkətlərinə görə Məmmədkazım Ələkbərli tərəfindən əksinqilabi millətçi təşkilata üzv olunmuşdur. Müşfiq M.Ələkbərli tərəfindən cəlb olunduğunu, onun Sovet dövlətinə qarşı iş apardığını "boynuna almışdır". Mikayıl Müşfiq "boynuna almışdır" ki, o əksinqilabi təşkilatın bütün qərarlarını demək olar ki, yerinə yetirib. Buna görə də, İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin 64,70,73 maddələri ilə təqsirli bilinir".

NKVD ömrünün son günlərini yaşayan şair Hacı Kərim Sanılıya təzyiq edir. Sanılı ona qarşı edilən zülmlərə, məşəqqətlərə dözə bilməyərək aşağıdakı ifadəni vermək məcburiyyətində qalır:

Mikayıl Müşfiq qatı millətçi olub. Mənim iştirakımla hər dəfə həvəslə Müşfiq əksinqilabi fikirlərlə çıхış edərək deyirdi: Azərbaycan əhalisi baĢqa millətlərdən fərqli olaraq (rus,erməni) gözdən salınmışdır. Başqa millətlər (rus,erməni) Azərbaycana o öz mədəniyyətini inkişaf etdirməyə imkan vermədiyindən, nəticədə də хalq gözdən düĢmüĢ sayılır.

Həmin ifadədən sonra ağır işgəncələrə dözə bilməyən H.K.Sanılı dünyasını dəyişir.

Müşfiqin sonuncu istintaqı 27 noyabr 1937-ci ildə baş tutdu. SSR Ali Məhkəməsi hərbi kollegiyasının səyyar sessiyası 5 yanvar 1938-ci ildə, çərşənbə günü güllələnmə qərarı çıxardı.

1938-ci il yanvar ayının 5-də SSRİ Ali Məhkəməsinin 20 dəqiqəlik məhkəmə iclası Müşfiq barəsində güllələnmə qərarı verir. Hökm yanvarın 6-da Nargin adasında yerinə yetirilir.

1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən Mikayıl Mirzə Əbdülqədir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) ölümündən sonra bəraət almışdır.

Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında DTK-nın rəisinə 9d-471-56 nömrəli gizli məktub gönərildi. Həmin məktubda yazılmışdı:

SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin birinci xüsusi şöbəsi, SSRİ Nazirlər Soveti yanında DTK-nın qeydiyyat qeydiyyat-arxiv şöbəsi. 23 may 1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsi Kollegiyasının İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlunun işi haqqındakı göndərişini icra olunmaq üçün göndərirəm. İsmayılzadənin yaxın qohumlarını tapıb, göndərişin mətnin tapıb tam elan etmədən, onlara ancaq işin baxılması və tarixi barədə məlumat verilsin. Hərbi kollegiya və Baş Hərbi Prokurorluğa da məlumat verilsin. DTK Azərbaycan şöbəsi idarəsinin rəisindən xahiş edirəm ki, İsmayılzadənin qanuni varislərinə müsadirə olunmuş əmlakı və ya onun dəyərini qaytarsın. İcra barədə Hərbi kollegiyaya məlumat verilsin.

Müşfiqin qohumlarını axtarıb tapmaq işi Yazıçılar İttifaqına həvalə edilir. Qanuni varis olan Balacaxanım İsmayılzadə dövlət tərəfindən ayrılmış vəsaiti qəbul etmir və qəbz yazır:

Mən İsmayılova Balacaxanım Qədir qızı həmin qəbzi ondan ötrü verirəm ki, mənim qardaşım Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu İsmayılzadə bəraət almışdır. Bu barədə məlum edirəm ki, Mikayıl Müşfiqin heç kəsi yoxdur, ailəsindən ancaq bir mən qalmışam. Onun yoldaşı Axundova Dilbər o vaxtdan ərə getmiş, Kirovabad şəhərində yaşayır. Evdə qalan şeylər Mikayıl Müşfiqindir. Dilbərin evdə heç bir şeyi yoxdur. Qalan şeylərə mənim ehtiyacım yoxdur. İsmayılova.

Mikayıl Müşfiqin əmlakı barədə arxiv materiallarından görünür ki, "arvadı Dilbər Hacı qızı Axundzadənin həbsindən sonra onların mənzili Baksovet tərəfindən Roşevkin familiyalı vətəndaşa təhvil verilmişdi".

Mikayıl Müşfiqin qətlində ittiham olunanlar aşağıda qeyd olunmuşdur:

Yuvalian Davidoviç Sumbatov-Topuridze — Azərbaycan SSR-nin keçmiş daxili işlər üzrə xalq komissarı. İstintaq işində saxtakarlığa, həbs olunanların döyülməsinə, günahsız adamların kütləvi repressiyasına görə 1953-cü ildə həbs edilərək cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub.
Vladimir İvanoviç Gerasimov — Azərbaycan SSR Daxili işlər üzrə xalq komissarının keçmiş müavini 16 iyun 1938-ci ildə RFFSR-CM-nin 58-2, 58-8 və 58-11 maddələrlə ittiham olunmuşdur.
Lev Abramoviç Tsinman — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin rəisi Moskva vilayəti hərbi tribunalalrının qərarı ilə 20 illik müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdir.
İvan Petroviç Klinmençiç — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin birinci şöbə rəisi 8 may 1939-cu ildə istintaq işində saxtakarlığa görə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyası tərəfindən 15 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir.
B.Platonov (adı naməlumdur) — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin həbs işləri idarəsinin əməliyyat müvəkkilinin taleyi haqqında məlumat yoxdur.
14 mart 1956-cı ildə hərbi prokuror, podpolkovnik Plexanovun imzaladığı sənəddən əlavə başqa bir arayışda Vladimir Nikolayeviç Platonovun 1955-ci ilin martında DTK orqanlarından saxtakarlıq işlərinə görə, azad edildiyi barədə qeyd var.

2018-ci ilə qədər şairin cəsədinin Xəzər dənizinə atılması ehtimal edilirdi. Azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder Fərhad Əhmədov atası Teymur Əhmədovun qalıqlarını axtararkən Stalin repressiyası illərində cəzalandırılanların bir çoxunun qalıqlarının da uyuduğu Qaradağ rayonunun Puta qəsəbəsində Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqin qalıqlarını aşkar etdiyini bildirmişdi. Hal-hazırda qalıqların üzərində DNK ekspertizası aparılır.

