"Nəsimi əsərlərinin dili və poetik özəllikləri"

Bu il böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyi qeyd olunur. Prezident İlham Əliyevin şairin yubileyi münasibətilə imzaladığı Sərəncama əsasən, 2019-cu il ölkəmizdə “Nəsimi ili” elan olunub. Bununla bağlı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi katibi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əzizağa Nəcəfovun “Nəsimi əsərlərinin dili və poetik özəllikləri” sərlövhəli məqalə yazıb. SİA məqaləni oxuculara təqdim edir.

Ümumən təsəvvüf ədəbiyyatında olduğu kimi, Nəsiminin poetik irsində də şeirlərin zahiri biçimi onun daxili məzmununu tam əks etdirmir. Şair rəmzlərlə danışır. Onun şeiriyyətində mətn altında gizlənən mənaya varmaq üçün təsəvvüf, hürufi simvolikasına vaqif olmaq, həmin açarlardan istifadə edib, gizli məna xəzinəsini açmaq lazım gəlir. Nəsimi hələ öz sağlığında:

Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz,

Bu, quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.

- deyirdisə, müasir oxucu üçün Nəsimi əşarının məna dərinliklərinə varmağın necə çətin olduğunu təsəvvür etmək mümkündür. Belə ki, müasir oxucu (söhbət hazırlıqsız oxucudan gedir) Nəsiminin hürufi ideyalarını bədii biçimdə ifadə etdiyi şeirlərində sözlərin lüğəvi mənasını qavrasa da, şairin ayrılıqda götürülən konkret şeir vahidində nəyi ifadə etmək istədiyini sona qədər tam anlaya bilmir. Yəqin Nəsimi şeirinin sirri də elə bundadır.

Müşahidələr göstərir ki, müasir dövrdə klassik poeziyamızın bir çox tanınmış simalarından şeirləri gənclər arasında daha çox oxunan, sevilən, əzbərlənən, hətta şərhinə cəhd göstərilən şair məhz Nəsimidir. Hətta xüsusi filoloji savadı olmayan, fəlsəfəyönümlü təhsil almayan ədəbiyyatsevərlər Nəsimidən bir neçə beyt əzbər söyləyirlər. Bir gəncin sevdiyini vəsf edərkən:

Səni bu hüsni-cəmal ilə, bu lütf ilə görən,

Qorxdular həq deməgə, döndülər insan dedilər.

- söylədiyinin şahidi də olmuşuq. Onu da deməliyik ki, əgər müasir oxucu Nəsiminin şeirlərində ustalıqla işlənən bəzi sözlərin rəmz olduğunu bilmirsə, mətnaltı mənaya varmaq zərurətini də duymur:

Götür niqabüvü xəlqə görün, ey şəmsü qəmər,

Görüb utana ləbindən nəbatü qəndü şəkər.

İlk baxışda bu beytdə aşiqin öz sevgilisinin gözəlliyini vəsf etdiyini düşünmək, bu qənirsiz cazibənin təqdimi üçün mübaliğəli bənzətmələrdən istifadə etdiyini, onu günəşlə, ayla müqayisə edib, dodaqlarının qənddən, şəkərdən daha şirin olduğunu söylədiyini anlamaq olar. Lakin bu beytə mətn kontekstində baxdıqda aşiqin məhbubunun üzündə həqqi gördüyünü ifadə etdiyinin şahidi oluruq.

Bəzən də olur ki, oxucu Nəsimi şeirlərində işlənən sözlərin hamısını istisnasız başa düşür, lakin onların nəyi ifadə etdiyini anlamır. Düşünür, bunun məqsədli olduğunu başa düşür, beləliklə, şeirin simvolik məzmununu açmağa cəhd edir. Bu cəhd uğurla nəticələndikdə isə zövq alır, həqiqəti dərk etməklə, haqqa daha da yaxınlaşmış olur. Bir nümunə ilə fikrimizi əsaslandırmağa çalışaq:

Yeddidir, dörd yeddidən bir yeddidir,

Yüz iyirmi dörd yenə üç yeddidir.

Evi bir, bacası yeddi, babı üç,

Əhli-beyti ilə özü on yeddidir.

Bu tuyuğa baxsaq, onda həm orta əsrlər, həm də müasir oxucu üçün heç bir anlaşılmaz sözün olmadığını görərik. Lakin təcrübə göstərir ki, bu dördlük şeir şəklində işlədilən “yeddi”, “üç yeddi”, “yüz iyirmi dörd”, “on yeddi” rəqəmlərini, “Evi bir, bacası yeddi, babı üç” misrasının məzmununu hürufi rəmzlərindən xəbərdar olmayan oxucu asanlıqla anlaya bilmir. Yalnız müəyyən lüğətlərə, mənbələrə müraciət etdikdən sonra tuyuqda söhbətin Quranın “Fatihə” surəsindən getdiyini başa düşür.

