Pandemiya: yüz illik tarixə dair düşüncələr

Müasir COVID-19 pandemiyası demək olar ki, başqa bir tənəffüs xəstəliyinin, "İspan qripinin" dəhşətli pandemiyasının yüzilliyinə təsadüf etdi. O dövrdə həm Nature (Təbiət), həm də  Science (Elm)  kimi  elmi jurnallar artıq mövcud idi. Bu günlərdə Science  həmin vaxt yenicə başa çatmaqda olan pandemiya barədə oxucularında təsəvvür yaatmağa həsr olunmuş 1919-cu ildəki onların redaksiyasında hazırlanmış  məqaləni  ictimaiyyətə təqdim edib.

Ens.az saytı  qısa ixtisarlarla, indi də bir sıra cəhətlərilə aktual olan bu maraqlı məqalənin, həm də tarixi sənədin tərcüməsini yayımlayır.

Yer kürəsini yeni bürüyən pandemiyanın  heç bir presedenti yoxdur. Daha ölümcül epidemiyalar olub – ancaq onlar  coğrafi baxımdan daha məhdud idi. Demək olar ki, eyni dərəcədə geniş yayılmış epidemiyalar da olub  - lakin onlar daha az ölümcül idilər. Daşqınlar, aclıqlar, zəlzələlər, vulkan püskürmələri - bunların hamısı artıq insanların məhv edilməsi ilə bağlı öz görüş hekayələrini yazmışdır. Bunlar hamısı qorxuncdur, amma indiki kimi heç vaxt belə bir fəlakət olmayıb. Heç vaxt belə qəfil, bu qədər dağıdıcı və belə universal olmamışdır.

Bu pandemiya ilə bağlı ən təəccüblüsü -  onu əhatə edən tam naməlumluqdur .  Bu xəstəliyin nə olduğunu, haradan gəldiyini, necə ortaya çıxdığını və onu necə dayandıracağını heç kim bilmirdi. Və təşvişə düşmüş beyinlərdə belə bir sual doğur : başqa bir BU dalğa yenidən gəlməyəcək ki?

Məsələ bundadır ki, qrip ən qədim məlum olan epidemik xəstəliklərdən biri olsa da, bu, bizim tərəfmizdən ən az başa düşüləndir. Səbir və ağır zəhmət hesabına başa gələn  işləri ilə digər "xəstəlikləri" ləğv etmək üçün çox iş görən elm hələ də onun qarşısında acizdir. Xəstəliyin törədicisi barədə şübhələr hələ də mövcud olsa da, ona meyl oyadan  amillər və ağırlaşmaların yaranma şərtləri bəlli deyil. Bu mövzuda çox sayda nəzəriyyə və yaxşı araşdırmalar aparıldı - amma hələ də konsensus yoxdur.

Epidemiyanın qarşısının alınması yolunda üç əsas maneə var.

Birincisi, ictimai laqeydlik. İnsanlar aldıqları riskdən xəbərdar deyillər. İnfeksiyadan sonra tənəffüs xəstəliyinin böyük mürəkkəbliyi və şiddət dərəcəsi insanları çaşdırır və təhlükəni gizlədir. Bu infeksiyalar ümumi bir soyuqdadəymədən pnevmoniyaya qədər şiddətdə dəyişir. Yuxarı tənəffüs yollarının və ya rinitin katarası kimi başlayır, sonra birdən faringit, tonzillit, laringit, bronxit və ya pnevmoniyaya çevrilə bilər. İnfeksiya ağciyərlərə irəlilədikcə şiddət artır. Bəzən infeksiyanın sinədə, bəzən boğazda, bəzən də başda başladığı görünür. Başladığı yerdə dayana bilər və ya bir neçə mərhələdən keçə bilər. Bu ümumi bir soyuqdəymənin hekayəsidir: ümumiyyətlə təhlükəli deyil, sadəcə  xoşagəlməzdir. Əksər insanlar çox müalicə olmadan sağalırlar və heç bir böyük müdaxilə olmur. Bu xəstəliklərə xas olan məlum viruslar yoxdur.

Daha çox şiddətli, daha qeyri-adi bir başqa xəstəlik qrupu var ki, bu da tez-tez əvvəlcə birinci  ilə qarışdırılır. Buraya difteriya, qızılca, qırmızı atəş və s. kimi infeksiyalar daxildir. Qrip də məhz bu sinfə aiddir. Bu vəziyyətdə simptomlar əvvəlcə sadə soyuqdəymə simptomları ilə eyni ola bilər və xəstəliyin əsl xarakteri, pasient onun səhvsiz (diaqnoz üçün) və narahatedici əlamətlərini nümayiş etdirənədək gizli qalır. Ancaq bu vaxta qədər artıq digər insanlar yoluxa bilər.

