Nikola Teslanın gündəliyi: Paris və Strasburq

Anam, Parisə getməyimə məndən çox sevinirdi. Əgər onun oğlunu Budapeştdən Parisə çağırırlarsa, deməli buna dəyər. Onun mənim üçün narahat olduğunu bilirdim, köhnə dəliliklərim hələ unudulmamışdı, indi də xatırlayanda utanıram. Nədənsə, hələ də məni, qardaşı Payanın Budapeştə dəvətindən sonra  yoldan çıxardığına inanırdı. Onun fikrincə, mən təhsilimi Amerika telefon şirkətində işləməyin  xətrinə atmışam. Bir neçə dəfə ona yazıb, təhsili atmadığımı, sadəcə Painin təklifinin yerinə düşdüyünü izah etməyə çalışsam da, heç nə alınmayıb, o, inanmaq istəmir. Lakin Paris dəvəti düz yolda olduğumu və ondan üz döndərmədiyimi göstərirdi. Buna baxmayaraq hər məktubunda məni Parisdə ehtiyatlı olmağa çağırırdı. Nədən ehtiyat edəcəkdim? Yeganə günahım səhərlər Senada üzmək istəməyim ola bilərdi. Bu məni özümə gətirirdi. Pis şəraitdə yaşayırdım, Sen- Marsel məhəlləsində deyingən və acıdil qarının evində otaq kirayələmişdim. Lakin bundan yaxşısına pulum yetmirdi. Parisdə yaşamaq daha bahalı hala gəlmişdi, üstəlik uduzduqlarım  və Praqada təhsilim üçün ödədiyi pulları hissə- hissə qaytarmaqda anama kömək edirdim. Elektriklə işləmək təhlükəliydi. Budapeştdə iki faciənin şahidi olmuşdum. Başıma bir iş gəlsə, anamın ehtiyac içində qalmasını istəmirdim. Bu, məni sakitləşdirirdi. Kiçik ehtiyaclarda belə qənaət etməyə çalışırdım, Üstəlik, adi peşmançılıq, anamın mənim ucbatımdan itirdiyi pulları geri qaytarmağımı tələb edirdi. Əgər qumar oynamasaydım, Ali Texniki Məktəbdən qovulmaz, orda təhsilimi davam etdirər  və təqaüd ala bilərdim.

Xoşbəxtlikdən, elektrik qurğularının təmiri və quraşdırılması üzrə mühəndis kimi çalışdığımdan, tez-tez müxtəlif şəhərlərə səyahət etməli olurdum, bu səbəbdən öz darıxdırıcı kasıb otağımda ayda yeddi-səkkiz gün qalardım, ya qalmazdım. İşə qəbul olunduğum zaman Paris şöbəsinin direktoru Leopold Ro¹, mənim kimi az təcrübəli adamları işə götürmədiklərini, lakin şəxsən Puşkaşanın sözünü yerə salmayıb mənə güzəşt edəcəklərini söylədi. Mən, etimad üçün minnətdar olduğumu, onu var gücümlə doğrultmağa çalışacağımı bildirdim. Yarım il sonra Roya, məni işə götürərkən yanılmadıqlarını sübut etdim. Milad bayramı qabağı mənə mükafat verildi. Bu görünməmiş hadisəydi,şirkət heç zaman bir ilini bitirməmiş əməkdaşlarına mükafat vermirdi. Özümü şirkətdə təsdiqləyəndən sonra Antalın işə götürülməsi üçün xahiş etdim, o, burada işləməyə can atırdı. Reverd onu işə götürdü. Fikrimlə hesablaşmaqları xoşuma gəlirdi. İnam və hörmət məni həvəsləndirirdi. Mən, təkcə öz öhdəmə düşən işlərlə kifayətlənməməyə, həmçinin müəlliflik haqqı güdmədən  nəsə düzəltməyə, ixtira etməyə də çalışırdım. Raverd isə mənim kimi düşünmürdü,  bütün ixtiraları, lakin mənim adım olmadan, patentləşdirdi.

