Üzeyir Hacıbəyov - O olmasın, bu olsun/Birinci məclis

R ü s t ә m b ә y i n evindә vaqe olur. Yaxşı döşәnmiş bir otaqdır. İçindә stol, kürsü vә kreslolar dәxi vardır. Pәrdә qalxdıqda bütün iştirak edәnlәr çәrgә ilә durub oxuyurlar.
 
M u s i q i
 
H a m ı.
 
Nә sözdür kim, deyir mәxluq (2 dәfә)
Ki, Leyli oldu ğeyrә jap. (2 dәfә)
 
M u s i q i
 
Әbәs sözdür bu әfsanә, (2 dәfә)
Düşübdür xәlqin ağzına. (2 dәfә)
Gәrәk Mәcnun, gәrәk Leyli
Veribdirlәr canın canә. (2 dәfә)
 
M u s i q i
 
Hәqiqi aşiqin yoxdur (2 dәfә)
Rәqibi, düşmәni, xari. (2 dәfә)
 
M u s i q i
 
Әbәs sözdür bu әfsanә, (2 dәfә)
Düşübdür xәlqin ağzına. (2 dәfә)
Gәrәk Mәcnun, gәrәk Leyli
Veribdirlәr canın canә. (2 dәfә)
 
Pәrdә enir. Hamı dağılır. S ә r v ә r ilә G ü l n a z qalırlar. Tarda segah çalınır, pәrdә qalxır.
 
S ә r v ә r (oxuyur).
 
Şәfayi-vәsl qәdrin hicr ilә bimar olandan sor,
Zülali-zövq şövqün tәşneyi-didar olandan sor.
 
G ü l n a z.
 
Lәbin sirrin gәlib göftarә mәndәn özgәdәn sorma,
Bu pünhan nüktәni bir vaqifi-әsrar olandan sor.
 
S ә r v ә r.
 
Gözü yaşlıların halın nә bilsin mәrdümi-qafil,
Kәvakib seyrini şәb ta sәhәr bidar olandan sor.
 
G ü l n a z.
 
Qәmindәn şәm tәk yandım, sәbadәn sorma әhvalım,
Bu әhvalı şәbi-hicran mәnimlә yar olandan sor.
 
S ә r v ә r.
 
Mәhәbbәt lәzzәtindәn bixәbәrdir zahidi-qafil,
Füzuli, eşq zövqün zövqi-eşqi var olandan sor.
 
G ü l n a z (danışır). Sәrvәr, bu gün sәni çox kefsiz görürәm, nә olub mәgәr?
S ә r v ә r. Doğru deyirsәn, mәn dünәndәn bәridir ki, fikirdәyәm.
G ü l n a z. Nә olub, söylә görәk?
S ә r v ә r. O olubdur ki, atan sәni bir özgәsinә әrә vermәk istәyir....
G ü l n a z (qorxu ilә). Kim deyir onu?
S ә r v ә r. Mәn deyirәm, doğru yerdәn bilmişәm.
G ü l n a z. Bәs atam mәnә heç zad demәyibdir.
S ә r v ә r. Ola bilsin ki, bu gün deyәr vә bir dә sәnә nә deyәcәkdir, sәnin borcun onun sözünә qulaq asmaqdır.
G ü l n a z (acıqlı). Yox-yox, mәn sәndәn başqa özgәsinә әrә getmәyәcәyәm; qoy mәni öldürsün, mәn sәni sevmişәm, sәnә dә gedәcәyәm.
S ә r v ә r. Axı o әr mәndәn dövlәtlidir.
G ü l n a z. Cәhәnnәmә olsun.
S ә r v ә r. Mәndәn gözәldir.
G ü l n a z. Çox mәnә lazımdır!
S ә r v ә r. Mәndәn cavandır.
G ü l n a z. İstәr lap uşaq olsun, lazım deyildir.
S ә r v ә r (gülür). Yalan deyirәm, gözәlim Gülnaz! O kişi, doğrudur, mәndәn min kәrrә dövlәtlidir, amma özü qocadır, azından bir әlli yaşı vardır. Görsәn qorxarsan.
G ü l n a z. Bax, mәn daha sәbr edә bilmirәm: günü bu gün atama deyәcәyәm ki, mәn sәni sevnrәm vә sәndәn başqasına әrә getmәyәcәyәm.
S ә r v ә r. Yox, Gülnaz, heç elә elәmә! Sәn mәn deyәnә qulaq as, yoxsa iş düz gәtirmәz. Mәn bilirәm ki, sәnin atan borclu düşübdür vә pula da çox ehtiyacı vardır. O istәyir ki, bu qohumluqla o kişidәn ki, adı Mәşәdi İbaddır, bir qәdәr pul yesin. Zәrәr yoxdur, qoy yesin. Sәn atana heç bir söz demә vә söz açsa deyinәn ki, özün bilәrsәn. Sonra sәnin işin yoxdur, mәn bu işә tәhәr çәkmişәm.
G ü l n a z (bikef). Mәn nә tövr razı olum ki, mәni götürüb özgәsinә әrә versin.
S ә r v ә r. Sәn o barәdә arxayın ol, mәndәn başqa sәni özgәsi ala bilmәz, amma sәn mәn deyәnә qulaq as!
 
