Ömər Xəyyam

Qiyasəddin Əbu əl-Fəth Ömər ibn İbrahim Xəyyam Nişapuri və ya Ömər Xəyyam (1048 – 1131) — dahi fars şairi, riyaziyyatçısı, astronomu və filosofu.

Səlcuq dövlətinin Xorasan vilayətinin Nişapur şəhərində anadan olmuşdur.

AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov ilk dəfə olaraq göstərmişdir ki, böyük filosof, riyaziyyatçı, rübailər ustası kimi məşhur olan Ömər Xəyyam Bəhmənyarın şagirdidir. O, ensiklopedik alim İbn Sinanın "İşarələr və qeydlər" kitabını öz müəlliminin yanında mütaliə etmişdir.

 Gənc yaşlarında doğma şəhərini Nişapuru tərk etmiş və uzun sürən məşəqqətlərdən sonra Səmərqənddə qərar tutmalı olur. 1074-cü ildə İsfahana rəsədxanaya rəhbərlik etmək üçün dəvət alır. 1092-ci ildə ona hamilik edən səlcuq şahı Məlik şahın və vəziri Nizam-əl Mülkün vəfatından sonra İsfahanı tərk etməli olur.

Yenə sərgədan yaşam tərzinə məhkum olunan Xəyyam bir müddət Mərvdə Məlik şahın varislərindən birinin sarayında işləyir, amma ona çox arzuladığı yeni rəsədxana açmaq qismət olmur.

Həm Şərqdə və ələxsus Qərbdə özünün müdriklik, yumor və satira dolu, bəzən də bir qədər qaba səslənən rübailəri ilə məşhurdur. Şərqdə uzun müddət yaddaşlardan silinən Xəyyam rübailəri Avropaya Edvard Fitsjeraldın tərcümələri ilə qədəm qoyur və görünməmiş uğur əldə edir.

Ömər Xəyyam həm də bütün dövrlərin ən böyük riyaziyatçılarından biri olmuşdur. "Riyazi problermlərin nümayişinə dair" traktatı ilə riyaziyyat elminin inkişafına misilsiz töhfələr vermişdir. Bu əsərində Xəyyam üçdərəcəli tənliklərin həllini ilk dəfə həndəsi yolla – hiperbola ilə dairənin kəsişməsindən almışdır. Onun Günəş sisteminin heliosentrik nəzəriyyəsini Kopernikdən çox-çox əvvəl irəli sürməsi də bildirilir.

Xəyyam evlənməyib, qapalı həyat tərzi keçirib. Onu anlaya bilməyən, yaxud anlamaq istəməyən ruhanilərin daimi təqiblərindən həmişə qorxu içində yaşayıb. Onun ölüm tarixi təqribən 1123-cü ilə düşür. Yazılanlara görə, o, həyatının son saatlarında İbn Sinanın "Şəfa kitabı"nı diqqətlə oxuyurmuş. "Tək və cəm" bölməsinə çatanda səhifələr arasına əlfəcin qoyub və yanındakılara vəsiyyət etməkdən ötrü lazımi adamları çağırmaq tapşırığı verib. Bütün günü heç nə yeməyib, heç su da içməyib. Axşam namazını başa çatdırandan sonra səcdəyə gedərək deyib: "Ay Allah, Sən bilirsən ki, mən Səni imkanım daxilində dərk etmişəm. Məni bağışla, mənim idrakım Sənin qarşında xidmətimdir". Bununla da canını tapşırıb.

Ömər Xəyyam yaxınlarına deyirmiş ki, "Qəbirim elə yerdə olacaq ki, yaz fəslində əsən meh onu çiçəklərə qərq edəcək". Doğrudan da, belə olub. Qonşu bağın armud və qaysı ağaclarının qəbiristanlıq hasarından sallanan güllü-çiçəkli budaqları böyük mütəffəkkirin qəbrinə çətir tuturmuş.

Ömər Xəyyamın rübailərindən bir neçəsi:

1) Rindlərə xidmət et gəlsə əlindən, Orucu, namazı yıx təməlindən. Sən Ömər Xəyyamdan eşit düz sözü Mey iç, inciməsin kimsə dilindən.

2) Məscidi, namazı, orucu burax, Dilənçi olsan da mey iç, kefə bax. Ey Xəyyam, öldünmü, bil, torpağından Gah qədəh düzələr, gah kuzə, bardaq.

3) Zahid, tənə vurma bizə sən müdam, Deyilik dünyada sənin kimi xam. Sənin istədiyin namaz təsbehdir, Mənim sevdiyimdir canan, bir də cam.