Edison şirkətində bəxt ulduzum, 1883-cü ildə baş verən bir kədərli hadisədən sonra parlamağa başladı. Strasburqda yeni vağzalın açılışı zamanı yarımstansiyada qısaqapanma baş verdi. Yanğın başladı, alov I kansler Vilqelmin gözləri qabağında divarı aşıb keçdi (O zaman Strasburq Alman imperiyasının bir hissəsi sayılırdı.) İnanılmaz qalmaqal yarandı, məsələ diplomatik əhəmiyyət daşıyırdı. Almaniya kanslerinin tapşırığıyla Birləşmiş Ştatları  səfirliyi, Edisondan vəziyyəti nəzarətə götürülməsini və yeni yarımstansiya tikilməsini tələb etdi. Kansler, səfirlik vasitəsiylə, Birləşmiş Ştatalara martın birinə kimi vaxt verirdi, həmin gün yarımstansiya təhvil verilməliydi. Edison Reverdə uzun və hədələyici teleqram göndərib, tapşırıq yerinə yetirilmədiyi halda Paris şöbəsinin bütün işçilərinin işdən çıxarılacağıyla bağlı xəbərdarlıq etdi. Reverdlə köməkçilərinin düşdüyü vəziyyəti təsəvvür etmək çətin deyildi. Bu cür qalmaqallı hadisədən sonra heç yerdə iş tapmaq mümkün deyildi. Edison, teleqramda «Qırmanclamaqla»la birlikdə, «Kökə» – barədə də xəbərdarlıq edirdi, iş vaxtında başa çatdırıldığı halda Paris şöbəsini 25 000 dollar məbləğində mükafat gözləyirdi.Reverd kabinetdən çölə atılıb mükafat barədə elan etdi, lakin heç kim stansiyasının iyuldan tez qurulub başa çatdırılmasını  boynuna almağa cəsarət etmirdi. Mənim ona yazığım gəlirdi. Mükafat da kiçik deyildi- böyük məbləğdi! Anamın arzusunu həyata keçirib ona təzə ev ala bilərdim. Reverdin kabinetə qayıtmasını gözləyib (onunla adam içində danışmaq istəmirdim), yanına getdim və stansiyanı kanslerin dediyi müddətdə tikib təhvil verəcəyimi dedim. Reverdi məni tərif yağışına tutdu (fransızlar bunun ustasıdırlar), 25 000- i qəpiyinəcən verəcəyinə söz verdi və məni məsləhətlışmək üçün  Berlinə, ilk stansiyanı qurmuş mühandis Maris Bertlenin yanına yolladılar. Şirkətdə hamı, Bertlenin bu hadisədən sonra qovulacağını gözləyirdi, amma bu baş vermədi. Bunun niyə belə olduğunu sonradan öyrəndim, lakin səbəb o qədər iyrəncdi ki, bunu xatırlamaq belə istəməzdim. Özümlə köməkçi kimi (tikintinin rəhbərliyi köməkçiyə etibar edirdi), Antalı seçdim. Biz, mükafatı yarı-yarıya bölmək barədə razılığa gəldik. Həmişə eyni vaxtda bir neçə sevgilisi olması Antala baha başa gəlirdi, pula ehtiyacı vardı. Parisdə hər şey bahalıdır - yaşamaq da, qadınlar da, əylənmək də.

Strasburqda məni lağ-lağayla qarşıladılar. Daha bir bədbəxt mühəndis stansiya qurmaq üçün təşrif buyurub! Şəhərin meri İppolit Bozen mənimlə Antala  lap düşmən nəzərlərlə baxırdı.Onu başa düşmək çətin deyildi. Başıbəlalı vağzal açılışı az qala onu vəzifəsindən edəcəkdi.  I Vilhelm mənimlə sərt davranırdı, bu hətta fotolardan da bəlli olur. Lakin tikinti  bütün sürətiylə irəlilədikcə və stansiyanın tələb olunan vaxtda təhvil veriləcəyi aydın olandan sonra mer məni  (lakin Antalı nəzərə almadı, köməkçiylə bir süfrə arxasında əyləşməyi özünə sığışdırmırdı) axşam yeməyinə dəvət etdi. Bu boyda şəhərin merinin, özünü yüksək dərəcədə savadlı hesab edən bu adamın dünyada serblərin, xorvatların, Bosnya və Hersoqoviniyanın varlığından xəbərsiz olduğu üzə çıxdı. “Nə qəribə adınız var? – birinci dəfə ona qonaq olanda soruşdu.- Siz yunansınız, yoxsa polyak?” Hər dəfə  Amerikada məndən serblər barədə, onların harda yaşamaları haqda soruşulanda  Bozeni xatırlayırdım.

