Nikola Teslanın gündəliyi: Pitsburq

Vestinqauz böyük işlərə rəhbərlik edirdi. O, mənim heç nəyə ehtiyacım olmayacağına söz vermişdi, sözünə də əməl edirdi. Bina, avadanlıqlar, işçilər, bir sözlə lazım olacaq hər şey elə sabahı gün ixtiyarımdaydı. Qarşılama mərasimi və hörmət əlaməti olaraq onun işçisi deyil, ortağı olduğumu göstərmək üçün mənimlə Antalı Pitsburqdakı evinə axşam yeməyinə dəvət etdi. Vestinqauz özünü inanılmaz dəbdəbəylə əhatələmişdi. Villası əsl sultan sarayına oxşayırdı. Evə nəzər saldıqca, Nyu-Yorkdakı gecələmə evlərini xatırlayır və bu bər-bəzəyə, heykəllərə, xalçalara sərf olunan vəsaitlə cəmiyyət üçün necə faydalı  işlər görmək olacağını düşünürdüm.  Belə fikirlərimə  görə məni tez- tez “kommunist” adlandırırdılar. Deməli, mən Vestinqauzun villasına qonaq getmiş komminist hesab oluna bilərəm. Kəskin ziddiyyət insanı düşündürməyə, təəccübləndirməyə bilmir.

Vestinqauzla işləyən mühəndislərin məndən xoşları gəlmədi. Mən şirkətin məsləhətçisi və səhmdarıydım (Vestinqauz mənə 200 səhm vermişdi), bu, onlardan üstün olduğumu və Vestinqauzun rəğbətini qazandığımı göstərirdi. İxtiramdan nə qədər qazandığım və hər mühərrikdən nə qədər qazanacağım tezliklə məlum oldu. Əməkdaşlar burda olmağıma barmaqarası yanaşır və şirkətdə işlərin mənsiz və mənim mühərriklərim olmadan da yolunda gedəcəyinə  inanırdılar. Haqqımda nə danışıldığına çox da fikir vermirdim. İnsanların gizli nifrətini qazanmağıma alışmışdım. Kütlədən fərqlənmək həsəd doğurur. Həsəd isə düşmənçiliyə gətirib çıxardır. Vestinqauzun mühəndisləri Edisonun sadəcə sınaqlar apara bilən mühəndislərindən çox yaxşıydılar. Burada savadlı, təcrübəli adamlar var, onların çoxu ixtira müəllifləridir. Mənə pis münasibət bəsləməklərinə ciddi yanaşmadığımı artıq yazmışam, lakin iş prossesində onlarla əməkdaşlıq etməliydim, bunun üçün də hər birinə səmimiyyətlə yanaşmağa, tərifləməyə, aramızdakı buzu əritməyə çalışırdım. Lakin mən onları təriflədikcə, onların mənə münasibəti daha da pisləşirdi. Vestinqauzun komandası mənim iltifatlarımı yüngül istehzayla qarşılamışdı.

Mənim Pitsburqdakı birinci yerinə yetirməli olduğum vəzifə öz alternativ cərəyanlı mühərriklərimi Vestinqauzun istifadə etdiyi yüksəktezlikli mühərriklərə uyğunlaşdırmağımdan ibarət idi (saniyədə 133 dövrə). Bu tezliyi istifadə etdiyim tezliyə (saniyədə 60 dövrə) yaxınlaşdırmadan heç nə edə bilməyəcəyimi anlayırdım, bu məqsədlə mühəndislərdən kömək istədiyim zaman təxribatla qarşılaşdım. Hər gün cərəyanın tezliyinin düşməsinə mane olan bir neçə səbəb çıxırdı. Bunlar nabələd, qeyri- peşəkar adamın əl işi deyildi, bu maneələri elektrikdən yaxşı başı çıxan adamlar ustalıqla yaradırdılar, bu səbəbdən mən hər dəfə məsələnin mahiyyətini dərindən araşdırmalı və  çətinliyi  aradan qaldırmalı  olurdum.  İşləmək yerinə mübahisələrə vaxt itirirdik. Mühəndislər əldə tutduqları bəhanənin adını “qənaət” qoymuşdular, bu, yüksək tezlikli  xətlərə sarınan metalda bir qədər qənaət etməyə imkan verirdi, onlar bu “qənaətdən”, anasının ətəyindən yapışan uşaq kimi möhkəm yapışıb əl çəkmək istəmirdilər. Mən onlara, ancaq axmaq adamların on dolları havaya uçurub, xilas edilən bir neçə sent üçün sevinə biləcəyini izah etməkdən yorulmuşdum. Səbrimi qorumağa çalışırdım, amma səbrsiz Antalın məsələsi böyüyüb mübahisələrə səbəb olmuşdu. O, çox tezliklə davakar kimi ad çıxarmışdı ( düzünə qalsa buna layiq deyildi) və Vestinqauzla münasibətləri korlanmışdı.