Sovet rejimi təkcə ziyalıları deyil, onların ailə üzvlərini də cəzalandırırdı. Belə ki, şairin böyük bacısı Böyükxanımı tutmağa gələndə o, üç litrlik nefti başına tökərək özünü yandırır.

İdarə işçiləri Müşfiqin kiçik bacısını və arvadını həbs etmək üçün yollar axtarırdılar. Müşfiqin həbsindən sonra ailənin növbəti qurbanı 8 saylı məktəbdə müəllim işləyən bacısı Balacaхanım Qədir qızı İsmayılzadə (Şükürlü) idi. Əvvəlcə Balacaxanımın həbsindən ötrü fənd qurulur. Altı ayın gəlini olan Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlü bir bəhanə ilə həbs olunur. Ancaq ondan dəqiq bir söz öyrənə bilməyib buraxırlar.

Daha sonra M.Müşfiq 25 oktyabr 1937-ci ildə istintaqa çəkilir. İstintaq zamanı şair bacısı Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlünü əksinqilabi millətçi təşkilata cəlb etməkdə ittiham olunur. Lakin Müşfiq bunu rədd edir və bildirir ki, onunla heç vaxt əksinqilabi söhbətlər aparmayıb. İstintaqı aparan şəxs şairin nəzərinə Ələkbərlinin 1937-ci ilin 15-17 sentyabrında verdiyi izahatı çatdırır. Həmin izahatda Ələkbərli M.Müşfiqin cəlb etdiyi adamların arasında şairin bacısının ərini tanıdığını bildirmişdi. Ancaq şair bu ittihamların heç birini qəbul etmir.

Sovet rejimi Balacaхanım müəlliməni məhz qardaşına görə şərləyib işdən хaric edir. Balacaxanım Şükürlü 9 sentyabr 1937-ci ildə məktəbə dərs deməyə gedəndə dərs hissə müdiri Sultan Murad ona işdən çıxarıldığını deyir.

"Göylərin lacivərd ətəklərində" adlı kitabda qeyd olunur ki, işdən çıxarıldığını öyrənən Balacaхanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Axundovaya müraciət edir. O, Axundovadan işdən çıxarılmasının səbəbini soruşan Balacaxanım Şükürlü Axundovanın ona olan sərt reaksiyasndan qəzəblənərək stolun üstündəki mürəkkəbqabını yerə çırpır. Bundan istifadə eləyən Səkinə Axundova Balacaxanımı Voroşilov rayonunun katibi, Odessa yəhudisi olan Okinşeviçə şikayət eləyir. Şikayət eləməklə yanaşı, həm də şər ataraq söyləyir ki, xalq düşməninin bacısını işdən çıxarmışam və o da gəlib xuliqanlıq edərək mürəkkəbqabını üzərimə atmış, dövlət əmlakına ziyan vurmuşdur. Bununla da Balacaxanımı həbs edib Bayıl təcridxanasına gətirirlər. Dindirilmə zamanı Balacaxanım Şükürlüdən Okinşeviçə hansı sözləri söylədiyi soruşulur. O isə belə cavab verir:

Okinşeviçə dedim, madam ki, mənim sözlərimi başa düşməyirsiniz o zaman buradan siz durun, bir azərbaycanlı otursun, çünki bura Azərbaycandır. Bura turetski şəhərdir, burda azərbaycanlı olmalıdır, nəinki siz. Eyni zamanda mənim dediyim "turetski şəhərini" raykomda mənim üzərimə "Trostki" adı qoydular. Bu sözlərin əsasında mən də hiddətlənib Okinşeviçin stolunun üstündən su qrafinkasını götürüb stolun üstünə vurdum. Mənim bütün bu sözlərim yalnız işimdən ötəri olub.

Göstərmək istəyirəm ki, Okinşeviçin bir də qabinəsində söz soruşanda o, mənə dedi ki, sən xalq düşmənisən. Mən də onun sözlərindən hiddətlənib dedim ki, sən də "vraq narodasan", çünki sizə şikayət olanda heç əhəmiyyət verməyirsiniz. Eyni zamanda azərbaycanlılara əhəmiyyət verməyirsiniz.

Səkinə Rüstəm qızı Axundova, Vasiliy Pavloviç Stepenşikov, Səməd Hüseyn oğlu Hüseynov, Çəlbi İbrahimoviç Qasımov, Mariya Yevlamovna Tarasova, Yakov İosifoviç Qolumb, Nataliya Afanasiyevna Abramova, Simon Manaroviç Yüzbaşev, Ruben Cumşudoviç Ayriyan — rus, yəhudi, erməni, türk daxil olmaqla, cəmi 9 nəfər Balacaxanımın üzünə durur, demədiyini boynuna qoyurlar.

"XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar" adlı kitabda isə qeyd olunur ki, işdən azad olunduğunu bilən Balacaхanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri olmuş Aхundovaya müraciət edir. Lakin ondan bir müsbət cavab ala bilməyən müəllimə Voroşilov rayon partiya komitəsinin katibi Ankişeviçə müraciət edir. Ankişeviç müəllimənin Müşfiqin bacısı olduğunu bilib, onu хalq düşməni, əksinqilabçı, antisovetçi kimi təhqir edib, kabinetindən qovur. Ankişeviç bir qrup öyrədilmiş şəхsləri yanına çağırıb Balacaхanım Şükürlüyə qarşı akt tərtib edir. Həmin şəхslər tərəfindən rayon milis (polis) şöbəsinə müəllimənin ― хuliqanlığı barədə müraciət edilir. Akta rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Rüstəm qızı Aхundova, inşaatda fəhlə işləyən Vasiliy Pavloviç Straçennikov, 13 saylı məktəbin metodisti Sahib Hüseyn oğlu Hüseynov, 10 saylı məktəbin dərs hissə müdiri Çələbi İbrahim oğlu Qasımov, teleqrafda teхnik işləyən Mariya Yevlamkovna Tarasova, rayon partiya komitəsinin təlimatçısı Yakov İosifoviç Qolumb, bölmə müdiri Natalya Afanasevna Abramova, Voroşilov rayonunda təbliğatçı işləyən, ştatlı―danosbaz Ruben Cümşüdoviç Ayriyan imza atırlar. Həmin hadisənin bilavasitə iştirakçısı olan Ankişeviç nədənsə akta imza atmır. Lakin bu hadisədən heç хəbəri olmayanları akta imza atmağa cəlb edirlər. 13 sentyabr 1937-ci ildə 3 saylı şəhər milis (polis) şöbəsi Balacaхanım Şükürlünü Ankişeviçi təhqir etmiş, əksinqilabi, anti-sovet sözlər deməklə kifayətlənməmiş, mürəkkəbqabını onlara tərəf atma iddiası ilə həbs edir. Balacaхanım Şükürlünü altı il müddətində azadlıqdan məhrum edilməsi üçün qərar çıхarır.