Qarşısının alınmasında dayanan ikinci amil insan orqanizminin xüsusiyyətləridir. Bağırsaq infeksiyası bir insanın davranışına xüsusi məhdudiyyət qoymayan prosedurlardan istifadə edərək idarə edilə bilərsə, bu tənəffüs sisteminin xəstəliklərinə aid deyil. Yoluxucu virusu özündə saxlayan qripin həyat fəaliyyətinin məhsulları, qarın yatalağı  xəstəliyi vəziyyətində olduğu kimi, gecə qazanxanasında və ya kanalizasiya sistemində qalmır.

Burundan və boğazdan ayrılan damcılar havaya daxil olur və əlləri, yeməkləri, paltarları və əslində hər şeyi çirkləndirir: yoluxmuş bir insanın bütün mühitini. Bu, şüursuz olaraq baş verir, heç kim bir şeydən şübhələnmir. Yoluxucu agentlərin yayılmasının bu növünə qarşı ümumi metodlar mütləq (səhiyyə sistemi üçün) məhdud dəyərə malik olmalıdır.

Beləliklə, yoluxmuş insanlara nəzarət etməli olduğumuz bir vəziyyətə gəlirik, ancaq xəstəliyi ötürə bilənlər özlərini qorumaq üçün az şey edə bilərlər. Eyni zamanda,  "profilaktik yükün" insanlar üçün asan olmadığı ehtimal olunur: daha təhlükəli bir infeksiyaya çevriləcəyi şansını nəzərə alaraq, sadə bir soyuqdəymə ilə  sıx bir şəkildə təcrid olunmaq təbiətimizdə deyil.

Üçüncüsü, tənəffüs yoluxucu infeksiyaların yüksək olması, onları idarə etmək çətinliyini artırır. İnkubasiya dövrü çox dəyişir: bəzən bu yalnız bir və ya iki gün ola bilər və xəstə özü xəstələndiyini başa düşməmişdən əvvəl də yoluxucu ola bilər.

Sağlam insanların tez-tez xəstəliyin embrionlarını əllərinə keçirdiklərini və bununla da şüursuz şəkildə özləri üçün davamlı bir təhlükə kimi davrandıqlarını və başqalarına təhlükə yaratdığını qeyd edərək epidemiyanın qarşısını almaq üçün bu maneə siyahısına son qoymaq uyğun ola bilər. Buna görə, İspan qripinin yayılmasını dayandırmaq üçün çox iş görülməsinə baxmayaraq, bəlkə də heç kim epidemiyaya təsir etmək üçün konkret bir rıçaq tapmadı. Bu sarsıdıcı görünə bilər, amma əslində heç kəsi ruhdan salmamalıdır: yatalağın yayılmasına nəzarət  etmək də vaxtilə mümkünsüz görünürdü. Çətinliyin fərqində olmaq çox vaxt bunun öhdəsindən gəlmək üçün ilk addımdır.

Qrip pandemiyası haqqında burada yazılanlar yalnız bir yazıçının bugünkü görüşü olaraq təklif olunur. İndi bu məsələdə heç kim səlahiyyətli danışa bilməz. Bütün faktlar bir araya gətirildikdə, müasir fikirlərin bəzilərini nəzərdən keçirmək məcburiyyətində qalacaq. Tamamilə dərk etmək və ölçmək üçün hələ ki, bu baş verənlərə çox yaxınıq. Fərdi tədqiqatlar və saysız-hesabsız tibb mütəxəssislərinin səyləri hələ də bildirilməli və qiymətləndirilməlidir.

Nəzarət tədbirlərinin səmərəliliyi ilə bağlı son nəticələrə bənzər bir şey haqqında danışmazdan əvvəl şəhərlərdə, qəsəbələrdə, düşərgələrdə və xəstəxanalarda toplanmış statistika kütləsi çeşidlənməli, cədvəllənməli və öyrənilməlidir.

Bu həyata keçirilməyincə, yoluxmuş insanların sayını, yaşını, cinsiyyətini, sağlamlıq vəziyyətini və irqini, bu xəstəliyin fəsadlarını və nəticələrini, hətta bütün bu faktların profilaktik tədbirlərlə əlaqəsini tapmaq mümkün olmayacaq. Bu iş indi bir çox mütəxəssisin diqqətini cəlb edir. Xəstəliyi öyrənmək imkanı olan səhiyyə müəssisələrinin işçiləri, bacarıqlı bakterioloqlar, patoloqlar və bacarıqlı klinisistlər indi intensiv şəkildə məruzələr edirlər. Pandemiya ilə bağlı son nəticələr çıxartmağımızdan əvvəl aylar və ya illər keçəcəkdir.