Vestinqauzun köməyinə müraciət etmək istəmirdim, çünki bu əməkdaşlarla münasibətimi daha korlaya və Vestenqauzla aramızın soyumasına gətirib çıxara bilərdi.  Müdirlər heç zaman çətinlik barədə nəsə dinləməyi xoşlamazlar, onlar hər şeyin “əla getdiyini” eşitməyə üstünlük verirlər. Lakin, heç nəyin yaxşılıqla yoluna düşməyəcəyini anlayanda, Vestinqauza şikayət etməli oldum. Məsələ həll olundu, lakin həmkarlarım mənə daha çox nifrət etməyə başladılar. Qratse Ali Texniki Məktəbini, məni orda necə zəhərlədiklərini xatırlayırdım. Lakin onlar gəncdilər, başları havalıydı, Pitsburqda isə mən həddi-buluğa çatmış, yaşlı adamlar tərəfindən hədələnirdim. Onlar mənim işdən yayınmağa necə nifrət etdiyimi bildikdən sonra cürbəcür bəhanələrlə diqqətimi dağıtmağa – cürbəcür suallar verməyə, məsləhət istəməyə, nəyisə izahını gözləməyə başladılar. Etiraz etmək mümkün deyildi. Çünki hər şey işlə bağlıydı. Təcrübəli mühəndislər özlərini o yerə qoymur, amma məni özümdən çıxarmaq üçün hər şeyə əl atırdılar.

Laboratoriyamda ard-arda nəsə baş verirdi, gah sənədlər itir, gah nümunələr uyğun gəlmir, gah da işıqlar partlayırdı.  Səhərlər fərəhlə işə hazırlaşmaq yerinə qaşqabaqla məni laboratoriyada hansı qanqaraçılığın gözlədiyini düşünərək oyanırdım. İki qəsdən törədilən gözlənilməz qısaqapanmadan sonra, hər səhər işə başlamazdan əvvəl hər yeri diqqətlə gözdən keçirməyə adət etmişdim. Ehtiyatlı olmaq  boşuna getmədi, məni iki dəfə “təsadüfən”,  “zarafatla” cərəyan  vurdu. Etdikləri məntiqsiz hərəkətlərin sonunun olub-olmayacağını ayırd etmək mümkün deyildi.

Ardıcıl əsəb gərginliyi gözlənilmədən mənə yaxşı təsir etməyə başladı, yeni ideyalar ortaya çıxdı. Görünür, onların bir qıcıqlandırıcı hissə ehtiyacı varmış. Şübhəsiz, mən bu ideyaları Antaldan başqa heç kiminlə bölüşmürdüm. Həmkarlarım məni dəli hesab edə bilərdilər.  Hər şeyi zehni işin nəticəsi kimi təsəvvür edirdim, Vestinqauz buna necə nail olduğuma inana bilmirdi.

