Şuşa kim tərəfindən və nə vaxt tikilib

Davam edən informasiya müharibəsi şəraitində yeməklərimizə sahibi olmaları ilə bağlı mübahisələrdən tutmuş bütün tarixi dövlətlərimizin mülkiyyətinə qədər Azərbaycan tarixi istiqamətində erməni saxtalaşdırmaları getdikcə artır. Ens.az saytı bu yazıda Dağlıq Qarabağda yerləşən və hazırda işğal altında olan tarixi Azərbaycan şəhəri Şuşa haqqında məlumat verir. Əvvəlcə, şəhərin yaranma tarixini nəzərdən keçirəcəyik, sonra saxtalaşdırmanın özü haqqında və ortaya çıxan nəticə barədə danışacağıq. 

Ermənilərin iddiasına görə, Şuşa 5-ci əsrdən bəri yaşayış yeri kimi tanınır, ancaq buna dair heç bir ilkin mənbələr yoxdur. XV əsrdə olan bir erməni mənbəyinə görə, Şuşa ilk dəfə məhz bu dövrdə Amaras-ın müəyyən bir bölgəsində yaşayış məskəni olaraq xatırlanıb, amma yenə də qəribədir, çünki ermənilərin dediyinə görə bu vaxta qədər şəhər artıq 10 əsrlik idi. Sonra Şuşa 18-ci əsrin əvvəllərində xatırlanır və bu məlumatlar elə bir çox digər erməni mənbələrinin özləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Sonralar, 18-ci əsrin ikinci yarısı və 19-cu əsrin birinci yarısında Rusiya İmperiyasının bəzi mənbələri guya erməni məliyi Şahnazarın Qarabağ xanı Pənah Xana təhvil verdiyini iddia edir, lakin yenə bunlar gec mənbələrdir. İndi ən maraqlı hissəyə, şəhərin qurulmasının əsl tarixinə gəlirik.

Əslində Şuşa 1752-ci ildə qala ilə birlikdə Qarabağ Xanlığının xanı olan Azərbaycan xanı Pənah Əli tərəfindən inşa edilmişdir. Pənah Əli xan düşmənlərlə mübarizə aparmaq üçün strateji baxımdan əlverişli bir yer seçməli idi və bu, Şuşa şəhərinin yerləşdiyi ərazi idi. Bu hadisələrin şahidi və Şuşalı bir erməni Dyakon Akop Poqosyan-Zakaryan qalanın inşasını belə təsvir edir:

"(Xan) hər vilayətdən  hər ailədən öz ərzağı ilə gələn bir nəfər kişi olmaqla qala tikməyi əmr etdi. Xanın əmri ilə kəndlilər əyalət başçılarının rəhbərliyində gəlməli idilər. Buraya- dağlara bütün memarları da çağırdılar. Və onlar əlli qalayla və istehkamla tikintini beş min dirsək uzunluğunda tikdilər".  

Bu mənbə həmin hadisələri bir şahidin sözlərindən izah etdiyi üçün ən dəyərlidir. Həmçinin, 18-19-cu əsrlərin azərbaycanlı tarixçisi və Qarabağ xanlığının vəziri Mirzə Camal Cavanşir "Qarabağ tarixi" əsərində Pənah Əli xanın qərarını və qalanın inşasını təsvir edir:

“Ən güclü düşmən belə onu mühasirəyə ala bilməsin deyə, qalanı dağlar arasında həmişəlik keçilməz, əlçatmaz bir yerdə tikməliyik. Bir tərəfdən qalaya gedən yol dağlarda olacaq ödənclərə açıq olmalıdır; magals ilə əlaqə [və] kəsilməməlidir.

Bu mülahizələri həmişə omlara xoş rəftat olan Məlik Şahnazar bəylə bölüşdülər. Şuşa qalasının tikilməsi məsələsi onun məsləhəti əsasında həll edildi. [Gələcək] qalanın ərazisini yoxlamaq üçün [xan] öz ətrafındakıların arasından bir neçə təcrübəli və səriştəli adam göndərdi. Bu qalanın içərisində çoxlu insan kütləsi və qala sakinlərinin ehtiyaclarını ödəyə bilməyən iki-üç kiçik bulaqdan başqa heç bir axan su yox idi. Buna görə, onların [xanın elçiləri], fikrincə, suyun ola biləcəyi bir neçə yerdə quyu qazdılar və bir çox [başqa] yerlərdə də quyu qazmaq və su çıxarmaq mümkün olduğunu gördülər. Pənah xana hər şeyi danışdılar, o, bundan məmnun qaldı. O, bir neçə ətrafı ilə birlikdə oraya getdi və [ərazini] araşdıraraq qalanın inşasına başladı. "

Göründüyü kimi bunu Azərbaycan tarixçisi də təsdiqləyir. 18-19-cu əsrlərə aid digər bir azərbaycanlı tarixçi Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə" əsərində bu barədə yazır:

"Podpolkovnik (Mixail Petroviç) xüsusilə Qarabağ xanlarının və şəhərin (yəni Şuşa şəhərinin) yaradıcısının tarixini öyrənmək istədi ... Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Pənah xan Məlik-Şahnazarla məsləhətləşdi. Sonuncunun məsləhəti ilə Pənah xan Şuşa şəhərini qurdu. Meydanda axan sular və bulaqlar olmadığından (şəhərin qurulacağı yer) bir neçə sınaq quyusu qazıldı. Bu quyulardan su çıxarmaq mümkün olduqdan sonra, 1170-ci ildə ( 1756/1757) gələcək Şuşa şəhərinin təməli qoyuldu ”.