Şahverdiyanın sədrliyi ilə keçirilən məhkəmədə Balacaxanıma 72-ci maddə ilə 6 il iş kəsilir və Arxangelskə sürgün olunur. O, 1943-cü ildə sürgündən qayıtmamaq şərtilə Plisetskaya stansiyasındakı məhbəs düşərgəsində tibb bacısı işləyir. Həbs müddəti bitəndən sonra qospitalda çalışır. Azərbaycana qayıtmağına icazə vermədiklərinə görə Özbəkistanın Kokand şəhərində 1 may 1947-ci ilədək 4 il müddətində şəhər ticarəti şəbəkəsindəki atelyedə dərzi kimi fəaliyyət göstərir.

Balacaxanım Şükürlüyə 1948-ci ildə Azərbaycan gəlməyə icazə verirlər. O, Şamaxıda iki illik tibb bacısı ixtisası verən məktəbə daxil olur. Balacaxanımı 1950-ci ildə Mərəzəyə işləməyə göndərirlər. 24 avqust 1956-cü ilədək Şamaxının müxtəlif rayonlarında tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərən Balacaxanım həbs olunduğu şəhərə qayıtmağa icazə alır. Bakıya gəlib Ortepediya və Cərrahi bərpa İnstitutuna tibb bacısı vəzifəsinə işə düzəlir.

Balacaхanım İsmayılzadə 5 iyun 1954-cü ildə 25 №-li protokolun 9-cu paraqrafı ilə (Azərbaycan SSR Ali Sovetin prezidiumunun qərarı) bəraət alır.

1938-ci ildə Mikayıl Müşfiqin Gəncədəki dostu olan Səlman Əhmədli onun ölmünə yazdığı şeirə görə ailəsi ilə birlikdə dörd illiyinə Türkmənistanın Krasnovodskşəhərinə sürgün edilmişdi.

Mikayıl Müşfiq özünün ən birinci vəzifəsini insanları təhsilə, elmə yönəltməkdə, şagirdlərdə ədəbiyyata maraq oyatmada görürdü. Müşfiq nadir hafizə sahibi idi. O öz hafizəsinə arxayın olub, çox vaxt qoşduğu şeiri uzun müddət vərəqə köçürməyib, şeirlərini, eləcə də bir çox klassik şairlərin əsərlərini əzbərdən bilirmiş.

Sosializm quruculuğu illərində həyata keçirilən bir sıra reformalardan Müşfiq çox razı olub. Ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz olunması haqda şair hətta şeir də yazıb. Amma həmin illərdə tarın qadağan olunması ilə bağlı söz-söhbət Müşfiqi də, yaxın dostu tarzən Qurban Pirimovu da bərk sarsıdıb. Müşfiq evlərinə qonaq gələn Pirimova tarın qadağan olunmasının xalqa ancaq ziyan vuracağını deyib. Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə qeyd edirdi:

O, ustaddan tarı götürüb çalmasını xahiş etdi. Qurban müəllim tarı sinəsinə sıxıb "Yetim segahı" çalmağa başladı. Tar dilə gəldi, tar inildədi, tar hönkürdü… Tarın qopardığı nalələr anında Müşfiq özünü çəkdiyi papirosun dumanlarına bürümüşdü. Birdən onu gördüm ki, Müşfiqin yanıqlı səsi tarın naləsinə qarışdı və həmin günlərdə yazdığı "Oxu tar" şeirini söyləməyə başladı. Xoşbəxtlikdən, onların həyəcanı uzun sürmədi. Tar qadağan edilmədi…

1931-ci ilin mayında Müşfiq Geoloji İnstitutun buraxılış gecəsində Dilbər Axundzadə ilə tanış olur. Dilbər xanım Müşfiqin əmisi arvadı Fəramuşla tələbə yoldaşı olub. Tanınmaqda olan gənc şairlə Dilbəri əmisi arvadı tanış edib. Təsadüfi bir neçə görüşdən sonra Müşfiq Dilbər xanıma sevgi məktubları göndərib, hər görüşə yeni şeirlə gəlib. Müşfiq növbəti görüşlərin birində Dilbər xanıma elçi göndərmək və tez vaxtda nişanlanmaq istədiyini bildirib. 1932-ci ilin aprel ayında cütlük nişanlanıb. Onların kəbini isə təxminən bir il sonra, 1933-cü il iyun ayının 20-də kəsilib.

1937-ci il noyabr ayının 1-də artıq NKVD inspektoru Kolqinanın təqdimatı ilə M.Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadənin həbsi üçün rəis müavini Borşev qərar çıхarır. Noyabr ayının 2-də isə Dilbər Aхundzadə həbsi üçün order yazılır. M.Müşfiqin güllələnməsinə dörd gün qalmış Dilbər Aхundzadə vətən хainin həyat yoldaşı kimi həbs edilir.

Həyat yoldaşının güllələnməsindən bir ay keçməmiş təhlükəsizlik leytenantı Q.B.Avanesov tərəfindən ilk dindirilmə aparılır. Dilbər хanım iki aylıq əzab-əziyyətli ingəncələrə dözməyərək psiхi gərginlik keçirir. O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı Əsəb хəstəlikləri хəstəхanasına müalicəyə göndərilir. Həmin хəstəхananın baş həkimi İ.İ.Antonov və qadın şöbəsinin müdiri A.A.Əsgərovun 19 fevral 1939-cu il tariхdə tərtib etdiyi aktda Dilbər Aхundzadənin müalicə olunduğu zaman gəldiyləri nəticədən aydın olur ki, хəstə müalicə olunan zaman sistemsiz danışığı, suallara cavabı başa düşülməzdir. Onun heç nə ilə maraqlanmadığı, suallara ötəri cavab verdiyi qeyd olunur. 1938-ci ilin oktyabr ayından o sakitləşəndən sonra hallusinasiya halları keçirir.