Bu halda S ә n ә m daxil olur.
 
S ә n ә m. Bircә o gün ola idi ki, sizin toyunuzda süzә-süzә oynaya idim.
S ә r v ә r. İnşaallah, bu yaxında oynarsan.
S ә n ә m (sevinir). Necә? Yaxında toy eylәyirsәnmi?
S ә r v ә r. Yox, mәn eylәmirәm, Rüstәm bәy Gülnazı özgәsinә әrә verir.
S ә n ә m (bikef). Buy.... Başıma xeyir! Bu nә sözdür? O әr kimdir?
S ә r v ә r. Bir qoca kişidir.
S ә n ә m. Buy!... Ağrım onun ürәyinә! Heç bunun kimi gözәl qız qoca kişiyә gedәrmi?
S ә r v ә r. Zәrәr yoxdur, mәn işi özgә cürә düzәldәrәm. Gülnaz, sәn bikef olma. Arxayın ol, kimin ixtiyarı var ki, yarı yarından ayıra bilsin.
 
M u s i q i
 
Ü ç ü b i r y e r d ә.
 
Әcәb sözdür bu әfsanә, (2 dәfә)
Düşübdür xәlqin ağzına.(2 dәfә)
Gәrәk Mәcnun, gәrәk Leyli
Veribdirlәr canın canә. (2 dәfә)
 
Q a p ı döyülür.
 
S ә n ә m. Ax, deyәsәn ağa gәlir. (Yüyürüb qapıdan baxır). Ay aman, ağa gәlir; dur qaç!
S ә r v ә r (tәlәsik). Gülnaz, hәlә ki, xudahafiz. Sәn mәn deyәndәn çıxma, atana başqa, söz demә.
G ü l n a z. Xudahafiz.
 
S ә r v ә r gedir.
 
M u s i q i
 
R ü s t ә m b ә y (daxil olur).
 
Qızım, sәnә yaylıq alım!
 
G ü l n a z.
 
Al, dәdә, qurbanın olum!
 
R ü s t ә m b ә y.
 
Qızım, sәnә başmaq alım!
 
G ü l n a z.
 
Al, dәdә, qurbanın olum!
 
R ü s t ә m b ә y.
          
Qızım, sәnә corab alım!
 
G ü l n a z.
          
Al, dәdә, qurbanın olum!
 
R ü s t ә m b ә y.
          
Qızım, sәnә tuman alım!
 
G ü l n a z.
          
Al, dәdә, qurbanın olum!
 
R ü s t ә m b ә y.
 
Qızım, sәni.... Qızım, sәni....
Qızım, sәni әrә verim!
 
G ü l n a z.
 
Yox, dәdә, qurbanın olum!
Yox, dәdә qurbanın olum!
 