Nümunə gətirdiyimiz tuyuqdakı müəmmanı, deyilənə görə, mərhum mətnşünas alim, klassik ədəbiyyatımızın mahir bilicisi Hacı Mail Əliyev bu şəkildə açıb: “Quranın ilk surəsi olan “əl-Fatihə” yeddi ayədən ibarətdir, bu surənin başqa üç - “əl-Həmd”, “Ümməl-kitab” və “Səbül-məsani” kimi adı da məlumdur. Surədə ərəb əlifbasında olan iyirmi səkkiz hərfin iyirmi biri öz əksini tapıb. Ümumilikdə yüz iyirmi dörd hərfdən ibarət olan surənin əvvəlində gələn “Bismilləhir-rahmənir-rahim” ayəsi isə iyirmi hərfdən ibarətdir. Yeddi ayədən ibarət, üç adla tanınan bu surə gündəlik namazlarda on yeddi dəfə təkrar olunur”.

Hacı Qəzənfər Talıb da bu tuyuğu təxminən eyni istiqamətdə, lakin müəyyən özünəməxsusluqla şərh edir: “Böyük arif və şair Seyid İmadəddin Nəsimi 1-ci misrada buyurur: “Yeddidir, dörd yeddidən bir yeddidir”. Yəni bir 7 var, 4 yeddidəndir. Əgər 4 yeddini toplasaq, cavab 28 olur. Məlum olur ki, söhbət 28 hərfli ərəb əlifbasından gedir. Bu əlifbada yazıya alınan ən şah əsərin “Qurani-Kərim” olduğunu nəzərə alsaq, aydın olur ki, söz Quran barədədir. Qurana baxsaq, görərik ki, 114 surədən cəmi biri 7 ayədir və bu, “Fatihə” surəsidir.

Şair 2-ci misrada “Yüz iyirmi dörd yenə üç yeddidir” deyir. Əgər “Əlhəmdülillah”dan “vəlazzallin”ə qədər olan hərfləri saysaq, 124 hərf olduğunu görərik. 3 yeddi 21 edir. Bir hədisdə peyğəmbərimiz (s) buyurur: “Fə” hərfi olmayan surəni çox oxuyun. Soruşurlar ki, o hansı surədir? Buyurur ki, “əl-Fatihə”. Surəyə diqqət etsək, orada əlifbanın 7 hərfinin olmadığını görəcəyik. Deməli, bu surə əlifbanın 21 hərfi ilə yazılıb. 3 yeddi bu deməkdir.

Nəsimi 3-cü misrada deyir: “Evi bir, bacası yeddi, babı üç”. Evi bir, yəni surə özü. 7 baca, həmin 7 hərfdir ki, yerləri boş qalıb. Babı 3, yəni qapısı 3-dür. Fatihə kəlməsinin kökü 3 hərfdir (fə, tə, hə).

Şair 4-cü misrada “Əhli-beyt ilə özü on yeddidir” yazıb. Əhli-beyt aleyhis-salam 14 nəfərdir və üzərinə 3 (babı) gəlsək, on yeddi edir”.

Qeyd edək ki, bu dördlükdə bəzi müəmmalı məqamlar hələ də qalmaqdadır. Hacı Qəzənfər Talıbın açılışında “Fatihə” surəsinin Quranın yeganə 7 ayədən ibarət surəsi olduğu göstərilirsə də, Quranın “əl-Maun” (Zəkat) surəsinin 7 ayədən ibarət olduğu da bəllidir. Yəni tuyuğun 1-ci misrası haqqında hələ bir az düşünmək lazım gəlir. Bəlkə elə həmin misrada dörd adı bəlli olan bu surənin yalnız “əl-Fatihə” adının artikllə yazıldıqda 7 qrafemdən ibarət olduğu nəzərdə tutulur? Bəli, dəqiq hökmü verə bilməsək də, biz fərziyə irəli sürdük.

Beləliklə, yuxarıdakı dördlüyə nəzər saldıqda Nəsimi kimi qəzəli fəlsəfi fikirlərinin ruporuna çevirən bir şairin şeiriyyətini “quş dili” adlandırmasının real əsasa malik olduğu aydınlaşır.