7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun хüsusi işlər şöbəsi D.Aхundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır. 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imza qoyduğu qərara əsasən D.Aхundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arхivə verilir. D.Aхundzadə həbsхanadan azad olandan sonra o yenə də özünü təqsirli bilməmiş və beləki növbəti sorğuda günahsız olduğını bir daha bildirmişdir.

Dünyanın və Azərbaycanın tanınmış ictimai və siyasi xadimlərinin Mikayıl Müşfiq barədə dedikləri fikirlər maraqlıdır. Həmin fikirlərin bir neçəsi aşağıdakı kimidir:

"Böyük şair Mikayıl Müşfiq milli folklordan və klassik ədəbi ənənələrdən layiqincə bəhrələnməklə yaratdığı dərin lirizmə malik və doğma dilin bütün gözəlliklərini özündə ehtiva edən bənzərsiz poetik nümunələrlə Azərbaycanın çoxəsrlik bədii fikir xəzinəsini daha da zənginləşdirmişdir. Forma yeniliyi, məzmun genişliyi, romantik əhval və yüksək həyat eşqi bu söz sənəti incilərinin başlıca keyfiyyətləridir. Müşfiqin adı 1930-cu illər totalitarizminin qurbanına çevrilmiş məsum insanların xatirəsinin rəmzi və nakam şair obrazı kimi xalqın yaddaşında yaşamaqdadır." - İlham Əliyev
"Mikayıl Müşfiqi biz hamımız sevirdik. Amma Hüseyn Cavid onu daha çox sevirdi. Onun poeziyasını çox yüksək qiymətləndirirdi. Bir dəfə mənə "poeziyanın nəhəngi" yetişməkdədir, özümüzü yığışdırmalıyıq Şaiq!" dediyi sözlərini heç unuda bilmirəm." - Abdulla Şaiq
"Müşfiqlə 1930-cu ildə Maarif İşçiləri evi kitabxanasında çalışdığım zaman yaxından tanış oldum. Şərqin dahi şairi Firdovsinin min illik yubileyi zamanı onun əsərlərindən Azərbaycan dilində Müşfiqlə bərabər tərcümə etməyə başladıq. Firdovsini tərcümə etdiyimiz zaman Müşfiq yorulmaq bilmirdi. O, böyük inadla çalışır, mahir bir üzgüçü kimi" - Mirmehdi Seyidzadə
"Geniş salon ağzına qədər adamla dolmuşdur. Alqış səsləri dərələrdən şaqqıldayıb gələn gurultulu selləri xatırladırdı. Qarabuğdayı oğlan sağ əlini qaldırıb adamları sakit etmək istəyir, lakin alqış səsləri susmaq bilmir. Kürsidə bir an səssiz dayanan bu cavan Müşfiqdir. Mikayıl Müşfiq!... Gənc şair Mikayıl Müşfiq şeir oxuyur. Bəli o gənc idi. O, olduğundan daha artıq qüdrətli, daha gözəl bir şair ola bilərdi." - Rəsul Rza
"Müşfiq az yaşadı, qısa sürən həyatında xalqına sədaqətlə xidmət etdi." - Nigar Rəfibəyli
"Mikayıl Müşfiq az yaşadı. Lakin bu az müddətdə çox iş gördü. O, öz ölməz əsərləri ilə bərabər dünya ədəbiyyatının incilərini də doğma dilimizə çevirməyə macal tapdı." - Mirvarid Dilbazi
"Müşfiqdə son dərəcə incə, şair ruhu vardı. Kobud zarafatı, bayağı zarafatları sevməzdi. Danışığında da, yaradıcılığında da zərif yumor hiss olunurdu. Bu yumor, yəni əsl zəriflik mənasında zarafat mənimlə onun arasındakı dostluğun möhkəmlənməsi üçün, elə bil sement rolunu oynayırdı. Müşfiq ürəkdən gülməyi sevirdi." - Sabit Rəhman
"Müşfiq bir oddur ki, öz-özünü yandıracaq." - Hüseyn Cavid
"Oxumaq, öyrənmək, düşünmək, axtarmaq, tapmaq, işləmək, yazmaq, tüğyan edən duyğular selini, baş alıb gedən fikirlər silsiləsini şeirə çevirmək, bir anını belə boş keçirmədən xalqa, onun inkişafına xidmət etmək! Mikayıl Müşfiq həyatının mənasını bunda görürdü. Lakin qəlbini, beynini, bütün varlığını hüceyrə-hüceyrə, gilə-gilə əridib təzə əsərlər yazmağa, xalqa, cəmiyyətə gözü dolusu, kamınca xidmət etməyə onu qoymadılar. Şairin zərif rübabını qaba əllər sərt daşlara çırpıb sındırdılar, onun gözəl şeirlər deyən şirin dili əbədi susduruldu." - Xəlil Rza Ulutürk
"Müşfiq poeziya aləminə təsadüfi gəlməmişdir. Onun xalqa deməyə həm sözü vardı, həm də ehtiyacı." - Mehdi Hüseyn
"Müşfiq haqqında düşünərkən böyük sənətkarımız Nəsimini xatırlayıram. Altı əsr əvvəl Nəsiminin başına gələnlər, altı əsr sonra ayrı qiyafədə, ayrı şəkildə onun layiqli övladı, sənət və tale balası Mikayıl Müşfiqin başına gəldi." - Cabir Novruz
"Müşfiq xalqın bütün təbəqələrini: istər əkinçi, istər fəhlə, istər ziyalı, istər dövlət xadimi, diplomat olsun, fərqi yoxdur, ahənruba kimi özünə çəkən, çoşduran şairdir." - Zeynəb Xanlarova
"Mikayıl Müşfiq fitrən şair yaranmışdı. O, bütün varlığı ilə ədəbiyyata, sənətə bağlı idi. Müşfiq həyatında bir gün də olsun ilhamsız yaşamırdı." - Mirmehdi Seyidzadə
"Müşfiq elə bir parlaq şəxşiyyət və nadir istedad sahibi olan şairdir ki, nəinki yeddi il müddətində, heç yetmiş il də kifayət etməzdi. Onun bir şair kimi ən qabarıq xüsusiyyətlərindən biri həqiqəti yazmasıdır. Müşfiqin elə bir ciddi əsəri yoxdur ki, orada şəxsən həyatda tanıdığı adamların surətini, mənəviyyatını qələmə almamış olsun." - Dilbər Axundzadə
"Müşfiq bizim nəsil üçün doğrudan da bir məktəb idi. Şeir məktəbi, qeyrət məktəbi və həqiqət məktəbi." - Fikrət Sadıq
"Ömrümüzün hər çağında Müşfiqin büllur kimi saf, axıcı misralarını xatırlayacaq, nəğmələrini dinləyəcək, amma içəri dünyamızda daimi onun tükürpədici harayını da eşidəcəyik, “necə əl çəkim” rədifi qəlbimizdə həmişə qubar edəcək, döyünəcəkdir. Bu rədifin, bu misraların çıxılmaz kədərini, yanğısını, həsrətini ömür boyu duyacayıq." - Anar
"Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad və o dövrdə yaşamış başqa sənətkarlar öz əsərlərində xalqımızın milli azadlıq fikirlərini əks etdirmişlər. Onlar öz əsərləri, elmi fəaliyyətləri ilə Azərbaycan xalqının elm və mədəniyyətinin yüksəlməsinə çalışmış və beləliklə də xalqı gələcəyə, milli azadlığa, müstəqilliyə doğru aparmışlar." - Heydər Əliyev

Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə çoxlu sayda əsərlər həsr olunmuşdur. Bunlardan Hikmət Ziyanın "Bu dərdi kim unudar", Mədinə Gülgünün "Ölməz Müşfiq üçün", Hüseyn Arifin "Bir gül açdı, sarı gül", Balaş Azəroğlunun "Yenə o bağ olaydı", Əli Kərimin "Müşfiqə", Əliağa Kürçaylının "Müşfiqi yaşıdından sordum", Nüsrət Kəsəmənlinin"Müşfiqin tarı" əsərlərini qeyd etmək olar.

Şəmsəddin Abbasovun nəşriyyatdan Müşfiqin sonuncu "Çağlayan" poemasının qovluğunu 1937-ci ildə xilas edib götürdüyü sonradan məlum oldu. Kitabdakı şeirlər çap edildi. 1957-ci ildə şairin bəraətdən sonra ikicildliyi çap edildi.

Əmir Hacıyev, Altay Hacıyev, Sara Vlasova, Adil Kərimov şairin rəsmlərini, Hacıağa Nəzərov, Münəvvər Rzayeva, Minayə Dəyanət qızı, Rəcəb Müslümov kimi heykəltəraşlar isə şairin heykəlini işləyib hazırladılar.

M.Müşfiqin sözlərinə Cahangir Cahangirov, Şəfiqə Axundova, Ələkbər Tağıyev, Ramiz Mirişli, Əlibaba Məmmədov, Vasif Adıgözəlov, Eldar Mansurov, Oktay Kazımi, Xanım İsmayılqızı, Elçin İmanov və b. mahnılar bəstələdilər.

Mikayıl Müşfiqin sözlərinə Zeynəb Xanlarovanın ifasında "Qal sənə Qurban" və "Sənin üçün", Şövkət Ələkbərovanın "Qurban olduğum" və "Neçin gəlmədin", Gülağa Məmmədov "Oxu Tar", Eyyub Yaqubovun "Yenə o bağ olaydı", "Küləklər" və "Ana Dedim", Nǝzakǝt Mǝmmǝdovanın "Oxu sevdiciyim", Alim Qasımovun "Söylə" mahnılarını qeyd etmək olar.

1968-ci ildə heykəltəraş Münəvvər Rzayeva və memar Şəfiqə Rzayeva tərəfindən Mikayıl Müşfiqin heykəli işlənib hazırlanmışdır. 1970-ci il iyun ayının 9-da Bakı şəhəri, Yasamal rayonu İnşaatçılar prospekti və Nəriman Nərimanov küçələrinin kəsişməsində abidəsinin açılışı olmuşdur. 27 fevral 2017-ci ildə abidə "Azəravtoyol" ASC tərəfindən Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti ilə razılaşdırılmadan dağıdılmışdır. Azərbaycan cəmiyyətinin təyziqindən sonra, 27 mart 2017-ci ildə Azərbaycan Memarlar İttifaqının İdarə Heyətinin sədri Elbəy Qasımzadə heykəlin əvvəlki yerində bərpa edilməsi haqqında məlumat yayıb.

1977-ci ildə adının ədədiləşdirilməsi məqsədilə Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsi tərəfindən "Mikayıl Müşfiq" quru yük gəmisi suya buraxılmışdır.

1988-ci ildə aprel ayının 20-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 1096-XI saylı fərmanı ilə Müşfiqabad - yeni şəhər tipli qəsəbə yaradılmışdır. Həmin ildə 80 illik yubileyi çərcivəsində Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin atası Əbdülqədirin bağ evinin yerində "Mikayıl Müşfiq ocağı" – yaradılmışdır. Muzeydə şairə simvolik məzar qoyulmuşdur. 2004-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamı ilə Xızıdakı "Mikayıl Müşfiq ocağı" "Mikayıl Müşfiq xatirə muzeyi" statusu almışdır. 2008-ci il iyun ayının 23-də 100 illik yubileyi ilə əlaqədar Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin yeni bərpa olunmuş evinin tətənəli açılışı olmuşdur.

1988-ci ildə Sumqayıt şəhərində şairin adını daşıyan tam orta məktəb 1988-ci ildə təsis edilmişdir. Binanın önündə Mikayıl Müşviqin büstü qoyulmuşdur.

1989-cu ildə Sayadlar kəndində xeyriyyəçi polkovnik Əbülhəsən Əhmədovun şəxsi təşəbbüsü ilə büstü qoyulmuşdur. Büst memar Münəvvər Rzayeva tərəfindən hazırlanmışdır.^[7] Həmin ildə xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Bakıda yaşadığı binaya (S.Rəhimov küçəsi, 108) xatirə lövhəsi vurulmuşdur. 1993-cü ildə Qaradağ rayonunda şairin adını daşıyan qəsəbədə abidəsinin açılışı olmuşdur. 1998-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev "Mikayıl Müşfiqin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.

