"Orfoqrafiya lüğətinə təklif olunan dəyişikliklərin bir qismi qəbuledilməzdir"

 Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarına nəzərdə tutulan dəyişikliklərlə bağlı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Orfoqrafiya Komissiyasının yekun iclası bu gün keçiriləcək. Azərbaycan dilinin Orfoqrafiya lüğətinə ediləcək dəyişikliklər hələ də ölkədə müzakirə predmetidir. Layihənin 22, 37 və 69-cu bəndlərinin qəbul olunmasına etiraz daha güclüdür. "Report" mövzu ilə bağlı mütəxəssislərin rəyini öyrənib.

Filologiya elmləri doktoru, BDU-nun professoru, əməkdar jurnalist Qulu Məhərrəmli "Report"a açıqlamasında təklif olunan orfoqrafiya qaydaları layihəsinin mahiyyət etibarilə əvvəllər qüvvədə olan yazı qaydalarından ibarət olduğunu bildirib: “Təbii ki, bəzi dəyişikliklər də edilib. Bunların bir qismi mübahisəli, bir qismi isə qəbuledilməzdir. Məsələn, layihədə təklif olunur ki, “ilə” bağlayıcısı həm bitişik, yəni danışığa uyğun, həm də ayrı yazıla bilər. Bu qaydanın qəbul olunması yazı dilinə müəyyən ləhcə elementləri gətirir, amma layihə müəllifləri bunu müsbət hal hesab edir. Bu, mübahisə mövzusu ola bilər, amma tutaq ki, layihədəki 22, 37 və 69-cu maddələr heç bir əndazəyə sığmır”. 

O, sözügedən bəndlərin layihədən çıxarılmasını təklif edib: “Çünki onların qəbul edilməsi ana dilinin sabitləşmiş sistemini pozacaq, dil qaydalarına virus salacaq, ağla gəlməyən xaos yaranacaq. Xüsusilə tədris prosesi, kitab-nəşriyyat işi, yazılı media bundan əziyyət çəkəcək. Bu məsələ illüziyadır, real deyil, ağlasığmazdır. İstər türk dilləri, istərsə də slavyan dilləri olsun, vahid ədəbi dil qanunu tətbiq etmək mümkünsüzdür. Buna cəhd etmək Don Kixotluqdur”.

Dövlət Dil Komissiyasının üzvü, xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı orfoqrafiya qaydalarının ictimai müzakirəyə çıxarılmasını lüğətçilik tariximizdə yeni hadisə hesab edərək müsbət qiymətləndirib: “Bu cür müzakirələr ana dilimizə, onun indiki durumuna və inkişafına mənfi təsir göstərə bilməz. Ana dili xalqımızın ən böyük sərvətidir, müstəqil respublikamızın dövlət dilidir. Dilimizin rəsmi və beynəlxalq statusu ildən-ilə genişlənir, böyüyür. Buna görə də onun Konstitusiyada müəyyən edilmiş hüquqları qorunmalıdır. Dünyada kürəsəlləşmə adına genişlənən mədəniyyət, dil hegemonluğu şəraiti, eyni zamanda iqtisadi, mədəni, elmi-texnoloji əlaqələrin genişlənməsi ana dilimizi müəyyən problemlərlə üz-üzə qoyur. Dilə kənar axın və təzyiqlər də ildən-ilə güclənir və burada ana dilinin taleyini düşünən adamların seyredici qalması yolverilməzdir. Gələn yad sözlər süzgəcdən keçirilməsə, bir müddət sonra yabançı kəlmələr o qədər çoxalar ki, ədəbi dilimiz yenidən orta əsrlər dönəmindəki vəziyyətə düşər. Buna görə də hətta nüfuzlu, dilini heç bir təhlükə gözləməyən bəzi Avropa dövlətlərində də "Dil gömrüyü" deyilən qurum yaradılıb. Dilimizin inkişafı etdirilməsi, zənginləşməsi və qorunması zərurətini nəzərə alaraq ölkədə Dil Komissiyası yaradılıb və quruma ölkə başçısı özü rəhbərlik edir”.

O, bu müzakirələrin nəticəsini sonda bu sahənin mütəxəssisi olan alimlərin dəyərləndirəcəyini və dilin ümumi qanunlarına uyğun qərar qəbul ediləcəyini deyib: “Qaydalar bütövlükdə Azərbaycan türkcəsinin yüz illərlə formalaşmış mükəmməl qrammatik normalarına, yazı prinsiplərinə uyğundur. Dilimizdə sözlərin yazılış şəkli daha çox "deyilən kimi yazmaq " prinsipinə əsaslanır və bu, alınma sözlərə münasibətdə gələcəkdə də davam etdiriləcək. Ərəb, fars dilindən alınma sözlərdəki qoşa “y” hərflərindən birinin atılması indi müzakirə olunsa da, çoxdan tətbiq olunur. Buna etirazın yeri yoxdur. Apostrofu atılmış sözlərin sətirdən-sətrə keçirilməsinin yeni qaydaları və “əskər” kimi sözlərin “g” ilə yox “k” ilə yazılması mənə müəyyən fonetik məqamlara görə mübahisəli görünür. Eyni dil ailəsinə daxil olan dillərin ədəbi dillərində əsrlər uzunu bəlli fərqlər yaranıb. Əsas səbəb bir-birimizdən uzaq düşməyimiz, müstəqil dövlətlərimizin olmaması idi. Bu gedişat gələcəkdə türk dilinin çeşidli qolları arasındakı fərqləri getdikcə azaldacaq. Bundan ötrü, ilk növbədə, yeni latın qrafikasında ağılsızcasına tətbiq edilən fərqlər ardan qaldırılmalıdır. Bununla belə, ədəbi dillərin yaxınlaşmasını gözləmədən vahid bir ünsiyyət dili haqqında düşünmək lazımdır. Məncə, bu vəzifənin öhdəsindən Türkiyə türkcəsi gələ bilər.”

