Mirzə Fətəli Axundzadə - Sərgüzəşti mərdi-xəsis/Əvvəlinci məclis

Əvvəlinci məclis vaqe olur Heydər bəyin obasından kənar bir böyük palıd ağacının dibində, aydınlıq gecədə.

Səfər bəy qıvraq geyinmiş, yaraqlı-əsbablı oturub daş üstə, Heydər bəy qabağında habelö yaraqlı-əsbablı, qıvraq geyinmiş məlal ilə danışır.

H e y d ə r b ə y. Pərvərdigara, bu necə əsrdir? Bu necə zəmanədir? Nə at çapmağın qiyməti var, nə tüfəng atmağın hörməti var! Sabahdan axşamadək, axşamdan sabahadək arvad kimi dustaq alaçığın içində oturasan. Dövlət dəxi hardan olsun, pul hardan olsun? Ah, keçən günlər! Keçən dövrlər! Hər həftədə, hər ayda bir karvan çapmaq olurdu, bir ordu dağıtmaq olurdu. İndi nə karvan çapmaq olur, nə ordu dağıtmaq olur. Nə Qızılbaş döyüşü var, nə Osmanlı döyüşü var. Əgər qoşuna getmək istəsən də gərək ancaq çılpaq ləzgilərin üstünə gedəsən. Əgər yüz min zəhmətlə birisini dağların dəlik-deşiyindən çıxartsan, bir dağarcıq, bir kürkdən başqa əlinə bir zad düşməyəcək. Hanı Qızılbaş və Osmanlı döyüşü ki, tamam Qarabağı qızıl-gümüşə boyadı? Aslandüzün çapqınından indiyədək də çox evlər abaddır. Əmiraslan bəyin övladı genə dünən də Ağcabədi bazarında dədələri Osmanlıda qəsb etdiyi gümüş rəxtlərdən satırdılar. Bir belə döyüş olsun, hamıdan irəli dəstə başında gedən mən ollam! Bir hünər göstərrəm ki, Rüstəmi-dastan da göstərməmiş ola! Mənim işim budur! Nə ki, naçalnik çağırıb deyir: Heydər bəy, rahat dur-otur, quldurluq eləmə, yol kəsmə, oğurluğa getmə! Peşiman oldum dedim ki, naçalnik, biz də bu əmrə rağib deyilik, amma sizə lazımdır ki, bizim kimi nəcib kimsənələrə bir çörək yolu göstərəsiniz. Qulaq as, gör mənə nə cavab verdi: Heydər bəy, cüt ək, bağ becər, alış-veriş elə. Guya ki, mən Banazor ermənisiyəm ki, gərək gündüz axşamadək kotan sürəm, ya ləmbəranlıyam ki, qurd bəsləyəm və ya ləkəm ki, kəndlərdə çərçilik edəm. Ərz elədim ki, naçalnik, heç vaxt Cavanşirdən kotançı və kümçü görükməyib! Mənim atam Qurban bəy onu etməyib; mən ki onun oğlu Heydər bəyəm, mən də etməyəcəyəm! Qaşqabaqlı üzün çevirib atın sürdü.

S ə f ə r b ə y. Bu sözlərdən fayda yoxdur. Hər kəs hər nə deyir, desin: oğurluq ət yeməyib, at minməyəndən sonra dünyada gəzməyin nə ləzzəti var? Gecə keçdi, Əsgər bəy bilmirəm niyə yubandı! Ha, odur gəlir! Bu halda Əsgər bəy yetişir.

Ə s g ə r b ə y. Heydər bəy, mən də hazıram. Gedirsiniz, bismillah, yola düşək. Niyə belə qəmgin və fikirli görükürsən?

H e y d ə r b ə y. A kişi, bilmirəm hansı ağzıdağınıq naçalnikə məni nişan veribdir. Mahalı gəzməyə çıxmış imiş. Bu gün obanın qırağından ötəndə məni çağırıb deyir ki, Heydər bəy, quldurluq, oğurluq eləmə!

S ə f ə r b ə y. Yəni acından öl!

H e y d ə r b ə y. Əlbəttə, elə deməkdir! Guya ki, bütün Qarabağda - dana-doluq oğrusu bir Heydər bəydir! Əgər o əl çəksə, ölkə farağat olur. Dana-doluq oğurlamaq da bizə çətin olubdur. İndi məəttəl qalmışam: əgər qızı gedib götürsək, qorxuram ata-anası şikayət edə: gərək genə təzədən qaçaq olam.