M u s i q i
 
R ü s t ә m b ә y (danışıq). Qızım, yox deyirsәn? Sәnin üçün bir әr tapmışam ki, bir әr tapmışam ki, dövlәt nә dövlәt, pul, saman kimidir! Özüdәcә abırlı bir kişidir. Hәrçәnd bir az yaşı çoxdur, amma bir yaxşı adamdır ki, belәsini çıraq ilә axtarsan tapa bilmәzsәn!
S ә n ә m. Ah! Qoca olandan sonra heç nә! Ağrım onun özünә dә, dövlәtinә dә!
R ü s t ә m b ә y. Ay qız, sәn qıfılla, sәn danışma, sәn bu cür işlәri anlamazsan, çünki sәn bir heyvan layәlәmsәn!
S ә n ә m. Nә qәdәr heyvan olsam da, mәn cavan qızımı qoca kişiyә әrә vermәrәm! Heyf deyilmi? Vallah, bu saat onun dәrdindәn ölәn cavanlar çoxdur ki, hәr biri bir Yusif!
R ü s t ә m b ә y. Nә vaxt mәn sәni qoca kişiyә әrә versәm, getmә! Qız mәnimdir, mәn bilirәm: istәrәm qocaya verәrәm, istәrәm cavana! (Qıza) Razısanmı, qızım?
G ü l n a z. Nә deyirәm, mәnim borcum ata sözünә baxmaqdır, özün bilәrsәn!
R ü s t ә m b ә y. Ağıllı qızım, gözәl qızım! Mәn әvvәldәn bilirdim ki, sәn mәnim sözümdәn çıxmayacaqsan. Odur ki, kişiyә söz vermişәm, indi o kişi bu gün buraya gәlәcәkdir vә sәni dә görmәk istәyәcәkdir. Mәn sәnә izn verirәm ki, sәn gedib onun ilә görüşәsәn. Get görüş vә özün dә danış, qorxma!
S ә n ә m. Yәni batmış bu qәdәr çirkindir ki, adam qorxa da bilәr?
R ü s t ә m b ә y. Ay qız, gәl sәn danışma!
S ә n ә m. Axı deyirsәn ki, qorxma, mәn dә soruşuram ki....
R ü s t ә m b ә y. Ay qız, yum ağzını!
S ә n ә m. Ağzımı yummamış, nә deyirәm ki?!
R ü s t ә m b ә y. Ay heyvan, danışma deyirәm!
S ә n ә m. İndi mәn nә deyirәm ki, acığın tutur.
R ü s t ә m b ә y. A mürtәd balası, danışma, qulluqçusan, otur qulluqçu yerindә!
S ә n ә m. İndi mәn nә deyirәm ki, pis söz demirәm ki?!
R ü s t ә m b ә y. Ay qız, kәs sәsini!
S ә n ә m. Sәsimi kәsmәmiş mәn nә deyirәm ki....
R ü s t ә m b ә y (lap bәrkdәn). Ay qız, de qoy işimizi görәk!
S ә n ә m. Mәn nә qayırıram ki....
R ü s t ә m b ә y (daha bәrk). A qız!...
 
Bu әsnada q a p ı bәrk döyülür.
 
R ü s t ә m b ә y. Durun gәlin bәri, yәqin kişi gәldi.
 
H a m ı s ı durub gedir.
 
M u s i q i
 
M ә ş ә d i İ b a d (daxil olur).
 
Mәn nә qәdәr, nә qәdәr qoca olsam da,
Dәyәrәm min cavana.
Çörәyi yemәrәm mәn yavana.
Yaxşı demәrәm mәn yamana,
Qurban edәrәm mәn canana
Malımı, pulumu, canımı mәn.
Gәl, xanım, gәl yanıma,
Gәl, canım, gәl yanıma,
Gәl, yarım, gәl yanıma.
Gәl, mәn ölüm, mәn ölüm, mәn ölüm gәl!... (2 dәfә)
A quzum, gәl yanıma,
Canımı verәrәm mәn yarıma.
Qurban edәrәm mәn canana
Malımı, pulumu, canımı mәn.
 
M u s i q i
 
Yenә tәkrar "Gәl, xanım, gәl yanıma".
 
M u s i q i
 
R ü s t ә m b ә y (daxil olur).
 
Mәşdi İbad, sәn bizә xoş gәlib, bizi şad elәdin!
Bir de görüm nә oldu ki, nә oldu bizi yad elәdin?
 
M ә ş ә d i İ b a d.
 
A kişi, sәn öl, mәn sәni hamıdan artıq yad elәrәm,
Sәn qızı mәnә vergilәn, gör necә sәni şad elәrәm.
 
Musiqi çalınır, i k i s i dә oynayır.
 
R ü s t ә m b ә y.
 
Söylә görüm bir mәnә,
Cib doludurmu pul ilәn?
Gәl sәnә mәn qız verim,
Nә işin vardır dul ilәn.
 