Bəzən özümün də özümə  inanmağım gəlmirdi. Əsas tapşırıqlarla birlikdə şüalanma keçiriciliyi sınaqlarını da davam etdirirdim. Həmkarlarımın mənim üzərimdə tətbiq etdikləri elektrik vurması zarafatından sonra enerjinin insan üzərində təsirlərinin tədqiqatına başlamaq qərarına gəlmişdim (Nikola Tesla 1887- ci ildə özündən əvvəl alman fiziki Vilhelm Rentgen (1845 – 1923) tərəfindən əhatəli şəkildə tədqiqata cəlb olunmuş, o zaman hələ elmə məlum olmayan rentgen şüalarıyla bağlı sınaqlar keçirməyə başlamışdı. Tesla vakuum borularının işiqlandırılması zamanını görünən işıqdan başqa daha iki şüalanma növü kəşf etmişdi.  Sonradan bu şüalar ultra-bənövşəyi və rentgen şüalanması adlandırıldı. Tesla qarşısında duran digər işlər səbəbiylə şüalanmayla bağlı tədqiqatlarını yarımçıq qoymalı oldu və bu mövzuya ikinci dəfə Rentgenin elmi mülahizələri yazılı şəkildə təqdim olunduqdan sonra qayıtdı. Lakin o doğru yoldaydı. Başlanğıcda Tesla rentgen şüalarının məhv edilmiş kotot maddəsi olduğunu iddia edirdi). Mən sabit və dəyişən cərəyanın insan üzərində təsirləinin müqayisəli təhlilinə hələ Edisonun yanında işləyəndə başlamış, sonra bunu unutmuşdum, Ptisburqda isə bu mövzuya yenidən qayıtdım.  Sınaqlarda ancaq Antalla ikimiz iştirak edirdik, başqa heç kim yoxdu (Müasir elektrik enerjisiylə iş zamanı təhlükəsizlik qaydaları, həmçinin sənayedə və tibb sahəsində yüksəktezlikli cərəyandan istifadə edilməsi   Nikola Teslanın sınaqlarından ortaya çıxan nəticələrə əsaslanır). Bir dəfə Antal az qala mənimlə Vestinqauzun ayrılmasına aparıb çıxaracaq bir zarafata yol verdi. İndi onların hər ikisi haqq dünyasındadır. Buna görə də hər şeyi ətradlı yaza bilərəm.

Artıq yazdığım kimi, Antal güclü eşqbazdı. Bütün boş vaxtını qadınlarla keçirirdi. Onun həmişə eyni vaxtda bir neçə sevgilisi olurdu. Bir sevgisi macərası başlama mərhələsində olanda,  ikincisiylə sevginin zirvəsinə çatır, üçüncüsüyylə hər şeyi bitirməyə yaxınlaşır, dördüncüsü isə , bitdiyi halda onu təqib etməyə davam edirdi. Antal dərin zəkaya malikdi, fizika və riyaziyyatı çox yaxşı bilirdi. Qadınlara sərf etdiyi enerjini və vaxtı elmə yönəltsəydi, məndən yaxşı ixtiralara imza ata bilərdi. Bədbəxtlikdən, onu qadınlar daha çox cəlb edirdi.

Pitsburqda Antal sürətlə məhşur məşuq kimi nüfuz qazanmağa başlamışdı. Vestinqauz komandasının üzvlərinin çoxu onun macəralarının qızğın dinləyicisinə çevrilmişdi. Mən hətta məcbur qalıb Antala Vestinqauzun xanımına - Marqeriyə qırx yaşda olmasına baxmayaraq, çox gənc görünən gözəl qadına göz qoymayacağıyla bağlı xəbərdarlıq etməli olmuşdum. Xanım ərindən beş yaş böyük olsa da, ondan dəfələrlə cavan görünürdü.

Bir dəfə təsadüfən mühəndislərdən biri  bizim cərəyanın insan üzərində təsirinə dair növbəti sınağımıza şahid olmuşdu. Antalın düz gözünün içinə baxıb bu sınağın nə ilə nəticələnə biləcəyini xəbər alanda o, zarafatla müəyyən gücdə və tezlikdə olan cərəyanın kişi ehtirasını qüvvətləndirdiyini söyləmişdi. Güya onun bu qədər yaxşı məşuq olmağının səbəbi, məhz ardıcıl cərəyan qəbul etməsiymiş. Mənim mərhum dostum ümumiyyətlə çox zarafatcıldı, Qratsedə hələ də onunla bağlı əfsanələr dolaşdığına əminəm.