Ə s g ə r b ə y. Heydər bəy, tamam Qarabağ bilir ki, o qızı ata-anası sənə veriblər; bilmirəm götürüb qaçmağına səbəb nədir?

H e y d ə r b ə y. Səbəb odur ki, pul tapmıram xərcin çəkib, toyun edib gətirəm. Ondan ötrü Səfər bəy məsləhət görür ki, götürüb qaçım, toy xərci aralıqda itsin. Amma bu iş mənə ölümdən bədtər görünür ki, deyəcəklər: Qurban bəyin oğlu pul tapmadı toy edə, nişanlısın götürdü qaçdı. Çün Səfər bəy dedi ki, qorxundan bu bəhanəni gətirirsən, onun üçün acığa düşüb səni çağırtdım ki, sən də mənə yoldaşlıq edəsən.

S ə f ə r b ə y. Mənim üçün təfavütü yoxdur! Mənim yanımda uf-uf elədin ki, iki ildir adaxlını toy edib gətirə bilmirsən. Mən dedim ki, istirsən gəlim, gedək qaçıraq, gətirək! İndi özün bil!

Ə s g ə r b ə y. Heydər bəy, bu niyyətdən düş! Mənə bir on beş gün möhlət ver, mən sənə toy xərci hazır edim; ağıllı-başlı toy elə, adaxlını gətir!

H e y d ə r b ə y. Toy xərcini hardan hazır edəcəksən?

Ə s g ə r b ə y . On beş günədək Təbrizə gedərik, qayıdarıq, qaçaq mal gətirrik, birə bir qazanarıq; onun qazancı ilə toyunu elərsən!

H e y d ə r b ə y. Avazın yaxşı gəlir, oxuduğun quran olsa! Məgər Təbrizdə müftə mal töküblər, gedib yığışdırıb gətirək, gələk?

Ə s g ə r b ə y . Əlbəttə, müftə mal harda idi; pul ilə satın allıq.

H e y d ə r b ə y. Əcəb danışırsan! Mən pulu hardan alım?

Ə s g ə r b ə y . Məgər mənim özümün pulum var? Mən dediyim budur ki, Hacı Qara ağcabədilidən ki, sövdəgər və dövlətli kişidir, pul götürrük, gedərik, mal gətirrik, satarıq, onun pulunu özünə rədd edərik, qazancı bizə qalar.

H e y d ə r b ə y. Hacı Qara, deyirlər, çox xəsisdir. O, adama pul verər?

Ə s g ə r b ə y . Mən onun özünü də tovlaşdırıb özümüzə şərik edə billəm. Tamahkar adamdır; ondan ötrü bizə də pul verər, özü də bizim ilə gedər.

H e y d ə r b ə y. Yaxşı, əgər özünə gümanın gəlirsə, mən razıyam. Amma gərəkdir əvvəl bir qız ilə görüşüb əhvalatı bildirəm, çünki söz vermişəm, bu gecə məni gözlüyür.

Ə s g ə r b ə y və S ə f ə r b ə y. Çox əcəb, çox gözəl!

H e y d ə r b ə y. Di, bəs siz gedin, sonra mən gəlləm, sizinlə görüşərəm, bərabər gedərik Hacı Qaranın yanına.

Ə s g ə r b ə y v ə S ə f ə r b ə y. Salamat ol, gedirik. Amma sübh tezdən gəl (Gedirlər). Bu halda məclis dəyişilir. Uzaqda bir alaçıq görünür. Alaçıqdan on qədəm kənar, kolun daldasında Sona xanım qəşəng səfər paltarını geymiş, ipək çadirşəbi başında, o yan-bu yana baxır, qalxır oturur.