Bir daha insanların sözləri üst-üstə düşür və nəhayət 19-cu əsrin erməni tarixçisi Raffi "Melikstvo Xamsa" əsərində bu barədə yazır:

"Pənah xan, Melik Şahnazarın sahib olduğu və təbiətin özündə orada keçilməz bir qala tikmək üçün nəzərdə tutulduğu Qarqar çayı yaxınlığındakı Varanda bir yerə işarə etdi. Müttəfiqlər qala tikməyə başladılar. Məlik Şahnazar öz əli ilə həm özü üçün, həm də Qarabağın qalan məlikləri üçün məzara çevrilən qalanın təməlində ilk daş qoydu. Bir tərəfdən qalanın inşasını irəli sürmək, digər tərəfdən isə Məliklərə qarşı müharibə etməklə müttəfiqlər qısa müddətdə tikintini başa çatdırdılar və yaxınlıqdakı kəndin erməni əhalisini də bu əraziyə köçürdülər”.

19-cu əsrdə Şuşanı ziyarət edən və şəhər, əhalisi və tarixi haqqında yazan Amerikalı missioner Eli Smitdən sitat gətirmək də maraqlı olacaq:

"Qısa müddətdə dağlıq bölgələrdə müstəqil görünən erməni rəhbərləri, fikir ayrılıqları və fəthçinin qüdrəti səbəbindən Müsəlman Xanı hökmdar olaraq qəbul etməyə məcbur oldular. O, Şuşanı tikdi və öz adı ilə  Pənahabad, ya da Pənah şəhəri adlandırdı. "

Gördüyümüz kimi, erməni və azərbaycanlı, eləcə də xarici ilkin mənbələr baş verən hər şeyi ətraflı təsvir edir. Digər bir yanlış təsəvvür var ki, buna görə Şuşa şəhərinin adını şəhərdən təxminən 6 kilometr məsafədə yerləşən Şoş (Şuşakənd) kəndindən almışdır. Bu belə ola bilməz, çünki kənd şəhərin özünə o qədər də yaxın deyildi və başqa qonşu kəndlər Şuşaya daha yaxın idilər. Bununla bağlı bir Azərbaycan əfsanəsi də var. Bildirir ki, Pənah Əli Xan bu ərazilərə gələndə ucadan deyib: “Nə gözəl yerdir. Nə təmiz, şəffaf bir havası var, sanki şüşədən hazırlanıb. Burada gözəl bir şəhər qutmaq olar! " Buna görə də onu - Şuşa adlandırmağa başladılar. Məşhur rus hərbi tarixçisi Platon Zubov da  bu barədə yazın. XIX əsrin müsəlman və ingilis mənbələrində də şəhərin adı “Şişe" və ya "Şişa" olaraq adlandırılması, onun məhz şüşə toponimimdən alındığını göstərir.  Mirzə Adıgözəl bəy, Şah Qacar tərəfindən Şuşanın mühasirəsi və şahın bir ox ilə şəhərə atdığı şeir parçası haqqında maraqlı bir hekayə yazır. Orada da şəhərin adı Azərbaycan dilində "şuşa", yəni şüşə adlandırılması bu nəzəriyyənin daha bir təsdiqidir.

Nəticə çıxarmaq  vaxtı gəldi:

1) Heç bir qeyri- erməni mənbələr 18-ci əsrə qədər Qarabağın Şuşa şəhərindən bəhs etmir.

2) Pənah Əli xandan əvvəl buranın guya Məlik Şahnazar ya da Avana aid olduğunu söyləyən sonrakı mənbələrlə, həm əvvəlki həm də qalanın inşasını ətraflı təsvir edən sonrakı mənbələrlə, o cümlədən erməni şahidinin yazdıqlarına və Qarabağ xanlığının vəzirinə aid sözləri ilə ziddiyyət təşkil edir.

3) Şəhərdə daha əvvələ aid olduğunu təsdiqləyən tarixi tikili yoxdur.

4) Çoxsaylı mənbələr qalanın və şəhərin Pənah Əli xan tərəfindən qurulduğunu təsdiq edirlər.

Bütün bunlar Şuşanın 18-ci əsrdə böyük Qarabağ xanı Pənah Əli Xan tərəfindən inşa edilmiş bir Azərbaycan şəhəri olması qənaətinə gəlməyə imkan verir.

Mənbə: zen.yandex.az