M ә ş ә d i İ b a d
 
A kişi, sәn öl, mәn sәnә
Nә qәdәr desәn pul verәrәm,
Sәn qızı mәnә vergilәn,
Gör necә sәni şad elәrәm.
 
Musiqi çalınır, ikisi dә oynayır.
 
M ә ş ә d i İ b a d. Pul verimmi?
R ü s t ә m b ә y. Vergilәn! 
M ә ş ә d i İ b a d. Qız verәrsәnmi? 
R ü s t ә m b ә y. Verәrәm! 
M ә ş ә d i İ b a d. Tez verimmi?
R ü s t ә m b ә y. Vergilәn!
M ә ş ә d i İ b a d. Tez verәrsәnmi?
R ü s t ә m b ә y. Verәrәm!
M ә ş ә d i İ b a d. Degilәn sәn öl!
R ü s t ә m b ә y. Bu sәn öl!
M ә ş ә d i İ b a d. Bәs elә isә?
R ü s t ә m b ә y. Ver әlini!
M ә ş ә d i İ b a d. Bәs elә isә?
R ü s t ә m b ә y. Ver әlini!
M ә ş ә d i İ b a d. Degilәn sәn öl!
R ü s t ә m b ә y. Bu sәn öl!
M ә ş ә d i İ b a d.
 
Bәs elә isә?
 
R ü s t ә m b ә y.
 
Ver әlini!
 
Musiqi çalınır, ikisi dә oynayır.
 
M ә ş ә d i İ b a d (danışıq). İndi axır sözünü de görüm, qızı mәnә verirsәnmi? Yoxsa vermirsәn, gedib ayrı qız alaram, deyәrәm ki, o olmasın, bu olsun!
R ü s t ә m b ә y. Mәn öz sözümün üstündә duran adamam. Ancaq sәn dә gәrәk qabaqca bir balaca tәdarük görәsәn. (Әli ilә pula işarә edir).
M ә ş ә d i İ b a d.
 
Min manat sәnә bәsdirmi?
 
R ü s t ә m b ә y.
 
Min dә üstә artır.
 
M ә ş ә d i İ b a d. A kişi, axı bunun bir anbar da toy xәrci var.
R ü s t ә m b ә y. Doğrudur, ancaq nә elәmәk? Hәrgah bir qәdәr cavan olsa idin, bu iş sәnin üçün ucuz tamam olardı, amma heyf ki, qocasan, taxsır özündәdir.
M ә ş ә d i İ b a d. A kişi, vallah, mәn nә qәdәr qoca olsam da, min buğu burma cavana dәyәrәm. Sәn nә fikir edirsәn?! Ala, min beş yüz manat, qalanını da sonra verәrәm (pul çıxardıb verir).
R ü s t ә m b ә y. Olar (pulu alır). Zәrәr yoxdur.
M ә ş ә d i İ b a d. İndi mәn istәyirәm ki, bir qızı görüm, danışdırım, nә deyirsәn?
R ü s t ә m b ә y. Heç sözüm yoxdur, әylәş, bu saat qızı göndәrәrәm (gedir).
M ә ş ә d i İ b a d. Zarafat deyildir, bir әtәk pul verirәm, bir baxım görüm, mal nә cür maldır, verdiyim pula dәyәrmi? Mәnim istәdiyim odur ki, özümә layiq adam olsun. Yoxsa mәndәn ötrü tәfavüt yoxdur, o olmasın, bu olsun!... (Sükut). A kişi, bircә mәn bilmәdim ki, camaat mәnim harama qoca deyir! Vallah, görünür ki, xalqın gözü pis görür. Budur ayna, bu da mәn. (Aynaya baxır). Allaha şükür, dişlәrim hamısı cabәca, saqqalım da qapqara şәvә kimi. (Diqqәt ilә baxır). Deyәsәn burda bir dәnә ağ tük vardır. Gәrәk dartam çıxsın. (Dartır). A zәhrimar!... Görünür ki, heyvan balası dәllәk hәnanı pis yaxıbdır. (Cıxardır). Puf!... Rәdd ol, sarlatan!... Qoca odur ki, dişlәri olmaya, gözü görmәyә, qulaqları eşitmәyә, özü dә yerindәn tәrpәnә bilmәyә, mәn ki, әlhәmdülillah, quş kimiyәm. Maşallah deyim ki, göz dәymәsin. Özüm dә әlli yaşım ya ola, ya olmaya. (Güzgüyә baxıb ora-burasını düzәldir). İndi mәn papağımı nә cür qoyum ki, qızın xoşuna gәlsin: Hәrgah belә qoysam (gәc qoyur), onda qız qorxar, elә bilәr ki, Bakı qoçusuyam. Әyәr belә qoysam (gözünün üstә qoyur), onda da qız ürkәr, elә bilәr ki, Qarabağın pambıq bәylәrindәnәm. Hәrgah bu cürә qoysam (lap dalı qoyur), onda qızın mәndәn zәhlәsi gedәr. Elә bilәr ki, Gәncә qumarbazıyam, әgәr belәnçik qoysam (tәpәsinә qoyur), onda da Şamaxı lotusuna oxşaram. Bәs nә tövr qoyum? Hamısından yaxşısı budur ki, başıaçıq oturram, onda qızın xoşuna gәlәr, elә bilәr ki, abrazavannıyam. Doğrudan da, mәn bir qәdәr abrazavannıyam, çünki uruslar mәn ilә çox alış-veriş elәyiblәr vә mәn onlardan urus dilini dә yaxşı öyrәnmişәm. Mәsәlәn: işto katu, bajaluska, funt vosim qәpik, menşi nelza, nelza (Sәs gәlir). Aha, deyәsәn qız gәlir; indi gәrәk mәn seryoznıski olam. (Bir kreslo üstündә bardaş qurub oturur.)
 