S o n a x a n ı m. Allah, görəsən genə nə oldu, gəlmədi? Gecə yarıdan ötübdür, hələ indiyədək görünməyir. Dan yeri ağarıb, sabah indicə açılar, bilmirəm necə edim? Bir azacıq da gözətləyim, əgər gəlməsə, çarə yoxdur, gərək alaçığa qayıdam! (Qalxır ayağa,o yana-bu yana baxır). Xeyr, gəlmədi! Yəqin ki, dəxi gəlməz. Şəkk yoxdur ki, gəlməyəcək! Görəsən genə hansı dəli qudurmuşa rast gəldi, tovlayıb at, mal oğurluğuna götürüb getdi, yoxsa bu vaxtadək gərək idi gələydi. Öhdəsindən gələ bilmirəm. Əgər bu səfər də tanıyalar, gərək genə təzədən qaçaq ola, mənim günümü qara edə. Genə iki il evdə məni dustaq eyliyə. Vallah, dəxi gözləmənəm! Heç vaxt dəxi onun yolunda bu qədər oturmanam, gedərəm özgəsinə! Onun fikri budur ki, atam evində mənim birçəyimi ağarda. (Oturur yerə, sonra). Eh, nə vəsvəsələr gəlir könlümə! İnşallah getməz, mənə and içibdir ki, səni aparanadək heç bir quzu oğurluğuna da getmənəm. Şəksiz, yubanmağına başqa səbəb var. Ax, indi bu kolun dalından qulaq asıb eşidəydi ki, mən deyirəm, gedirəm özgəsinə, görəsən inanardımı? Əlbəttə, inanmayacaqdır, çünki bilir yalan deyirəm. Hövsələm daralıb, ağzıma gələni söyləyirəm. Bıy, şıqqıltı gəlir. Bu halda kolun dalısından

H e yd ə r b ə y atlı üzə çıxır, atdan enir .

H e y d ə r b ə y. Sona xanım! Sona xanım!

S o n a x a n ı m.

Heydər, sənsən? H e y d ə r bəy.Mənəm!

S o n a x a n ı m. Yalqızsan? Bəs hanı yoldaşların?

H e y d ə r b ə y. Yoldaşlarım yoxdur, yalqız gəlmişəm.

S o n a x a n ı m. Bu nə sözdür deyirsən? Yalqız niyə gəlibsən? Atam da, qardaşlarım da alaçıqda yatırlar, belə ki, gec gəlibsən, indicə sabah açılacaq, məni alaçıqda görməyib duyacaqlar, şəksiz, dalımca atlanıb, atın izilə gəlib məni əlindən alacaqlar. Sonra dəxi mənim üzümü qiyamətədək görməzsən!

H e y d ə r b ə y. Hələ səni aparmağa gəlməmişəm, qorxma!

S o n a x a n ı m (qeyz ilə). Necə aparmağa gəlməmişəm? Nə söylüyürsən?

H e y d ə r b ə y. Başqa məsləhət var, qulaq as!

S o n a x a n ı m. Heç məsləhət yoxdur! Atı bəri çək, gedəcəyəm! Dəxi mən alaçığa qayıda bilmənəm!

H e y d ə r b ə y. Bir dayan, söz deyirəm!

S o n a x a n ı m (atın cilovundan yapışıb). Qulaq asmıram. Hələ üzəngini bas, sözünü yolda deyərsən!

H e y d ə r b ə y (onun qolundan tutub). A qız, bir gör nə deyirəm! Axır tələsmə!

S o n a x a n ı m. Sabah açılır. Dayanmaq vaxtı deyil. Sözünü sonra de! H e y d ə r bəy. A qız, belə pul tapmışam! Ağıllı-başlı, ellər adətincə toy edəcəyəm. Dəxi səni niyə götürüm qaçım? Səni ki, əlimdən alan yoxdur?

S o n a x a n ı m. Yalan deyirsən! Pul tapan bu iki ildə tapardı. Mən toy istəmirəm. Elə toysuz gedəcəyəm. Qoşulub qaçan ölkədə ki, bir mən deyiləm; gündə yüzü qoşulub qaçır. Nə ayıb-zaddır? İyirmi qızdan birisinə toy olmur.

H e y d ə r b ə y. A canım, o qoşulub qaçanların ata-anası vermir, qızın da çarəsi kəsilir, qoşulub qaçır. Axır sənin atan-anan ki, səni mənə özləri verir. Deməzlərmi, utanmaz, dəxi bu nə hərəkət idi etdin, bizi rüsvay elədin? Onda nə cavab verrəm?

S o n a x a n ı m (bir az fikir edib). Pulu hardan tapıbsan?

H e y d ə r b ə y. Di, bir yerə otur, qulaq as, deyim ki, hardan tapmışam.

S o n a x a n ı m (yerə oturur). Yaxşı, söylə görüm!