Öyrənilməsi çətin olan xəstəliklərdən bu pandemik qrip kimisi yoxdur. Gəlir, yayılır, görünməmiş görünməmiş aniliklə yox olur. O qədər böyük bir enerjiyə sahibdir ki, püskürən zaman onun hərtərəfli və əziyyətli araşdırmasına az vaxt qalır. Həm onun tam olmaması, həm də yüksək yayılması onun öyrənilməsinə mane olur.

Sual yaranır: bu qrip epidemiyalar arasında tamamilə yox idi? Bu mövzuda rəylər bölündü. Bəziləri bu pandemik qripi ayrı bir infeksiya hesab edirlər. Digərləri inanır ki, o həmişə bizimlədir, amma ümumiyyətlə belə ölümcül effekti göstərmir. "Adi qrip" və fövqəladə pandemiyanın simptomları eynidır. Bu yaxınlarda baş verən pandemiyanı ümumi bir infeksiyanın xüsusilə "zəhərli" forması ilə izah etmək yəqin ki, daha doğrudur.

Qripin cəmiyyətdən xaric edilməsi üçün edilən bütün cəhdlər nəticəsiz görünür. Bunun tamamilə qarşısını almağın bir və yeganə yolu var: tam karantin, mütləq təcrid. Virus ötürə bilənlərin hamısını yoluxdura bilən və ya əksinə olanlardan təcrid etmək lazımdır. Bu çox çətindir, çünki birincisi, bütün virus daşıyıcılarını aşkar etmək olmur, ikincisi,virusa qarşı immuniteti olmayanla olanı ayırmaq mümkün deyil. Tam təcrid, nə bütün şəhərlər, nə də ölkələr üçün mümkün deyil. Bu, yalnız kiçik qəsəbələr və kəndlər üçün mümkündür və bu kimi hallarda bəzən bu cür taktikalar uğur gətirirdi. Ancaq bu cür üsullar çox güman ki, infeksiyanı gecikdirir.

Qrip pandemiyası kimi ümumi bir təbiət hadisəsinin eyni dərəcədə ümumi bir təbiətə sahib olduğu və bütün dünyaya təsir edə biləcək qədər ümumi olan insanların əksəriyyəti üçün qəbul edilən yeganə təbiətin hava və ya torpaq olması lazım olduğunu düşünmək təbiidir. Bu, çox köhnə bir anlayışdır, bu günə qədər davam edən formalardan biri Sidenhem epidemiya konstitusiyasının nəzəriyyəsidir (Thomas Sidenhem, 17-ci əsrin ingilis həkimi, müasir klinik tibbin qurucularından biri). Bu nəzəriyyənin rədd edilməsinə baxmayaraq, bu Sindenham nəzəriyyəsinə inanan bir çox savadlı insan var.

Hələ 1889-90-cı illərin pandemiyası zamanı bir çoxları Qripin yayılmasının səbəbinin nə cürsə dünya şəraiti ilə əlaqəli olduğunu və insanların təmasından asılı olmayaraq inkişaf etdiyini düşünürdü. Bu gün qeyri-adi soyuq qış və ardınca gələn isti yayın son pandemiya üçün əsasən məsuliyyət daşıdığını düşünən insanlar var. Başqaları hesab edirlər ki, Böyük müharibə (I Dünya Müharibəsi -red.) pandemiya  xəstəliyinin inkişafını sürətləndirdiyini düşünürlər. Bir çox insan bu infeksiyanın kortəbii olaraq bir çox yerdə təxminən eyni vaxtda meydana gəldiyini düşünür. Bu nəzəriyyələri dəstəkləyən arqumentlər bəzən çox sadə düşüncəlidirlər və təəssüf ki, elmi təhlilə tab gətirmirlər.

Hal-hazırda mövcud olan bütün sübutlar göstərir ki, 1918-ci il Böyük Pandemiyanın  səbəbi, onun  bütün dünyada yayılana qədər insandan insana keçən yoluxucu virus olub. Yayılma  üsulunun digər tənəffüs yoluxucu xəstəliklərlə eyni olduğu güman edilir.