Dövlət Dil Komissiyasının üzvü, Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin rəhbəri, “Azərbaycan dilinin işlək orfoqrafiya sözlüyü”nün redaktoru, millət vəkili Nizami Cəfərov aparılan müzakirələrin Azərbaycan ədəbi dilinə müsbət nəticələr verəcəyini bildirib: “Bu işdə tələsilmədi, mətbuatda, peşəkarlar arasında və AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi və digər əlaqədar qurumlarda çox geniş müzakirələr aparıldı. Orfoqrafiya qaydalarını təsbit edən sənədlər hazırlanır. Burada hər hansı mənfi təsirin olacağı düşünülməməlidir. Əksinə, bütün bunlar mümkün qədər ədəbi və yazı dilimizin, orfoqrafiya qaydalarının təkmilləşməsinə gətirib çıxarır. Müxtəlif dillərin hamısında ədəbi normanı yaratmağın mövcud prinsipləri var. Yəni biz ingilis dili qaydaları ilə gedə bilmərik. Çünki ingilis dilinin orfoqrafik qaydaları tamam ayrı prinsipə əsaslanır. Yazı tarixən necədirsə, o cür də qalır. Tələffüz dəyişir. Amma bizdə daha çox fonetik prinsipə əsaslanıldığına görə tarix boyu yazını mümkün qədər tələffüzümüzə uyğunlaşdırmışıq. Yeni hadisə deyil. Söz ədəbi norma kimi necə tələffüz olunursa, o cür də yazılsın. Doğrudur, bu heç də həmişə mümkün deyil. Müxtəlif dillərin müxtəlif qaydaları yox, müxtəlif dillərin orfoqrafiya qaydalarının müxtəlif prinsipləri var. Biz də çalışırıq ki, bütün dünya üçün yazı dilinin universal tələblərini nəzəri cəhətdən müqayisə apararaq nəzərə alaq”.

O, ərəb sözlərinin türkləşdiyini, ahəng qanununa tabe olmayan sözləri mümkün qədər uyğunlaşdırdıqlarını vurğulayıb: “Bu da müəyyən həddə qədərdir. Qeyd olunan bəndlərdə müəyyən mübahisələr var. Düşünürəm ki, artıq elmi dilçilik mühitində bu məsələ qərarlaşdırılıb ki, bir “y” ilə yazılsın. Burada problem yaradacaq məqam bəzi nazirliklərin, qurumların adlarında qoşa “y”nın işlənməsidir. Texniki problem yaratmırsa, onda bir “y” ilə yazılması məsləhət olacaq”.

Millət vəkili orfoqrafiya qaydalarının müəyyən müddətdə təkmilləşdiyini qeyd edib: “Yeni nəşr olunan kitablar onsuz da çıxmalıdır. Qoşa “y”nın yerinə bir “y” yazılması köhnə kitabları gözdən salmır, yeni kitablara da böyük səlahiyyət vermir. Bu vəsait tələb edən iş deyil. Nazirlik və müəssisələrin adlarında, işlədilən sənədlərdə, uzunmüddətli istifadə üçün verilən vəsiqələrdə dəyişilmə zəruri ola bilər. Məsləhətləşmələr aparılacaq. Burada iş elə aparılmalıdır ki, xüsusi ehtiyac olmadan dövlətə və ayrı-ayrı şəxslərə maddi ziyan dəyməsin”.

"Report"un arayışı: 22-ci bənddə bəzi sözlərin mənbə dildəki yazılışı əsas götürülərək k hərfi ilə yazılması məqsədəuyğun sayılır (əsgər-əskər, əsginaz-əskinaz, İsgəndər-İskəndər, işgəncə-işkəncə və s). Bundan başqa, "alqı-satqı" sözünün "alğı-satqı" yazılması təklif olunur.

37-ci bənddə komissiya üzvləri təklif edir ki, tərkibində şöbə, lisey, gimnaziya, vəqf, məktəb sözləri olan mürəkkəb adlarda ilk söz böyük, sonrakı sözlər kiçik hərflə yazılsın. Məsələn, Avropa liseyi, Dəyanət vəqfi, Humanitar fənlər gimnaziyası, Humanitar siyasət məsələləri şöbəsi, Uşaq-gənclər şahmat məktəbi və s. Həmçinin saitlə bitən fellərdən sonra gələn köməkçi sözlərin ilk saiti buraxılaraq "y" bitişdiricisinin əlavəsi ilə yazılışı da məqbul sayılır: almalıydı, gəlməliymiş, alaydı, alasıydı, gəlməliydi və s.

69-cu bənddə etibarilə, köməyilə, məqsədlə, məqsədilə, münasibətilə, vaxtilə, vasitəsilə sözlərinin yalnız bu şəkildə yazılması təklif olunur. Layihədə göstərilir ki, vaxtilə apostrofla yazılan cürət, məşəl, vüsət və s. sözlər apostrofa görə cür-ət, məş-əl, vüs-ət kimi sətirdən -sətrə keçirilirdi. Bu qəbildən olan sözlərin - Qu-ran, cü-rət, he-yət, Kə-nan, mə-sud, mə-sul, mə-şəl, Sə-nan, sü-rət, vü-sət və s. sözlərin bu cür sətirdən-sətrə keçirilməsi məqsədəuyğun sayılır.