Ədəbi dil tariximizin faktlarını müqayisəli şəkildə öyrəndikdə əksər hallarda Nəsiminin əsərlərinin dilinin Füzuli əsərlərinə nisbətdə müasir oxucu üçün daha asan anlaşılan olduğunu təsdiqləyə bilirik. Sözsüz ki, bu, Nəsiminin öz əsərlərini daha geniş kütlə içində yaymaq təşəbbüsündən irəli gəlirdi. Lakin qeyd etməliyik ki, həmin şeirlərdə fikirləri pərdələmək amalı da var. Əgər Füzulidə belə mətnaltı məna fikri daha gözəl şəkildə təqdim etmək məqsədi daşıyırdısa, Nəsimidə bu, şairin əsərlərinin ideya mündəricəsindən doğurdu.

Nəsimi yaradıcılığının unikallığı ilə seçilən nümunələri təkcə fəlsəfi mündəricəsi, rəmzlərlə ifadə baxımından deyil, eyni zamanda, forma əlamətləri ilə oxucunu cəlb edir, onları dinləyənin heyrətinə səbəb ola bilir.

Şairin şeirlərinin forma gözəlliyinə səbəb olan bəzi poetik fiqurların işlənmə özəlliyinə nəzər yetirək. Bu şeirlərin daha yaddaqalan olmasına səbəb onlarda hürufi dərvişlərinin rəqs ahəngini xatırladan rədiflərin, təkrirlərin, daxili qafiyələrin işlənməsi, eyni samit və bəzən də sait səslərin xüsusi ahəng yaratmasıdır:

Şəms mənəm, qəmər mənəm, şəhd mənəm, şəkər mənəm,

Gör bu odun zəbanəsin, mən bu zəbanə sığmazam.

Nəsimi əsərlərində təkrarlanan söz və ya idiomatik ifadələr də belə vasitələrdən biridir. Məlum olduğu kimi, təkrirlər təkcə şeirdə əlavə ahəng yaradan polifonik, ona xüsusi estetik görkəm verən qrafik göstərici olmayıb, eyni zamanda, sətiraltı cinas və ya məna çalarlığı vasitəsi kimi çıxış edir. Yəni, şair bu poetik fiqurla təkcə inad, ifadənin məzmununu qüvvətləndirməyi və fikrin təsir qüvvəsini gücləndirməyi deyil, həmçinin mənanı gözəlləşdirib, ondakı ekspressivliyi artırmağı da əsas məqsəd kimi qarşıya qoyur:

Sənsiz nə yesəm, qüssəvü qəm, dərd ilə qandır,

Gəlgil, dodağın şərbətinə canımı qandır.

Burada birinci və ikinci misrada işlənən “qandır” sözləri cinasdır. Omoqraflardan birincisində “qan” isim, ikinci misrada isə feil kimi işlədilib. Heca vurğusunun yerdəyişməsi ilə cinas qafiyə yaradılıb.

Lakin əksər klassiklərimiz kimi, Nəsimidə də eyni sözün eyni bir məqamda təkrarlandığını görürük:

Yüzün bərgi-güli-tərdir, güli-tər!

Boyun sərvi-sənubərdir, sənubər!

Göründüyü kimi, bu beytdə hər misranın sonunda ardıcıl təkrarlanan eyni dil vahidləri təkcə ritm üçün deyil, həm də əlaməti gücləndirmə vasitəsi kimi çıxış edir.

Təkririn Şərq ədəbiyyatında geniş tətbiq olunan növlərindən biri də qoşalamadır. Dilçilikdə reduplikasiya və ya geminasiya adlandırılan bu poetik vasitədən Nəsimi yaradıcılığında da istifadə olunub.

Sözün, sözün, sözündən utandı qəndü nəbat,

Üzün, üzün, üzündən tutuldu şəmsü qəmər.

İmadəddin Nəsimi poeziyasında diqqəti cəlb edən poetik vasitələrdən biri də əks-analogiyadır. Şair təbiətdəki əksliklərin bir varlıqda cəmlənməsini, fəlsəfi dillə desək, əksliklərin vəhdətini bədii dildə unikal təzadları ilə ifadə edir:

Arısı yalandır, saqın, dadlısına aldanma kim,

Acıdır anın şəkkəri; ağı qatılmış balına.

Yaxud:

Zahirü batin, əvvəlü axir,

Aşikarəvü həm nihandır söz.

Deməli, əkslik inkişafa səbəb olduğu kimi, harmoniyaya da şərait yarada bilir. Lakin onun əsas funksiyası qarşılığını inkar etməklə mövcudiyyəti dəyişməkdir. Belə əksliklərin işləndiyi beytlərdə çox vaxt bəzi əfsanələrə, tarixi hadisələrə, klassik epik ədəbiyyatdan, dastanlardan gələn təlmihlərə də rast gəlmək olur. Şairin məşhur “Qandasan” rədifli qəzəlinin məqtə beytinə baxaq:

Çün Nəsimidir bu gün əyyami-eşqin Xosrovi,

Ey şəkərləb, yari-Şirin, ruzigarım, qandasan?