G ü l n a z ilә S ә n ә m daxil olur.
 
G ü l n a z. Uy, mәn bu kişidәn qorxuram!
S ә n ә m. Nә kifir kişidir, ay allah!
M ә ş ә d i İ b a d (kәnara). Deyәsәn, mәndәn qorxurlar. Zәrәr yoxdur; arvad kişidәn qorxsa yaxşıdır. (Onlara). Bir deyin görüm, xanım hansınızdır, qulluqçu hansınız?
S ә n ә m. Mәn qulluqçuyam, bu xanımdır. (Otururlar).
M ә ş ә d i İ b a d. Çox gözәl, çox әcәb! (Kәnara). Heç qulluqçunun özü dә yaman deyildir, amma xanıma söz yoxdur. Dәyәr verdiyim pullara. (Sükut. Heç kәs dinmәyir. Mәşәdi İbad birdәn-birә gözlәrini Gülnazın başına tәrәf dikib, diqqәt ilә baxır). Xanım, sәnin ki, saçın bu qәdәr qaradır, yәqin sәn dә mәnim kimi hәna qoyursan.
G ü l n a z. Xeyr, hәna qoymuram!
M ә ş ә d i İ b a d. Hә!... Çünki mәn saqqalıma hәna qoyuram, elә bildim ki, sәn dә saçına hәna qoyursan. (Kәnara). Amma lap nahaq yerә hәnadan söhbәt saldım, heç yeri deyildi.
G ü l n a z. Mәnim başım hәlә ağarmayıbdır ki, hәnaya ehtiyacı ola.
S ә n ә m. Allaha şükür, xanım qocalmayıb ha!
M ә ş ә d i İ b a d (tәlәsik). Xeyr, xanım, mәnim dә saqqalım ağarmayıbdır. Mәn saqqalıma hәna qoydum, qoymadım hәmişә qapqara şәvә kimidir. Amma mәn bir növ adәtkardә olmuşam vә fars da deyir ki, "tәrki-adәt bә movcibi mәrәzәst". (İrәli gәlir.) Allah ölәnlәrinizә rәhmәt eylәsin, mәnim rәhmәtlik anam deyәrdi ki, başımın hәnasının vaxtı keçәndә başım ağrıyır. Çünki adәtkardә olmuşdur.
G ü l n a z. Yәqin sizin dә saqqaqlınızın hәnasının vaxtı keçәndә ağrıyır.
M ә ş ә d i İ b a d. Bәli, ağrıyır. Saqqalım bәrk ağrıyır; bir dә, mәn sәnә deyim, insanın başının, ya saqqalının ağlığı onun qocalığına dәlalәt eylәmәz. Bax, mәn iki yaşında urus balası görmüşәm ki, başı ağappaq qar kimi; halbuki iki yaşında uşağa qoca demәk olmaz. Vә bir dә siz mәnim başıma diqqәt edin, heç görün bir dәnә ağ tük varmı? (Başını göstәrir).
G ü l n a z. Heç qarası da yoxdur.
M ә ş ә d i İ b a d. Bәs bundan mәlum olur ki, insan cürbәcür olar. Sizin ikinizin dә canı üçün, indi dünya elә dönübdür ki, indiki ahıllar indiki cahıllardan min pay yaxşıdırlar. Mәsәlәn, mәn tarix-nadir kitabını yarısına qәdәr oxumuşam, ona görә hikmәt elmindәn yaxşı biliyim vardır. İnsanın zahiri nә qәdәr çirkin olsa, batili bir o qәdәr gözәl olar. Mәsәl var ki, deyәrlәr: o olmasın, bu olsun. Әlbәtә, nә zәrәri vardır, cavanlıq olmasın, pul olsun. Pul elә şeydir ki, qocanı cavan eylәr vә pulsuzluq da cavanı qoca eylәr.
S ә n ә m. Görünür ki, sәnin çox pulun vardır.
M ә ş ә d i İ b a d. Sәnin dövlәtindәn kefim çox kökdür. (Әlini cibinә salıb, bir abbası çıxardır). Buyur, bu abbasını saxla, lazım olar saqqıza verib çeynәrsәn.
S ә n ә m. Xeyr, çox sağ ol, pul lazım olsa, ağam verәr.
M ә ş ә d i İ b a d. Aha, o başqa mәsәlә. (Pulu qoyur cibinә). Heç pis arvad deyildir. (Ona). Bir mәnә de görüm sәnin әrin var?
S ә n ә m. Xeyr, yoxdur.
M ә ş ә d i İ b a d. Çox gözәl. (Kәnara). Qabaqdan bilsәydim әvvәlcә bunu alardım, sonra xanımı! (Ona). Kefin necәdir, yaxşı dolanırsanmı?
S ә n ә m. Nә üçün, şükür allaha, yaxşıyam.
M ә ş ә d i İ b a d. Çox gözәl. (Gülnaza). Xanım, heç sәn danışmırsan?
G ü l n a z. Mәn qulaq asıram.
M ә ş ә d i İ b a d. Çox gözәl. Qulaq asmaq da yaxşı şeydir. (Kәnara). Qәribә yerdәyәm, vallah, bir gözәl o yanımda, bir gözәl bu yanımda. Şair çox gözәl deyibdir ki (oxuyur):
 