Antalin zarafatı Vestinqauza kimi gedib çıxan dedi-qoduların yaranmasına səbəb oldu. Vestinqauz şirkətində baş verən hər şeyi nəzarətdə saxlamağa çalışırdı. İnanılmaz xəbərçilik yayılmışdı. Bu, yüksək nizam-intizamın qorunub saxlanmasına yaxşı təsir edirdi, çünki işçilər sərəncamında olduqları adamın gözünü daim öz üzərlərində hiss edirdilər, lakin həmkarlar arasında münasibətlərin korlanmasına gətirib çıxarmışdı. Əməkdaşlar arasında qarşılı səmimiyyət və inam qalmamışdı.

Mən Antalın zarafatından xəbərsizdim. Buna görə də Vestinqauz qəfildən cərəyanın insan orqanizminə təsiriylə bağlı sınaqlarla maraqlananda çaşıb qaldım. O, bütün detalları xırdalığına kimi soruşsa da, mənə inamsız yanaşırdı. Məsələnin daha mürəkkəb olduğunu anlamışdım, nə baş verdiyini soruşmalı oldum. Vestinqauz  kiçik tərəddüdən sonra öz kişilik gücünü cərəyanın köməyiylə gücləndirmək arzusunda olduğunu söylədi. Mən pərt oldum, Vestinqauz isə hiylə işlətdiyimi, sınaqlarımın nəticəsinin vaxtından əvvəl meydana çıxmasının qarşısını almağa çalışdığımı zənn etdi və Antalın sözlərini iddia kimi ortaya atdı. Antalı dəvət edib Vestinqauzun hüzurunda ondan izahat tələb etməyə məcbur oldum. Antal zarafat etdiyini boynuna aldı, lakin müdirimiz heç birimizə inanmaq niyyətində deyildi. Antal gedən kimi, bu işi niyə gizli saxladığımızı və təşəbbüsü niyə boynuma almadığımı anladığını söylədi. O sadəcə mənim sınaqlarımda iştirak etmək istəyirmiş, başqa bir iddiası yoxmuş. “İstəyirsiniz, sınaq zamanı artıq heç nə görməyim deyə gözlərimi bağlayarsınız”- deyə məni dilə tutmağa çalışırdı. Yenidən Antalın zarafat etdiyini təkrarladım. Vestinqauz əsəbləşməyə başladı. Onun qəzəbinin qarşısıalınmaz olacağını görəndə sınaqlarla bağlı qeydləri üzə çıxarmalı və onlarla tanış olmasını təklif etməli oldum. Vestinqauz, güya mənə, ancaq qeydlərlə  tanış olub orada cinsi gücün artırılmasıyla bağlı heç nəyə rast gəlmədikdən sonra inandığını iddia etdi. “Güya” yazıram, çünki onun mənə tamamilə inanmadığına əminəm. İki gündən sonra, bir səhər kabinetimdə və laboratoriyamda nəsə axtarıldığını hiss etdim. Gələn adam kimiydisə diqqətsiz davranmış, özündən sonra çoxlu izlər qoymuşdu. Heç bir “zarafatdan” söhbət gedə bilməzdi, lakin kağızlar mənim qoyduğum şəkildə deyildi. Vestinqauzun gecə burada olduğuna şübhə etmirdim. Zavod laborotoriyasına Şandor adlı bir macar gözətçilik edirdi. Macarıstan və Serbiya imperiyaları (Avstriya-Macarıstan imperiyası nəzərdə tutulur) bir-biriylə yola getməyə bilərdilər, lakin burda Avropadan uzaqda biz Şandorla özümüzü yerli kimi aparırdıq. Burada mənim Budapeştdə işlədiyim az- maz mənimsədiyim macar dilinin də xüsusi təsiri vardı (“Macar dilində az-maz danışmaq” deyərkən, Nikola Tesla təvazökarlıq edir. Əslində o, doğma serb, macar, çex, alman, fransız, ingilis və italyan dillərində sərbəst danışır, bundan başqa latın dilini də bilirdi). Beləliklə, mən Şandordan soruşub gecə bura gələn adamın məhz Vestinqauz olduğunu öyrənmişdim.

Antal qarşısında bir daha işimizlə bağlı zarafatlara yol verməyəcəyi ilə bağlı şərt qoydum. Lakin hardasa bu barədə danışa biləcəyindən narahat olaraq, Vestinqauzun laboratoriyamızı ələk- vələk eləməsi barədə ona heç nə demədim.