2005-ci ildə "Müşfiqli günlərim" kitabının son genişləndirilmiş nəşri "Gənclik" nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. 2007-ci il 16 apreldə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev "Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır. 2008-ci il Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin və "Müşfiqsevərlər" Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə görkəmli Azərbaycan şairi Mikayil Müşfiqin 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edilmişdir. Həmin ildə onun anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin "Azərpoçt" birliyi marka buraxmışdır.

Mikayıl Müşfiqin 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə əsasən 17 may 2018-ci il tarixində Sərəncam imzalamışdır.

Tərcümələri

Aleksandr Puşkin. Qaraçılar. - Bakı: Azərnəşr, 1930. - 30 s.
Taras Şevçenko. Kobzar. - Bakı: Azərnəşr, 1934. - 85 s.
Yegişe Çarens. Şeirlər. - Bakı: Azərnəşr, 1934. – 54 s.
Samuil Marşak. Huşsuza bax, huşsuza. - Bakı Azərnəşr, 1935. - 10 s.
Samuil Marşak.. Huşsuza bax, huşsuza. - Bakı: Azərnəşr, 1936. - 14 s.
Aleksandr Puşkin. Qaraçılar. - Bakı: Azərnəşr, 1937. - 30 s.
Mirzə Fətəli Axundov. Şərq poeması. - Bakı: Azərnəşr, 1937. - 31 s.
Mirzə Fətəli Axundov. A.S.Puşkinin ölümünə şərq poeması/ M.F.Axundov; öz söz və red.hey.Ş.Qurbanov; tərc.ed.Mikayıl Müşfiq; Bakı: Elm, 1988, 143,[5]s.:port.
Mixail Lermontov. Qafqaz: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq., M. Rəfili //İnqilab və mədəniyyət.- - № 8.- S. 20.
Mixail Lermontov. Şairin ölümü: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq //Yeni qüvvə.- 1937.- № 2.- S. 4-5; Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.-10 fevral.
Bezmənski. Qolçomak üsyanı: [şeir] /Bezmənski; çev. Mikayıl Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 7-8.- S. 22.
Bezmənski. İşdə: [şeir] /Bezmənski; çev. Mikayıl Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 5-6.- S. 28-29.
Aleksandr Puşkin. Yevgeni Onegin: [əsərindən] /A.S.Puşkin; çev. R.Rza., M.Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 12.- S. 20-21.
Yegişe Çarens. El üçün nəğmə: [şeir] /Çarens; çev. Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1933.- № 3.- S. 15-17.
Firdovsi. Rüstəm ilə İsfəndiyarın vuruşması və İsfəndiyarın ölməsi /Firdovsi; çev. M.Müşfiq., M.Seyidzadə //İnqilab və mədəniyyət.- 1934.- № 5.- S. 3-5.
Firdovsi. Sultan Mahmud haqqında həcv/ Firdovsinin yaradıcılığından bir parça /Firdovsi; çevirəni Mikayıl Müşfiq; M.Seyidzadə.-İnqilab və mədəniyyət.- 1934.-№9.-S.43-44.
Ömər Xəyyam. Rübailər / Ömər Xəyyam; farscadan çevirəni Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət, 1934.-№6-7.-S.4-5.
Yegişe Çarens. Bahar / Çarens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may
Yegişe Çarens. Gələcəyə doğru / Çarens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may
Ata / Lorens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may.
Hovannes Tumanyan. Əski xeyir-dua / Tumanyan; çevirəni. Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1935.- 17 may.
Taras Şevçenko. Vəsiyət, Dərdim, Sayıram günləri / Taras Şevçenko; tərc edəni: Mikayıl Müşfiq, Ə.Cavad //Ədəbiyyat qəzeti.-1936.-3 aprel.

Dövri mətbuatda

Düşüncə / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №1-2.-S.16.
Üsyana başla / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 3.- S. 14.
Gözəl şeir / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №4-5.-S.24.
İki ehtiyac /A. Jarovdan iqtibas//Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №6 (41).-S.6.
Düdük sədaları. Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №7-8.-S.10.
Oktyabr /Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 10-11.- S. 38.
Dilənçi /Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 12.- S. 20.
Xalı /Mikayıl Müşfiq //Komsomol məcmuəsi.- 1927.- № 12.- S. 24.
Mübarək /Mikayıl Müşfiq //Komsomol.- 1927.- № 10-11.- S. 32.
Əlvida / Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 11-12.- S.
Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan işci-kəndli müxbiri.- 1928.- № 4.- S. 28.
Küləklər /Mikayıl İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 3.- S. 8.
Poçt qutusu /Mikayıl Müşfiq //Gənc işçi.-1929.-2 iyun.
Vapor və fırtına / İsmayılzadə Müşfiq // Gənc işçi.- 1929.- 14 may.
Mədəni hücum /Mikayıl İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 1.- S. 8-9.
Rənanın ölümü /Mikayil İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 4-5.- S. 10.
Zərbəçilər /Mikayıl Müşfiq // Kommunist.-1930.- 7 avqust.
Stalin /Mikayıl Müşfiq //Kommunist .-1936.-2 fevral.
Duyğu yarpaqları: [Azərbaycan Sovet Yazıçılar ittifaqının III plenumunda oxuduğu şeir] /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- - 18 aprel.
Məhəbbət; Söylə; Dilbər /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1965.- № 8.- S. 140.
Şeirim; Könlümün dedikləri; Yenə o bağ olaydı; Mənim beşilliyim; Sənətkar; Bəxtiyar Təzə ev; Komsomol nəğməsi /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1956.- № 11.- S. 3-7.
Şən Tiflis: [İxtisarla] /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1967.- № 9.- S. 97.
Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Müxbir.- 1975.- № 11.- S. 30
Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Müxbir.- 1984.- № 5.- S. 25.
Ovçu Cilan: (Dağlarda cilana); Gəncə /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat və incəsənət.- 1988.- 14 oktyabr.- S. 3.
Sonetlər /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1993.- 4 iyun.- S.3.
Xatırla; Lətifə, bir axşam çağı...; Bağışla; Soyuq olur qışı sizin elləri... /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1994.- 20 avqust.
Yaşa könül / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2004.-№3(127).-S.93.
Yaşa, könül!; Qurban olduğum; Duyğu yarpaqları; Küləklər; Yenə o bağ olaydı: (ixtisarla) /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 2005.- № 6.- S. 3-5.
Tar /Mikayıl Müşfiq // Füyuzat.-2007.-№3.-S.64.
Səninçün; Küsmərəm; Qurban olduğum; Sənə qurban; Məhəbbət; Söylə / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2008.-№2(142).-S.7-8.
Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı: [17 may 2018-ci il] // Azərbaycan. - 2018. - 18 may. - № 111. - S. 1.
Ələddinqızı, Nəzakət. Ürəklərdə yuva salan Mikayıl Müşfiq : Dövlət başçısının Sərəncamı ilə Mikayıl Müşfiqin 110 illiyi qeyd ediləcək / N. Ələddin -qızı // Səs. - 2018.- 22 may. - № 97. - S. 13 .
Cəmşidqızı, Lilpar. Nakam şairin yarımçıq qalan arzuları : Mikayil Müşfiq-110 / L. Cəmşidqızı // Azad Azərbaycan. - 2018. - 15 may. - S.7. – Sumqayıtda keçirilən tədbir haqqında.
İlisuda kənd məktəbində "Müşfiq xatirələrdə" mövzusunda tədbir / G. Mahmudova //Azərbaycan müəllimi. -2018. - 16 fevral. - S.10.
Cahan ki, solmayan bir bağça-bağdır,... : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Azərbaycan müəllimi. - 2018. - 12 yanvar. - S.12.
Mən bir sönməz duyğuyam ki... : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Mədəniyyət. - 2018. - 10 yanvar. - S.7.
Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq / F. Qaraoğlu // Bakı Xəbər. - 2017.- 15 dekabr. - № 227. - S. 13 .
Cəbrayıl, Qurban. Yenə o bağ olaydı...: [Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığı haqqında] / Q. Cəbrayıl // Mədəniyyət.az. - 2017. - № 1. - S. 14-17.
Mikayıl Müşfiqin doğum günündə abidəsi ziyarət olundu / Fariz // Mədəniyyət. -2017. - 7 iyun. - № 43. - S. 3.
Nur, Sevil. Poema // Kredo. - 2015. - 3 aprel. - S.6-12.
Salmanlı, R. Müşfiq ucalığı / R.Salmanlı //Azərbaycan.- - 6 sentyabr.- S.6.
Fikrət, Qoca. Poema // Azərbaycan jurnalı. - 2011. - №4. - S.28-30.
Həsənova, Sədaqət. Mikayıl Müşfiq və ədəbi dilimiz / S. Həsənova //Azərbaycan. - 2009. - №11. - S.181-184.
Hüseynoğlu, Gülhüseyn. Sözün ecazı / G.Hüseynoğlu // Yeni Mədənimaarif.- №1-2. - 2008. - S.68-72.^[31]

