Mir Mehdi Xəzani - Kitabi-tarixi Qarabağ

MİR MEHDİ XƏZANİ VƏ ONUN
“KİTABİ-TARİXİ-QARABAĞ” ƏSƏRİ

Mirzə Adıgözəl bəydən sonra Qarabağ tarixinə dair Azərbaycan dilində əsər yazmış ikinci müəllif Mir Mehdi Xəzanidir.
Mir Mehdi Mir Haşım bəy oğlu Qarabaği təqribən 1819-cu ildə Zəngəzur qəzasının Bərgüşad mahalına daxil olan Məmirli kəndində anadan olmuşdur. 
Hələ kiçik yaşlarından atasız qaldığına, ailə vəziyyətinin ağırlığına baxmayaraq, mükəmməl təhsil almış, ərəb, fars dillərini öyrənmiş, dövrünün bir sıra elmlərinə dərindən yiyələnmişdir. “Xəzani” təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. Bu şeirlər ilk dəfə olaraq bu yaxınlarda çap edilmişdir. Mir Mehdi Xəzaninin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən N.Quliyev öz araşdırmalarında onun 1830-cu ildə Qarabağa Şıxımlı kəndinə, 1838-ci ildə Gencəyə köçməsi, orada məktəbdarlıqla məşğul olması, yenidən Şıxımlıya geri qayıtması və 1859-cu ildə Qarabağa Tuğ kəndinə köçməsi haqqında məlumat verir.
Öz ana dilini dərindən sevən Mir Mehdi Xəzani müsəlman dini ehkamına dair uşaqlar üçün Azərbaycan dilində mənzum bir əsər yazıb 1884-cü ildə çap etdirmişdir. O təxminən 1894-cü ildə vəfat etmişdir. 
Mir Mehdi Xəzaninin yaradıcılığında ən əsas yeri onun “Kitabi-tarixi-Qarabağ” tutur. Müəllif özünün müqəddimədə qeyd etdiyinə görə əsəri Mirzə Adıgözəl bəyin, Mirzə Camal Cavanşirin “Qarabağ tarix”lərindən əlavə “təvarixi-qədimlər”dən geniş istifadə edərək Mirzə Camalın nəvəsi Məhəmmədbəy Cavanşirin xahişi ilə “xalis türki” (Azərbaycan-A.F.) dilində yazmışdır. Əsər müqəddimə, 24 fəsil və xatimədən (nəticə) ibarətdir. 
Azərbaycan SSR EA Əlyazmaları İnstitutunda “Kitabi-tarixi-Qarabağ”ın beş əlyazma nüsxəsi saxlanılır.
Keyfiyyət etibarı ilə başqa nüsxələrdən fərqlənən B-518 şifrəli əlyazmanı transliterasiya üçün etibarlı saydığımızdan bu əlyazmanı çapa hazırlamağı lazım bildik. Fikrimizcə; bu nüsxədə müəllif tərəfindən düzəlişlər aparılmış və redaktə olunmuşdur. Əlyazma XIX əsrin ikinci yarısında naməlum katib tərəfindən Platunovun 7 №-li fabrikində hazırlanmış kağıza nəstəliq xətti ilə köçürülmüş, 105 vərəqdən ibarətdir.
“Kitabi-tarixi-Qarabağ”ın B-2044 şifrə altında saxlanılan əlyazma nüsxəsi 1298/1880-ci ildə naməlum katib tərəfindən nəstəliqtəlin xətti ilə köçürülmüşdür. Əsər 147 vərəqədə yerləşdirilmişdir. 
Kitabın üçüncü - B-3158 şifrəli əlyazma nüsxəsi Həsənəli Qaradaği tərəfinden 1298/1880-ci ilin avqust ayında Şuşada üzü köçürülmüşdür. Bu nüsxədə əsərin adı səhv olaraq “Asar ul-Camal” (“Camalın əsəri”) kimi qələmə alınmışdır. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz bu üç nüsxə dil və üslubuna görə bir-birindən fərqlənməyən nüsxələrdir. Yerdə qalan “Kitabi-tarixi-Qarabağ”ın iki nüsxəsi isə yuxarıdakı üç nüsxədən bir qədər dil və üslub cəhətdən fərqlənirlər. Bunlar B-1917 və M-195 (I) şifrə altında saxlanılan əlyazma nüsxələridir. M-195 (I) nüsxəsi şikəstə-nəstəliq xətti ilə 1 məhərrəm 1294/16 yanvar 1877-ci ildə Hacı oğlu Çələbi tərəfındən köçürülmüşdür. B-1917 şifrəli nüsxə isə naməlum katib tərəfındən 1322/1906-cı ildə nəstəliq xətti ilə köçürülmüş və digər nüsxələrlə tutuşdurulmuşdur.
Mir Mehdi Xəzaninin “Kitabi-tarixi-Qarabağ” əsəri digər “Qarabağnamə”lər içərisində özünəməxsus yer tutduğuna baxmayaraq, ilk dəfədir ki, çap olunur. Əsərin dili və üslubu olduğu kimi saxlanılmışdır.