Bu beytin birinci misrasında özünü “bu günün sevgi çağının Xosrovu” adlandıran şair, ikinci misrada “yari-Şirin” ifadəsini əks-analogiya kimi işlədir və Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasındakı əfsanəvi eşq macərasına təlmih etmiş olur.

Ədəbi dil tariximizdə geniş tətbiq olunan bəzi leksik vahidlərin şairin şeirlərində işlədilmə özəlliklərinə baxaq. Məsələn, “var” və “yox” sözləri:

Aləmdə bu gün sənciləyin yar kimin var?

Gər var desən, yox deməzəm, var, kimin var?

Yaxud “vüsal” və “hicran” kəlmələri:

Mana sənsiz cahanu can gərəkməz,

Vüsalın var ikən hicran gərəkməz.

Nəsimi əsərlərində bədii təsvir vasitələri də bədii ifadə vasitələri ilə sanki həmahəngləşir. Bunlardan biri ədəbiyyatımızda geniş tətbiq olunan bənzətmə xarakterli sualdır. Nəsimidə bir çox hallarda bir məfhum digərinə təşbeh olunarkən bənzətmə əlaməti xüsusilə fərqləndirilir və bu zaman bənzətmə vasitəsi kimi qoşma və ya modal söz deyil, bədii sualın özü, sorğu predikativliyi çıxış edir:

Dodağın qənd imiş, bal onda neylər?

Bu ziba xətt imiş, xal onda neylər?

Onun kim, yoxdur gənci-nihanı,

Ya munca mülk ilə mal onda neylər?

Anadilli klassik ədəbiyyatımızın dilini öyrənən alimlər orta əsr poetik nümunələrində fikrin ifadə tərzinə əsasən iki üslub müəyyən edirlər: klassik kitab üslubu və xalq danışıq dili. Nəsimi əsərlərinin dil incəliyi, onlardakı bəlağət, eyni zamanda, xəlqilik, habelə bənzətmələrdəki canlılıq bizə imkan vermir ki, bu sərhədi şairin poetik irsi üçün də tam mənası ilə tətbiq edə bilək. Nümunə üçün şairin unikal bənzətmələr əsasında qurulan “Kimi” rədifli qəzəlinin məqtə beytinə nəzər salaq:

Xalü xətin Nəsimiyi oda buraxdı, yandırır,

Gör necə xoş tütər, qoxar, ud ilə müşki-tər kimi.

Bu beytdə bənzətmələrin sadəliyi diqqəti cəlb edir. Bundan əlavə, “oda atmaq” əvəzinə, “oda buraxmaq” ifadəsinin xalq dilindəki kimi işlənməsi, “tütmək”, “qoxmaq” feillərinin sadə danışıq dilində mənfi mənada işlənməsini nəzərə alıb “xoş” zərfi ilə tətbiqi Nəsiminin xalq dilinə necə dərindən bələd olduğunu nümayiş etdirir.

Başqa bir qəzəlin mətlə beytinə nəzər salaq:

Düşdü könül ala gözün ağına, həm qarasinə,

Ayruq anınla kimsənin ağına, həm qarasinə.

Beytin birinci misrasından anlaşılır ki, lirik qəhrəmanın könlü “ala gözə” düşüb. Şair bir misrada iki dəfə göz sözünü işlətməmək üçün “gözü düşmək” idiomunu “könlüm düşdü” ifadəsi ilə əvəz edir. Gözün gözə dəyən iki fərqli hissəsini nəzərdə tutaraq ala gözün ağını və qarasını ayırır. Başqa cür desək, gözün tünd hissəsinin ala olduğunu nəzərə daha qabarıq çatdırmaq üçün “ala gözün ağına, həm qarasinə” birləşməsini işlətmiş olur. Eyni zamanda, şairin bu misrasında xalq dilinə aid sadəlövhlük öz əksini tapmış olur.

Sevgilimin sevgisindən özgə gəlməz könlümə,

Sevgilimdən özgəyə qılmaz bu gün pərvayi-eşq.

- kimi misralarında sadə dillə, ərəb-fars sözlərindən ibarət mürəkkəb izafət tərkiblərindən istifadə etmədən anlaşıqlı şəkildə eşqini bəyan edən şair bu gün dərin fəlsəfi düşüncələrə qapılmaq istəməyən gənclərin də qəlbinə yol tapır.

Yəqin ki, Nəsimi şeirlərinin əsrlərdən bəri öz aktuallığını itirməməsinin səbəbi elə onun xalq dilinə bu qədər yaxın olması və ən çətin fəlsəfi mətləbləri belə xalq təfəkkürünə söykənərək orijinal formada ötürmə bacarığıdır.