Redaktoru olduğu kitablar

Abdulla Faruq. Talış dağları: [üçüncü şeirlər məcmuəsi] / Faruq Abdulla.- Bakı: Azərnəşr, 1937.- 88 s.
Mirvarid Dilbazi. Bizim səsimiz: [şeirlər] / Mirvarid Dilbazi. Bakı: Azərnəşr, 1934.- 89 s.
Əlizadə, H. Bahar / Hümmət Əlizadə.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 62 s.
Katib, İ. Şura qızı / İsmayıl Katib.-Bakı: Azərnəşr, 1934.- 80 s.
Osman Sarıvəlli. Dəmir sətirlərim / Osman Sarıvəlli.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 76 s.
Sübhi, Ə Şeirlər / Ə.Sübhi.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 24 s.

Haqqında yazılan kitablar

Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi [Mətn] : metodik vəsait /Azərb. Mədəniyyət Nazirliyi, Azərb. Milli Kitabxanası ; tərtibçi L. Əhmədova ; elmi red. K. M. Tahirov ; red. G. Səfərəliyeva. Bakı: [Azərbaycan Milli Kitabxanası], 2018.28, [1] s.: portr., 21 sm.
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri /AMEA, Nizami ad. Ədəbiyyat İn-tu ; iş rəhpəri və red. Ş. Alişanlı. Kitab 3. M. Müşfiq irsi və 1920-30-cu illərdə yeni poetik fikrin formalaşması prosesi. - Bakı: Elm, 2010.- 324 s.
Açıq ədəbiyyat: [37: məqalələr toplusu] / tərt., ön söz. müəl. Qasımova.- Bakı: Qanun, 2013. - 88 s.
Yavuz Axundlu. Ədəbi portretlər /Y. Axundlu; tərt. H. Eyvazlı, N. Sadıqzadə; elmi red., ön söz. müəl. K. Əliyev. - Bakı: ADPU, 2008. –379 s.
Dilbər Axundzadə. Müşfiqli günlərim: xatirələr / D. Axundzadə.- Bakı: Gənclik, 2005. - 274 s.
Məmməd Arif. Seçilmiş əsərləri [Mətn] : 3 cilddə /A. Məmməd ; tərt. ed. M. Axundova ; red. Ə. Mirəhmədov ; AzSSR EA, Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İn-tu. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı: AzSSR EA, 1967.-619, [1] s.
Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. - Bakı, 1966.- S. 234
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası [Mətn] : 3 cilddə /tərt. ed. Q. Namazov ; red. T. Əhmədov.-Bakı: Öndər, 2004.-XX əsr uşaq şeri 2-cild-264 s.: 22 sm.
Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı tarixi [Mətn] : iki cilddə /Azərb. SSR EA Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil İn-tu ; baş red. M. Arif ; red. H. Babayev, Q. Qasımzadə, B. Ə. Nəbiyev.-Bakı: AzSSR EA, 1967.1-ci Cild.-636, [4] s.: portr., 22 sm.
Zərəngiz Dəmirçi Qayalı. Qayalı [Mətn]: şeirlər və poemalar /Z. Dəmirçi; red. Ə. Xələfli, S. Əhmədli.-Bakı: UniPrint, 2008.-359, [1] s.: portr., 21 sm.
Ələkbərli, N. Üç budaq: Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırım/ N. Ələkbərli; red. A. Bağırov, R. Kərimova. - Bakı: Şirvannəşr, 2007. – 224 s.
Gülhüseyn Hüseynoğlu. Mikayıl Müşfiq [Mətn] : fotoalbom /G. Hüseynoğlu.-Bakı: İşıq, 1999.-152 s.
Cəfər Xəndan. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. - Bakı: Azərnəşr, 1966. - 192 s.
Kənan, Aslan. XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar [Mətn] /A. Kənan ; red. və ön sözün müəl. N. Şəmsizadə ; rəssam. O. Sadıqzadə.-Bakı: Azərnəşr, 2011.299, [1] s.: fotoşək., portr., 21 sm.
Firudin Qurbansoy. Göylərin lacivərd ətəklərində: sənədli povest-kollaj /F. H. Qurbansoy; red. V. Qaradağlı; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. - Bakı: Qərənfil MMC, 2008. - 204 s.
Məmmədzadə, Vüsalə. Mədəni irs və Müşfiq novatorluğu [Mətn] : monoqrafiya /V. Məmmədzadə ; elmi red., [ön söz] N. Şəmsizadə.-Bakı: [s. n. ], 2017.138, [5] s.: portr., fotoşək, faks., 20 sm.
Kamran Məmmədov. Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr [Mətn] /K. Məmmədov ; red. Ş. Sadiq ; naşir M. XAN ; dizayn və qrafika T. Fərzi.-[Bakı]: Hədəf Nəşrləri, [2013.] -252, [4] s.: portr., ill., 16 sm.
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı [Mətn] : dərslik /elmi red.: C. Abdullayev, T. Hüseynoğlu, V. Sultanlı ; rəyçi H. Qasımov, T. Əhmədov; BDU.- Bakı: Bakı Universiteti, 2007.I Cild.-Fiziki xüsusiyyətləri 503 s.: portr., 20 sm.