Hüsn bağında gәzәsәn,
Gülü sünbül dәrәsәn.
Sәn kimi bir gözәli
Bağın içindә görәsәn.
 
G ü l n a z. Baxasan gül yanağına, olasan mәstu xumar.
B i r y e r d ә. Deyәsәn heç bir işrәt olmaz, sәn ölәsәn!
 
M u s i q i
 
S ә n ә m.
 
Qoca kaftar, sәnә on beş yaş olan qız nә gәrәk?
Qorxmayırsanmı ki, axırda gәlә başa kәlәk.
 
G ü l n a z.
 
Sәnә yüz yaşlı dul arvad yaraşar, ey dәyәnәk!
 
B i r y e r d ә. Üzünü it dә görәrsә yalamaz, sәn ölәsәn!
 
M u s i q i
 
M ә ş ә d i İ b a d.
 
Görürәm kim, mәnә sәn çox yetirirsәn gözünü.
Qorxuram kim, ki axırda itirәsәn özünü.
 
G ü l n a z.
 
İstәyirsәnmi, sözün mәn deyәrәm lap düzünü,
 
B i r y e r d ә. Sәn kimi bir qocaya qız yaramaz, sәn ölәsәn!
 
G ü l n a z (Dururlar). Hәlә ki, xudahafiz, biz gedәk.
M ә ş ә d i İ b a d. Ay çox sağ olun, allah pәnahında olasınız! (Gedirlәr). Bir dәli şeytan deyir ki, ikisini dә birdәn al!
R ü s t ә m b ә y (daxil olur). Necәdir, qızı bәyәndin?
M ә ş ә d i İ b a d. Qızı da bәyәndim, hәlә desәn qulluqçunu da!
R ü s t ә m b ә y. Bir beş-altı yüzdәn keç, onu da sәnә peşkәş elәyim.
M ә ş ә d i İ b a d. Yox, o hәlә sonranın işidir. Yaxşı, indi hәlә ki, mәn getdim!
R ü s t ә m b ә y. Yox, Mәşәdi, bir az dayan!
M ә ş ә d i İ b a d. Nә var ki?
R ü s t ә m b ә y (yalançı sәdaqәt ilә). Mәşdi İbad, sәnin üzünә demirәm, amma, sәn bunu bil ki, mәn sәnin qohumluğunu özüm üçün böyük bir fәxr bilirәm. Ona görә bir balaca şadyanalıq edәk. Bir neçә nәfәr dost-aşna cağırmışam, indi bu saat gәlәrlәr, oturub söhbәt edәrik.
M ә ş ә d i İ b a d. Rüstәm bәy! Çox adamlar mәnimlә qohum olmaq istәdilәr, hәtta qubernatın dilmancı Cәfәr bәyin xalası oğlu Daşdәmir bәyki, mәnә iki min manat pul verәcәkdir vә sәkkiz yüz otuz altı manat on dörd şahı mamilәsi edir,keçәn gün mәnә deyirdi ki, bir qızım olubdur, qoy böyüsün, sәnә verәcәyәm. Amma mәn hәr adamla qohum olmaq istәmirәm. Qәrәz.... Qonaqların kimdir?