Antalla mən xeyli çətin işin öhdəsindən gəlməli olduq. İkinci xətaya yol vermək şansımız yoxdu, buna görə də hər şeyi, ən xırda detallara qədər nəzarət altında saxlayırdıq. Qısaqapanmanın  səbəblərini xırdalığına kimi araşdırıb tapmaq üçün birinci stansiyanın tikintisində iştirak etmiş bütün təhcizatçılarla görüşmüşdüm. Bu sorğu-sualı öz təşəbbüsümlə həyata keçirirdim, çünki fikrimcə, qəzanın  təkrarlanmaması üçün səbəblər dəqiqliyiylə müəyyənləşdirilməliydi.  Mən hər şeyin Bertlin və onun köməkçi Tomun səhlənkarlığı ucbatından baş verdiyini aydınlaşdırdım, stansiyanın  “ürəyi “ hesab olunan generatorların quraşdırılmasını və açılışdan əvvəl  yoxlanılmasını səriştəsiz adamlara tapşırılmasının məsuliyyəti birbaşa onların üzərinə düşürdü.  Bu məlumatı əks etdirən hesabat məktubu hazırlayıb Antaldan, yazdıqlarımın həqiqət olduğunu təsdiqləyib- təsdiqləməyəcəyini soruşdum. Lakin Antal məni məktubu yollamaq fikrindən daşındırdı, onun fikrincə, bu məktubdan sonra məni, Bertlendən qabaq qovacaqdılar.  Antal bunun səbəbini izah etdikdən sonra ( məndən daha ünsiyyətcil olmağı, hər şey barədə bütün dedi-qodulardan xəbər tutmağına səbəb olmuşdu), məktubumu yenidən yazmalı oldum.

Zamanımız imkan verdiyindən bir deyil, üç sınaq keçirdik. Səy göstərib, stansiyanı hətta deyildiyi vaxtdan da altı gün əvvəl təhvil verdik. Parisə qayıdanda ikimiz də özümüzü varlı hesab edirdik. On iki min dollar indi o qədər də böyük pul deyil, lakin o zamanlar indikindən ikiqat artıq dəyərə sahibdi. Biz plan qurub məzuniyyət ala bilib- bilməyəcəyimizi düşünürdük. Dəhşətli dərəcədə yorulmuşduq, istirahətə ehtiyacımız vardı. İş davam etdiyi müddətcə bunu hiss etməmişdik, lakin elə ki, hər şey bitdi, yorğunluq hücuma keçmişdi. Mən anama baş çəkməzdən əvvəl evi almaq, sonra isə onu aparmaq və: “Budur, sənin yeni evin, indi burada yaşayacaqsan”- demək istəyirdim. Bu məntiqlə mən gərək aya nərdivan söykəməyi xəyal edərdim, çünki əclaf Reverd bizi, daha doğrusu məni, çünki o Antala heç nə söz verməmişdi, aldatdı.  Beləliklə o məni, mənsə istər-istəməz  Antalı ələ salmış olduq.

Həyasızcasına aldadılmışdım. Üstəlik axmaq yerinə qoyub təhqir edirdilər. Pulumu almaq üçün Reverdin yanına getdiyim zaman, məni köməkçisinin, köməkçisi müsahibin, müsahibsə təkrar Ronun üstünə göndərdilər.  Ələ salındığımı dərhal başa düşmədim.  Əvvəl bunu adi fransız səhlənkarlığı hesab edirdim, lakin ikinci dəfə dairə vurmalı olanda hər şey aydın oldu. Raverdin yanına gedib narazılığımı bildirdim, vədinə əməl etməsini tələb etdim. Üzümə küt şagirdinə baxan müəllim sayağı nəzər salıb, məni yenidən köməkçisinin üstünə yolladı.  Onu şərəfsiz adlandırdım, birlikdə işləmək istəmədiyimi dedim. Antal mənimlə getmədi, o, kompaniyadan çıxarsa uzun müddət işsiz qalacağından ehtiyatlanırdı.  Atası artıq yekə kişi olmuş oğluna pul verməyə narazılıq edir, onun artıq çoxdan öz başını saxlamalı olduğunu fikirləşirdi. Antalın bir qəpik əlavə qazancı yoxdu, özünü maaaşdan - maaşa zorla çatdırırdı. Heç mən də dar gün üçün bir qəpik qənaət edə bilməmişdim, lakin baş verənlərdən sonra şirkətdə qalmağım mümkün deyildi.

Rusiyaya getmək qərarına gəldim.

Tərcümə: Hədiyyə Şəfaqət

Əvvəlki hissə: Nikola Teslanın gündəliyi: Budapeşt

Növbəti hissə: Nikola Teslanın Gündəliyi: Heç Zaman Olmadığım Rusiya