H e y d ə r b ə y. Sən bilirsənmi ki, qaçaq mal necə bahadır, necə qazanclıdır?

S o n a x a n ı m. Qaçaq mal ilə nə alıb-verəcəyin var? Sövdəgər ki, deyilsən, bu hesabları yoxlursan? De görüm, nə qədər pul tapıbsan?

H e y d ə r b ə y. Axır bir qulaq ver, gör nə deyirəm! Rus firəng çitini qadağan edibdir; heç kəs qorxudan gedib gətirə bilmir; məgər handa bir rəşid və qoçaq adam cürət edib bir yük, iki yük çıxarda bilir.

S o n a x a n ı m. A kişi, mənim nə vecimə ki, rus firəng malını qadağan edibdir? Allah vara yerli-dibli çit geyməyi xalqa qadağan edə! Sözünü de görüm; pulu kimdən aldın?

H e y d ə r b ə y. A qız, qoymazsan, bir sözümü tamam edəm? Amma buranın xalqı belə firəng çitinə hərisdir ki, onu görən al-yaşılın üzünə baxmırlar? Əsgər bəy deyir ki, həmi ucuzdur və həmi göyçəkdir, həmi də rəngi solmur. Arvadlar belə çitlərdən ötrü biixtiyardırlar. Heç rus çitini tanımırlar.

S o n a x a n ı m. Axır mənə nə, firəng çiti, ya rus çiti? İkisi də cəhənnəm olsun! Sözünü de! H e y d ə r b ə y. Belə, naçalnikin arvadı da, deyirlər, ərindən xəlvət həmişə firəng çiti alır geyir, Hacı Əziz bu yaxında iyirmi tümənlik ona firəng çiti satıbdır.

S o n a x a n ı m. Cəhənnəmə satsın, gora satsın! Bilmirəm çit sözü haradan bunun beyninə düşübdür! Heydər, ağlın çaşıb? Nələr söylürsən?

H e y d ə r b ə y . Hər nə isə, başa düşürsənmi ki, burda firəng çiti necə əzizdir?

S o n a x a n ı m. Nəyimə gərəkdir ki, başa düşüm? Firəng çiti alıb-satanam?

H e y d ə r b ə y. Çox yaxşı, di indi qulaq as. Mən bir yol gedib firəng çiti gətirib sövdəgərlərə versəm, iki toyun xərci çıxar!

S o n a x a n ı m. Elə bayaqdan bəri hıqqana-hıqqana bunu deyəcəkdin? Barakallah! Mən də deyirəm ki, bəs oğlan doğrudan pul tapıbdır. Firəng malı deyəsən çöldə imiş, bu gedib yığışdırıb gətirə! Dur ayağa gedək, bəsdir, indicə sabah açılar!

H e y d ə r b ə y. Pul tapmışam, yalan demirəm!

S o n a x a n ı m. Pul tapıbsan, toyunu elə! Dəxi firəng malına niyə verirsən?

H e y d ə r b ə y. Axır borc almışam, yiyəsi bu şərt ilə mənə verir ki, firəng malı gətirəm, qazancını yarı bölək. Yoxsa verməz ki, toy edim!

S o n a x a n ı m. Mən elə qazanc ilə toy istəmirəm, dur gedək! Əgər firəng malında belə qazanc var, dəxi pul yiyəsi səninlə niyə bölür? Gedib özü gətirib hamı xeyrini özü görsün.

H e y d ə r b ə y. Özü sövdəgər, tacir kişidir; mənim kimi adama yanaşmasa, nəkarədir ki, Arazın o tayına ayaq basa bilə? Kazaklar onun tükün didərlər.

S o n a x a n ı m. Kazaklar sənin də tükünü didə bilməzlərmi?

H e y d ə r bəy. Mən oğurluğa, quldurluğa getmiş adamam. Yüz tülkü fənni bilirəm. Kazakların gözünə görükərəmmi ki, mənim tükümü didələr?

S o n a x a n ı m. Sən elə oğurluğa, quldurluğa da gedəndə deyirdin ki, məni görən, tanıyan olmaz; amma genə görürdülər, tanıyırdılar. İki il qaçaq gəzib ev üzü görmədin. İndi üzə çıxıbsan, istirsən genə bir iş tutasan, qaçaq olasan, məni ağlıya-ağlıya qoyasan? Mən razı deyiləm! Dur gedək, mən toy istəmirəm!