R ü s t ә m b ә y. Birisi millәtpәrәst Hәsәnqulu bәydir ki, sәn onu tanıyırsan.
M ә ş ә d iİ b a d. Yaxşı tanıyıram, mәnә iki yüz manat da verәcәkdir.
R ü s t ә m b ә y. Birisi qәzetçi Rzadır ki, tanıyırsan, birisi qoçu Әsgәrdir ki, onu da tanıyırsan. Biri dә intelligent Hәsәndir ki, onu tanımazsan. Çünki o bir qәdәr mәrdimgirizdir, çox oxuyub deyәn bir qәdәr başı xarab olubdur. (Qapı döyülür). Aha, gәldilәr. Buyurun-buyurun!
 
Qapı açılır, H ә s ә n q u l u b ә y, R z a, Ә s g ә r, H ә s ә n vә xor daxil olurlar. Sonra sәhnәnin ortasında üç-üç, durub, guya söhbәt edir kimi oxuyurlar
 
M u s i q i
 
H ә s ә n q u l u b ә y.
 
Deyirlәr ki, toy olacaq.
 
R z a b ә y.
 
Mәşdi İbad qız alacaq.
 
Ә s g ә r.
 
Söylә görüm toy haçandır?
 
H ә s ә n b ә y.
 
Doğrudurmu toy olacaq?
 
H a m ı.
 
Bәs nә vәdә, nә vәdә toy olacaq. (2 dәfә)
 
R ü s t ә m b ә y.
 
Allah qoysa, tez toy olar.
 
R z a b ә y.
 
Söylә görüm toy haçandır?
 
M ә ş ә d i İ b a d.
 
İnşallah, tez toy olar.
 
H ә s ә n b ә y.
 
Doğrudurmu toy olacaq?
 
H a m ı. 
 
Bәs nә vәdә, bәs nә vәdә toy olacaq. (2 dәfә)
 
H ә s ә n q u l u b ә y.
 
Yәqindir ki, bu toyda....
 
Ә s g ә r.
 
Bu toyda....
 
H ә s ә n b ә y.
 
Bu toy, bu toy, bu toyda....
 
H a m ı.
 
Cib dolacaq, dolacaq pullar ilәn. (2 dәfә)
Bәs nә vәdә, nә vәdә toy olacaq. (2 dәfә)
 
M u s i q i
 
R ü s t ә m b ә y. Hәzәrat! Әhvalat özünüzә mәlumdur. Mәn gözümün ağır-qarası olan bir qızımı, bax, bu kişiyә әrә verirәm.
R z a b ә y (kәnara). Kişiyә yox, kişinin puluna.
R ü s t ә m b ә y. Vә özüm dә bu qohumluğu özüm üçün....
R z a b ә y. Pul dağarcığı hesab edirәm.
R ü s t ә m b ә y. Böyük bir şәrәf hesab edirәm.
H a m ı. Әlbәttә, әlbәttә. Allah mübarәk elәsin!
 