4)Bayram gəldi, artıq şadlıq, nəşə var. Gül üzlü saqilər al şərab paylar. Bir yığın eşşəkdən bayram, namazla Oruc noxtasını dartıb çıxarar.

5) Yetməzmi bu məscid, bu oruc, namaz! Yollan meyxanaya, şərab iç bir az. Bir gün torpağından kuzə qayrılar, Ey Xəyyam, bu ömür əbədi qalmaz.

6)Ey yar, xərabatda eyləyək niyaz, Lazım deyil bizə ibadət, namaz Sənsən qiyamətim, həm də bu dünyam, İstər yandır məni, istər eylə raz.

7)Məscidə gəlsək də biz bir niyazçün, Lakin gəlməmişdik bura namazçün. Canamaz oğurladıq burdan, köhnəldi. Gəlmişik biz yeni bir canamazçün.

İsfahandakı elmi fəaliyyəti dövründə Ömər Xəyyam fəlsəfə problemləri ilə də məşğul olurdu. O, İbn-Sinanın böyük elmi irsini diqqətlə öyrənirdi, bir neçə əsərini ərəb dilindən fars dilinə çevirmişdi. Ömər Xəyyam ilk fəlsəfi əsərini — "Varlıq və zərurilik haqqında traktat"ı 1080-ci ildə yazmışdı. Xəyyamın elmi-fəlsəfi irsi böyük deyildir. Onun traktatları fəlsəfənin ayrı-ayrı vacib məsələlrinə toxunur. Xəyyam yazılarında yığcamlığı üstün tutub, az sözlə tutarlı fikirlər söyləməyi lazım bilib. Ona görə də əsərlərinin hamısı lakonik, bəzən bir neçə səhifədən ibarət olub.

Ömər Xəyyamın rübailərindən seçmələr Əkrəm Cəfər tərəfindən fars dilindən tərcümə edilmiş, kitab "Rübailər" adı ilə 1984-cü ildə çap edilmişdir.

Əsərləri

Ömər Xəyyam müxtəlif elm sahələrində müxtəlif əsərlər yazmışdır. Onun əsərlərindən 18`nin adı bilinir:

• Ziyc-i Məlikşahi (Astronomiya və təqvimə aid, Məlikşaha ithaf edib)
• Kitabün fi'l Burhan ül Səhhət-i Turuk ül Hind (Cəbrə aid)
• Risalətün fi Berahin İl Cəbr ve Mukabele (Cəbr və riyaziyyata aid)
• Müşkülat'ül Hesab (Həndəsəyə aid)
• Elm-i Külliyyat (Ümumi elmlərə aid)
• Novruznamə (Təqvim və yeni ilin müəyyən edilməsinə aid)
• Risaletün fil İhtiyal li Mərifət (qızıl və gümüşdən düzəldilmiş bir cisimdə qızıl və gümüşün miqdarının bilinməsinə dair, Almaniyada Gotha kitabxanasında bir nüsxəsi mövcuddur.
• Risalətün fi Şərhi ma Eşkəle min Musadərat (Öklidin bir məsələsinin həll edilməsi metoduna aid, Hollandiya Leiden kitabxanasında bir nüsxəsi vardır. F. Woepcke fransız dilinə tərcümə edib.)
• Risalətün fi Vücud (Fəlsəfədə antologiya haqqında, Britaniya kitabxanasında bir nüsxəsi mövcuddur.)
• Muhtasarun fi't Təbiiyət
• Risalətün fi'l Kevn vet Təklif (Fəlsəfəyə aid)
• Ləvazim'ül Emkinə (məskunlaşılan yerlərin iqliminə aid)
• Fil Cavab Səlasəti Məsâil və fi Kəşfil Hicab (Üç məsələyə cavab və aləmdə zidliyin vacib olduğuna aid)
• Mizan'ül Hikəm (zinət əşyalarının daşlarını çıxarmadan qiymətini tapmağın üsulu haqqında)
• Abdurrahman'əl Nəseviyə Cavab (Allahın aləmləri yaratmasının və ibadətlə şərəfləndirməsinin hikməti haqqında)
• Nizamülmülk (dostu olan vəzirin bioqrafiyası)
• Əş'arı bil Arabiyyə (ərəbcə rübailəri)
• Fil Mutayat (Elm prinsipləri)

Şeirləri

• Könül

Rübailəri

• Rübailər

Kəlamları

• Kəlamlar