Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyinin tarixi

Azərbaycanın paytaxtı qədim Bakı şəhərinin tam mərkəzində cazibədar görünüşü ilə hamının diqqətini cəlb edən bir bina ucalır – eyvanı mavi-yaşıl kaşılarla süslənmiş, tağlarında Azərbaycanın 6 görkəmli söz ustadının – Füzulinin, Vaqifin, M.F.Axundovun, Natəvanın, C.Məmmədquluzadənin və C.Cabbarlının möhtəşəm heykəlləri ucalan bir bina. Bu bina dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin adını daşıyan Milli Azərbaycan Ədəbiyatı Muzeyidir.

70 ildən artıqdır ki, dünyada yeganə ədəbiyyat muzeyi sayılan bu müqəddəs söz sarayı Azərbaycan xalqının qədim mədəniyyətinin, zəngin ədəbi irsinin təbliğatçısı olmaq kimi şərəfli missiyanı həyata keçirir.

İlk baxışda öz memarlıq üslubu ilə diqqəti cəlb edən muzeyin binasının tarixi XIX yüzilin ortalarından başlayır. 1850-ci ildə qədim İçəri şəhəri əhatə edən Qala divarları yaxınlığında inşa edilmiş bir mərtəbəli karvansaraya sonradan Bakı quberniyasının baş memarı Qasım bəy Hacıbababəyovun layihəsi ilə ikinci mərtəbə də əlavə olunur. Mülki mühəndis Aleksandr Nikitin ikinci mərtəbədə banket zalının layihəsini hazırlayır və 1915-ci ildə binanın yeni sahibi Azərbaycan milyonçusu Hacı Hacıağa Dadaşovun istəyi ilə bina “Metropol” mehmanxanasına çevrilir. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının Nazirlər Kabineti məhz bu binadan həm yaşayış, həm də iş yeri kimi istifadə edir. 1920-1930-cu illərdə bina Azərbaycan Həmkarlar İttifaqının ixtiyarına verilir. Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyinə hazırlıq ərəfəsində XKŞ-nın 1 noyabr 1939-cu il 4972 saylı qərarına əsasən binanın Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığından bəhs edən muzeyə çevrilməsi nəzərdə tutulur. 1943-cü ildə binanın fasadı və interyeri milli üslubda işlənərək eyvanında Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri – Füzuli (heykəltaraş: F.Əbdürrəhmanov), Vaqif (C.Qaryağdı), M.F.Axundov (heykəltaraş: P.Sabsay), Natavan (heykəltaraş: E.Tripolskaya), C.Məmmədquluzadə (heykəltaraş: N.Zaxarov), C.Cabbarlının (heykəltaraş: E.Klyatskin) heykəlləri ucaldılır.

Muzeyin müasir dünya standartlarına cavab verən, yenidən qurulmuş, tam kompüterləşdirilmiş, innovativ vasitələrlə zənginləşdirilmiş ekspozisiyasında Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf mərhələləri öz əksini tapmışdır. Dünyanın hər yerindən Azərbaycana gələn qonaqlar Ədəbiyyat Muzeyini məmnunluq hissilə ziyarət edirlər. Ekspozisiyada nümayiş olunan qədim əlyazmaları, maddi-mədəniyyət nümunələri, rəsm əsərləri, xalçalar, nadir çap kitabları, nəfis miniatürlər, məşhur xəttatların əlyazmaları, numizmatika nümunələri, yazıçıların xatirə əşyaları, sənədli foto-şəkillər, heykəltaraşlıq nümunələri, xəritələr, tətbiqi sənət nümunələri qonaqların diqqətini cəlb edən eksponatlardır. Muzeyin yenilənmiş ekspozisiyasında monitorlar vasitəsilə ziyarətçilər qiymətli audio-video materiallarla – müxtəlif filmlərdən, səhnə əsərlərindən fraqmentlərlə, görkəmli Azərbaycan bəstəkarlarının əsərləri ilə, tanınmış aktyorların ifasında poeziya nümunələri ilə tanış ola bilərlər.

Muzeyin yeni ekspozisiyasında bir neçə zal da yaradılmışdır. Nəsrəddin Tusi, Şəms Təbrizi, Zülfüqar Şirvani, Molla Qasım Şirvanin yaradıcılığını əks etdirən ekspozisiya, Şah İsmayıl Xətaiyə, Həsən bəy Zərdabiyə, Hüseyn Cavidə həsr olunmuş ayrıca zallar da ziyarətçilərin heyranlığına səbəb olur. Repressiya qurbanlarının faciəsini əks etdirən yeni ekspozisiyada tamaşaçılar ilk dəfə günahsız insanlara açılmış “Delo”ların foto-surətlərini görmək imkanına malik olurlar.

Muzeyin zallarını yeni-yeni rəsm əsərləri – portretlər, tablolar, illustrasiyalar bəzəyir. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatını əks etdirən ekspozisiya zalı qiymətli sənədlər, şəxsi əşyalarla tamaşaçıların böyük marağına səbəb olur. Saat vitrini – muzeyin ekspozisiyasına  fərqli bir ahəng qatır. Görkəmli ədiblərin saatları sanki onların yazı masası arxasında keçirdiyi anlara şahidlik edir.

Muzeyin monitor zalında Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti, adət-ənənələri haqqında geniş məlumatı tamaşaçılar Azərbaycan, rus, ingilis, alman, fars dillərində əldə edə bilərlər. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı və mühacirət ədəbiyyatı da unudulmayıb.

Muzeyin əsas missiyası qonaqları Azərbaycanın zəngin ədəbi irsi ilə tanış etməkdən ibarətdir. Hər gün muzeyə onlarla qonaq gəlir. Onların sırasında görkəmli dövlət xadimləri, alimlər, ziyalılar, tələbələr, məktəblilər də var. Onların hər biri muzeydəki ab-havadan ilhamlanaraq “Rəy kitabı”na ürək sözlərini qeyd edirlər. “Muzey Azərbaycan mədəniyyətinin güzgüsüdür”, “Muzey dünyaya açılmış pəncərədir”, “Gördük, bəyəndik, sevdik” – bu sözlər muzeyin xatirə kitabına yazılmış minlərlə qiymətli tamaşaçı rəyindən nümunələrdir.