Bu günə qədər heç kim virusun insan orqanizminə necə girdiyini və ya necə çıxdığını, xəstəliyin hansı dövründə başqalarına ötürülə biləcəyini göstərmədiyi kimi xəstəliyin səbəbini də göstərməyib. Bəziləri Pfeiffer bacillusun (hemofil bacillus - təxmini tərcümə.) xəstəliyin törədici maddəsi olduğuna inanır, bəziləri isə tək və ya Pfeiffer bacillusu ilə birlikdə işləyən filtredici virusun olduğuna əmindir. Demək olar ki, hər kəs qrip və sətəlcəmin bir-birindən asılı olmayan fərqli  xəstəliklər olduğunu  və yüksək ölüm nisbətinin qripin səbəb olduğu sətəlcəmin müqavimətinin çox nəzərə çarpan azalması ilə əlaqəli olduğunu qəbul edir.

Virusun burun və ya ağızdan bədəni tərk etdiyi və bir tənəffüs xəstəliyinə səbəb olduğu üçün ağız, burun və ya gözlər içərisinə daxil olduğuna inanılır.

Sual yaranır, əgər qrip və onun törədicisi həmişə bizimlədirsə, niyə xəstəlik qəfildən  şiddət, yoluxucu və ağırlaşma baxımından adi növündən fərqlənir? İndiyə qədər bu suala heç kim cavab verə bilməyib.

Buna cavab verməyin müxtəlif yolları var. Bunlardan biri, hansısa bir uzaq nöqtədən mədəni ölkələrə gətirilib və burada yenidən doğulması ilə bağlıdır. Digəri bunun lokal olaraq inkişaf etdiyi iddia edir. Lakin bu nəzəriyyələr bütün məlum həqiqətləri izah etmir.

Xəstəliyin inkişafı, şübhəsiz ki, mürəkkəb bioloji bir fenomen olduğunu sübut etdi. Buna məruz qalan insanların əksəriyyətinin müqavimətini dəf edə biləcək bir virus ortaya çıxdı.

İnfeksion agentlərin virulentliyinin azalması  yaxşı məlumdur və Paster-dan bəri immunologiyada edilən çox sayda tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmişdir. Virulentliyin artması daha az yaygındır, lakin bu da məlum bir həqiqətdir: praktik olaraq patogen xüsusiyyətlərini itirmiş bir virus həssas heyvanlarla peyvənd etməklə yüksək virulentlik vəziyyətinə qaldırıla bilər. Epidemiyalar zamanı virulent xəstəliklərin daxili səbəblərdən törəyən təkrarları, yəqin ki, eyni proses nəticəsində yaranan yüngül epidemiya infeksiyalarından yaranır.

Digər məsələlərlə yanaşı, pandemiya tənəffüs yoluxucu xəstəliklərin nə qədər tez və geniş yayıla biləcəyini ortaya qoydu. Artıq şəhərlərdə, qəsəbələrdə və kəndlərdə yaşayan insanların tənəffüs aparatlarında nəhəng bir mikrob mübadiləsinin baş verdiyi məlum oldu. Xəstə bir insanın bakteriya məhsullarının digər insanların burunlarına və ağızlarına necə asanlıqla və tez-tez girdiyini bilmək çox narahatdır, lakin bu faktlar gizlədilməməlidir. Onları tanımaq onsuz da yaxşı bir şey etmək deməkdir.

Ancaq məsələ təkcə onda deyil ki, mikroblar hər yerdə mövcuddur və onlar bir-birini qarşılıqlı əvəz edir. Tənəffüs xəstəliklərinin ümumiyyətlə nə qədər tez-tez baş verə biləcəyini, çox az diqqət yetirən hadisələrin nə qədər tez baş verdiyini göstərir. Bəzi elm adamları inanırlar ki, pandemik soyuqdəymə olduqca tez-tez baş verir və son qrip kimi universaldır. Onların pandemik təbiəti yalnız xəstəliyin yüngül formada davam etdiyi üçün tanınmır.

Soyuqdəymə epidemiyasının tez-tez olması digər tənəffüs xəstəliklərini öyrənməyə əsas yaradır. Britaniya Hökumətinin Yerli İdarəetmə Bölməsinin tibb müşaviri ser Artur Nyusholm çox yaxşı deyib: ümumi tənəffüs yoluxucu xəstəlikləri öyrənməyincə qripi anlaya və idarə edə bilməyəcəyik. Və bu sətirlərin müəllifi bu fikirlə ürəkdən razıdır. Qripi öyrənməyin yolu ümumi soyuqdəyməni  öyrənməkdir. Adi soyuqdəyməni öyrənəcək yer bir kənd və ya digər məhdud yaşayış yeridir və indi onu öyrənməyin vaxtıdır.