Abbasqulu Nəcəfzadə. Müşfiqin duyğu yarpaqları [Mətn]: [şairin şeirlərinə yazılmış mahnılar] /A. İ. Nəcəfzadə; red. V. Qaradağlı; məsləhətçi. G. Hüseynoğlu; [tərc. S. Məmmədzadə, Y. Filler, V. Qafarov]; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi.-Bakı: Təhsil, 2009.127, [1] s.: portr., notlar, 21 sm.
Şamil Süleymanlı. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: "Avesta"dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əli-yev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. - Bakı: Təhsil, 2007. - 258 s.
Kamal Talıbzadə. Tənqid və tənqidçilər [Mətn] /Kamal Təlıbzadə; rəyçi. Ş.Salmanov.-Bakı: Yazıçı, 1989.-489,[2] s.: 1 portr., 21 sm.
Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri [Mətn]: 5 cilddə /Rəsul Rza; tərt.ed. Anar; red. A.Əmrahoğlu IV cild.- B.: Öndər, 2005.- 336 s
Xəlil Rza Ulutürk. Həyat, həyat deyə çırpınan könül [Mətn] /Xəlil Rza Ulutürk ; tərt. ed. F. Ulutürk ; red. və ön söz. Ə. Əsgərli.-Bakı: Çinar-Çap, 2009.291, [1] s.: portr., 21 sm.
Rafiq Yusifoğlu. Uşaq ədəbiyyatı [Mətn] : ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik /R. Yusifoğlu ; elmi red. Z. Xəlil ; rəyçilər M. Qasımlı, Ş. Məmmədov.-Bakı: Şirvannəşr, 2006.-268 s.: 20 sm.
Azerbaijanian poetry [Text]: classic modern traditional /edited M. Ibrahimov; compiled O. Sarybelli; designed & illust.N. Babayev. Moscow: Progress Publishers, 1971. 662, [2] p.: ill., 22 cm.
Poetry of Azerbaijan [Text]: a drop in the ocean /com. & edt. E. Madatli.-Islamabad: Leaf Publications, 2010.345 p.: 22 sm.
Azerbaycan çağdaş şiir antolojisi [Metn] /hazır. Z. Makas; kapak. Ü. Sarıaslan ; Kültür Bakanlığı.-Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.436 s.: harita, 24 sm.
Bin yılın yüz şairi [Metn]: Azerbaycan şiiri antolojisi /haz. Anar, Y. Akpınar; kapak. Ö. Hakan.-Ankara: Kültür Bakanlığı Yayımlar Dai. Bşk., 2000.XXX, 305 s.: 28 cm
Falter & Flamme [Text] : ein Jahrtausend aserbaidschanische Liebeslyrik /transl. N. Ateschi, J. Weinert. Berlin: Matthes & Seitz Berlin, 2008.207, [1] p.: 21 sm.
Arif, Məmməd Dadaşzadə. Müşfiqin poemaları / M. Arif. Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1967.- S. 44-50.
Əlimirzəyev, Xalid. M. Müşfiq yaradıcılığında romantika / X. Əlimirzəyev. Klassiklərimizin ideal və poetik sənət dünyası. İki cilddə. II cild. - Bakı: Elm və Təhsil, 2009. - S.467 - 482.
Xəndan, Cəfər. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. Zəka Xəndan. - Bakı: Azərnəşr, 1966. - 192 s.
Xəndan, Cəfər. Mikayıl Müşfiq / C. Xəndan; Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1956.-45 s.
Rəfiq Zəka. Müşfiq incəlikləri: Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə / R. Zəka ; Azərb SSR "Bilik" Cəmiyyəti. - Bakı, 1978. - 88 s.
Quliyeva, Səfurə. Müşfiqin sənət aləmi / S.Quliyeva - Bakı: Yazıçı, 1988, 184 s.
Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. – Bakı: ASE Baş Red., 1983. – S. 141.
Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Uç cilddə. III cild.- Bakı , 1967. – S.
Mikayıl Müşfiq / Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı: Ali məktəblər üçün dərslik.- Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. - S.192-211.
Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Ömür karvanı talan oldu / B. Nəbiyev. Hərənin öz yolu var... : məqalələr toplusu / B. Ə. Nəbiyev ; red. N. M. Cabbarlı; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. - Bakı : Çinar-Çap, 2008. – S.240-254.
Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Mikayıl Müşfiq / B. Nəbiyev. Özümüzdən başlayaq. – Bakı: Elm, 1990. - S.144-159.
Nəcəfzadə, Abbasqulu. Müşfiqin duyğu yarpaqları / A. Nəcəfzadə; red. V.Qaradağlı. - Bakı: Təhsil, 2009. - 128 s.
Rza, Rəsul. Qızıl gül olmayaydı... / R. Rza; rəs. Ə. Məmmədov; red. S. Əsəd. - Bakı: Gənclik, 1968. - 64 s.
Süleymanlı, Şamil. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: "Avesta"dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əliyev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. - Bakı: Təhsil, 2007. - 258 s.