H e y d ə r b ə y. Deyək ki, toy istəmədin, axır gərəkməz mənim bir qazanc yolum ola? Çörək istəməzsənmi? S o n a x a n ı m. Allah kərimdir, ac ki, qalmayacağıq?

H e y d ə r b ə y. Necə ac qalmanıq? Deyirsən, oğurluğa getmə, quldurluğa getmə, çörək bacadan ki, düşməz!

S o n a x a n ı m. Sabah açılır. Hələ dur gedək! Məni apar evində qoy, iki həftədən sonra istirsən get qaçaq mala!

H e y d ə r b ə y. Çünki rüsxət verirsən, iki həftə atan evində otur, əgər sonra sənə toy edib aparmasam, məndən əskik adam yoxdur!

S o n a x a n ı m. İstəmirəm! İstəmirəm! Mən indi gedəcəyəm! Dur gedək! (Qalxır ayağa).

H e y d ə r b ə y . Belə, başına dönüm, qadan alım, ayağından öpüm, yalvarıram, iki həftə səbr et! İki həftədən sonra vallah toy ilə səni aparram. Səni toysuz aparmaq mənə ölümdən bədtər görünür. Atan-anan yanında məni xəcil eləmə!

S o n a x a n ı m. İki həftə səbr eləmək cəhənnəm əzabından artıqdır. Dəxi dayana bilmənəm, dur gedək!

H e y d ə r b ə y. Allahı sevirsən, sözümə qulaq as!

S o n a x a n ı m (başlayır ağlamağa). Heydər, görükür ki, məndən soyumusan?

H e y d ə r b ə y. Sona xanım, ürəyimi dağlama! Çünki tablaşa bilmirsən, atı min, gedək.

S o n a xanım istir ayağın üzəngiyə qoya, bu halda dan yeri ağarıb. Sona xanımın anası Teyyibə x a n ı m alaçıqdan çıxır, çağırır.

T e y y i b ə x a n ı m. Sona, Sona, Sona huy!

S o n a x a n ı m. Vay, dədəm vay, anam çağırır, dəxi gedə bilmənəm (Tez qısılır yerə). Heydər bəy. A qız, bəs mən necə edim?

S o n a x a n ı m. Dəxi burda durma, get! Anam indicə bu tərəfə gəlir! Heydər b ə y. Ha vaxt bəs gəlim?

S o n a x a n ı m. Heç vaxt, get, dəxi məni görməzsən!

H e y d ə r b ə y. Sona, sözünü dəyiş, yoxsa bu xəncəri çaxaram ürəyimin başına, özümü öldürrəm!

S o n a x a n ı m. Yox, yox, allahı sevirsən! Get qaçaq mala, sonra gəl, toyunu elə! Get, get, anam səni görməsin! Heydər bəy(onun boynun qucaqlayıb üzündən öpür). Bu saatda gedirəm, qadan alım, dərd eləmə, bax özün izn verdin!

T e y y i b ə x a n ı m. A qız, Sona, hardasan?

H e y d ə r b ə y tez atı minib tələsik uzaqlaşır.

S o n a x a n ı m. Ay ana, burdayam, gəlirəm.

T e y y i b ə x a n ı m (yaxınlaşıb). A qız, çöldə nə qayırırsan bu qədər vaxt?

S o n a x a n ı m. Ay ana, gündüz burda xalça salıb oturmuşdum. Gecə yadıma düşdü ki, xalça burda qalıbdır. Yerdən qalxıb gəldim götürüm ki, tezdən sığırçıya, buzovçuya rast gəlib aparmasın. Xalçanı götürüb gəlirdim, başmağımın tayı ayağımdan sürüşüb çıxdı, qaranlıqda axtarıram, tapmıram (Əyilib başmağın axtarır).

Teyyibə x a n ı m. Ayağını düz yerə basa bilmirsən? Hansı tərəfdə düşdü?

S o n a x a n ı m. Elə buradaca düşdü ey(Əlin yerə sürtür).

T e y y i b ə x a n ı m (yerə əyilib). Bəs hanı, əgər burda düşübdür?

S o n a x a n ı m. Bax, budur, tapdım (Başmağın tayın əlində göstərir).

T e y y i b ə x a n ı m. Di gey ayağına, gedək! Sona xanım başmağı geyib anası ilə gedir. Pərdə salınır.