Pandemiyanın ən böyük dərsi adi vaxtda tənəffüs xəstəliklərinin yayılmasına - ümumiyyətlə qarşılaşdıqları laqeydliyə və özümüzü onlardan qoruya bilməməyimizə diqqəti cəlb etməkdir. Yatalaq, malyariya və bir çox başqa xəstəlik kimi sanitariya tədbirləri ilə onlara nəzarət edilə bilməz. Bunlara inzibati prosedurlar və müvafiq özünümüdafiə tədbirlərinin həyata keçirilməsi ilə nəzarət edilməlidir.

Yenidən bu pandemiya gələ bilərmi? Heç kim bu suala müsbət cavab verə bilməz. Ümumiyyətlə ölkə üzərində bir neçə qrip dalğası olur. Amerika, sentyabr və oktyabr aylarında Böyük Dalğadan əvvəl yumşaq dalğa yaşadı. İngiltərədə virusun yeni bir yayılması xəbər verilir. Başqa bir pandemiya  ABŞ-ı cənginə alsa, bu sürpriz olmayacaq.

Xəstəliyin qarşısını almaq üçün atılan addımlar, yenidən baş verərsə, ümumiyyətlə sağlamlıq səviyyəsinə diqqət yetirmək və tənəffüs xəstəliklərini bir sinif olaraq görmək lazımdır. Spesifikliyin olmaması səbəbindən tədbirlərin səmərəliliyinə dair şübhələr varsa, onda yadda saxlamalısınız: ictimai əhval-ruhiyyə üçün heç nədənsə bir şey etmək daha yaxşıdır.

Nə etməyə dəyməz? Teatrları, kilsələri və məktəbləri bağlamaq arzuolunmazdır - ictimai rəy kəskin qarşılayacaq.

Maska taxılmasının məcburi hala gətirilməsi tamamilə arzuolunmazdır. Xəstələr bir nöqtədən digərinə keçmək istisna olmaqla maskalar taxmamalıdırlar: onlara hava lazımdır. Şübhəlilər diaqnoz təsdiqlənənə qədər maska taxmalıdırlar. Qrip xəstələri digər xəstələrdən ayrı olmalıdır. Çiçək xəstəliyi olan xəstələrdə olduğu kimi, eyni şəkildə müalicə edilməlidir, xəstəlik onun simptomlarının dediklərindən daha ciddi qəbul  edilməlidir.

Lazımsız fərdi risklərdən yayınmaq və şəxsi sağlamlığınızı gücləndirmək üçün daha çox diqqət yetirməyə dəyər. Artıq bu mövzuda bir çox kitab yazılmışdır.

Ancaq biz sentyabr ayında (1919 sentyabr –red.) ABŞ ordusunun baş cərrahı tərəfindən hazırlanan və müharibə nazirinin əmri şəklində dərc edilmiş, mümkün qədər çox məlumat verilməli olan aşağıdakı 12 qaydanı verəcəyik:

1. Tıxaclardan qaçın - qrip izdiham xəstəliyidir.

2. Öskürək və asqırmanızı qapayın - başqalarının atdığınız mikroblara ehtiyacı yoxdur.

3. Ağzınız deyil, burnunuz nəfəs almaq üçün hazırlanmışdır - burnunuzdan nəfəs almağı vərdiş halına gətirin.

4. "T" hərfini yadda saxlayın - təmiz ağız, təmiz dəri və təmiz paltar.

5. Gəzərkən sərin yerdə olmağa və yatarkən isə istidə olmağa çalışın.

6. Gecələr evdə pəncərələri açın; ofisdə - mümkün olduqda.

7. Yemək müharibəni udacaq, əgər siz ona şansı verəcəksinizsə – ona düzgün seçim və dəqiq çeynənmə yolu ilə kömək edin.

8. Taleyiniz öz əlinizdə ola bilər: yeməkdən əvvəl əllərinizi yuyun.

9. Həzm tullantılarının yığılmasının meydana gəlməsinə icazə verməyin - səhər qalxaraq bir  və ya iki stəkan  su için.

10 Salfet, dəsmal, qaşıq, çəngəl, şüşə və ya başqa bir insanın qabını yumadan istifadə etməyin.

11. Sıx paltarlardan, sıx ayaqqabılardan, sıx paltarlardan, sıx əlcəklərdən çəkinin

12. Hava təmiz olanda dərindən nəfəs alın.

Mənbə: med-history.livejournal.com