Mən çox işləyirəm, lakin Pitsburqa gəldiyim bir il müddətində istedadımı əhəmiyyətsiz işlərə sərf etdiyimi  başa düşürdüm. Çoxlu ideyalarım vardı, eyni zamanda bir neçə istiqamətdə iş aparırdım, lakin bir il müddətində elektrotexnika sahəsində heç bir yeniliyə nail olmamış, heç bir gözə görünən uğura imza atmamışdım. Heç öz mühərrikimi də işləyib başa çatdıra bilməmişdim. İki səbəb vardı. Birincisi, Vestinqauzun daim işimə mane olmağa çalışan əməkdaşları məni təxribata çəkir, məsləhətlərimi qulaq ardına vururdular. İkincisi, Vestinqauz işləməyimə mane olurdu. İstədiyi zaman başımın üstünü kəsdirirdi. Mən isə ona heç nə deyə bilmirdim. Qapını müdirin üzünə bağlaya bilməzsən. Bundan əlavə, Vestinqauz çox tez-tez məni evinə və ya başqa yerlərdə nahara və ya şama  dəvət edirdi. Mən özümü onun fəxrlə ətrafdakılara nümayiş etdirməyə çalışdığı qiymətli əşyaya bənzədirdim. Münasibətlərimizə mane olacağını düşündüyüm üçün bu dəvətlərdən imtina edə bilmirdim. O, inanılmaz dərəcədə küsəyən adamdı. Ənənəvi nahar və ya şam yeməyi üç-dörd saat çəkirdi. Evə kəskin baş ağrılarıyla qayıdır, yenidən işə başlamağım üçün bir müddət özümə gəlməyim lazım olunurdu. Bütün işlədiyim vaxtları bir yerə yığanda bir ilin ancaq üç ay yarımını iş başında olduğumu demək olardı.

Vəziyyəti qiymətləndirdikdən sonra artıq Pitsburqda qala bilməyəcəyimə qərar verərək Vestinqauzu bu barədə xəbərdar etdim. Rahatlıqla gətirdiyim səbəblər kifayət qədər qeyri-müəyyən təsir bağışlayırdı. Vestinqauz bununla daha yüksək vəzifə və daha çox qazanc iddia etdiyimi düşünərək mənə menecer vəzifəsi (Söhbət mühərriklərin və alternativ cərəyan generatorlarının təkmilləşdirilməsi və istehsalı üzrə menecer  vəzifəsindən gedir) və illik 24 000 dollar əmək haqqı təklif etdi. Mən təklifdən imtina edərək gedişimlə onu hədələmək fikrində olmadığımı, əslində həqiqətən Nyu-Yorka qayıtmaq istədiyimi bildirdim. Antal mənimlə gedəcəyini dedi, lakin Vestinqauzun onsuz da onu saxlamaq fikri yoxdu.

Pitsburqdan Nyu-Yorka həbsxanadan çıxıb evinə qayıdan insan əhval-ruhiyyəsiylə yollandım. Vestinqauzun mühəndislərinin məqsədə çatdıqlarını, məni dərhal olmasa da, tədricən bezdirməyə nail olduqlarını söyləmək olardı. Mən ya tək, ya da ancaq özümün seçdiyim bir neçə köməkçi ilə işləyəcəyimə qərar verdim. Böyük kollektivlərlə və ya təsadüfi insanlarla birlikdə işləməkdən söz gedə bilməzdi, çünki mənim işlərim təklik və sakitlik tələb edirdi. Bu qaydanı hələ də qoruyub saxlamaqdayam. Düşmənlərim “Teslanın dözülməz pis xasiyyəti” haqqında çox danışsalar da, davranışımın həqiqi səbəbiylə heç zaman dərindən maraqlanmayıblar. Mən təsadüfən əlimə düşən istirahət saatlarımda adamlarla ünsiyyətldə olmağı xoşlayıram.  

Tərcümə: Hədiyyə Şəfaqət

Əvvəlki hissə: Nikola Teslanın gündəliyi: yeni şirkət

Növbəti hissə: Nikola Teslanın gündəliyi: Avropaya ilk səyahət