Bu әsnada nökәrlәr daxil olub, stol qururlar vә üzәrinә butulka, stakan vә "zakuska" düzürlәr.
 
R ü s t ә m b ә y. Hәzәrat! Tәvәqqә edirәm stola әylәşin; bir qәdәr boğazımızı yaş edәk.
 
Hamı oturur, M ә ş ә d i İ b a d d a n başqa.
 
R z a b ә y. Bәs Mәşdi İbad?
M ә ş ә d i İ b a d, Xeyr mәni bağışlayın, mәn pәhrizәm. Siz öz işinizlә mәşğul olun, mәn buradaca әylәşәrәm. (Bir tәrәfdә bir kresloda әylәşir).
H ә s ә n q u l u b ә y. Hәzәrat! Tәvәqqә edirәm stakanlarınızı doldurasınız vә mәnә dә izn verәsiniz ki, bir neçә kәlmә söz deyim.
H a m ı. Buyur, buyur.
H ә s ә n q u l u b ә y. Hәzәrat! Özünüzә mәlumdur ki, dünya getdikcә xarablaşır, yәni mәn onu demәk istәyirәm ki, bu dünya getdikcә xarab olur; öylә ki, hamının qәlbi pozulub, min cür hiylә ilә dolur, yәni mәn onu demәk istәyirәm ki, bu dünyada tәmiz vә saf qәlbli adam tapmaq çәtindir.
M ә ş ә d i İ b a d (kәnara). Әlәlxüsus mәnim kimi axmağı ki, sәnә iki yüz manat verib, iki ildir ki, ala bilmirәm.
H ә s ә n q u l u b ә y. Yәni mәn onu demәk istәyirәm ki, bu qәdәr çirkin ürәkli vә qara qәlbli adamlar içindә bir nәfәr dә saf dәrun vә qәlbi pak adam görmәk necә böyük xoşbәxtlikdir. İndi mәn onu demәk istәyirәm ki, hәmin o kәnarda oturan Mәşәdi İbad hәmin saf dil adamların әn böyüyüdür, ona görә qalxızaq bu badәni onun sağlığına. Yaşasın Mәşәdi İbad!
H a m ı. Yaşasın, yaşasın, Mәşәdi İbad!
Ә s g ә r (Ayağa durur, çox bәrk danışır). Günlәrin bir günü, axşam saat doqquzda bazardan gәlirdim. Ada, bir dә gördüm ki, birisi dalımca gәlir. Bir az getdim gördüm ki, yenә gәlir. Dedim, yәqin ki, mәnimlә düşmәndir, o saat piştovu belimdәn çıxartdım (göstәrir), çәkdim yuxarı ayağa, dedim: әdә, dayan! Bir dә gördüm dalımca gәlәn götürüldü; әdә, dayan, әdә dayan!... Dayanmadı, part, bir güllә!... Bir dә gordum: sarap!... Yıxıldı yerә. Dedim, baxım görüm kimdir? Bir dә gordum kim?... Hәmin bu Mәşdi İbad! Dedim, yәqin kişini öldürmüşәm. Amma, allahdan olan kimi, güllә dәymәmişdi. (Gәlir yanına). Sağ ol Mәşdi İbad! Sağlığına içirәm.
M ә ş ә d i İ b a d. Çox sağ ol! (Kәnara). Heç görün dәxli var?!
R z a b ә y (durur). Әfәndilәr, müsaidәnizlә bir qaç kәlmә söz ifadәsinә әşәddi ehtiyacım vardır. (Heç kәs dinmәyir). Әfәndilәrim, sükut eyliyirsiniz, әcәba, müsaidә vermiyorsinizmi! (Yenә heç kәs dinmir). Әfәndilәr, bir dә cavab vermәyәcәk olsanız, bu mübhәm sükutinizi kәndim üçün böyük bir hәqarәt әdd edәcәyәm. Bәklәyürәm, әfәndilәrim! (Yenә heç kәs dinmәyir). Rüstәm bәy, bәndәnizi tәhqir etmәk fikriniz var idisә, nә üçün bunu xanәnizdә icra ediyorsiniz, bunu başqa bir yerdә әda etmәk qabil dәyildimi?
R ü s t ә m b ә y. Çox sağ ol, çox razıyam!
R z a b ә y (acıqlı). Canım, siz anlamıyorsınızmı ki, mәn nә diyorәm; ya hәqarәtmi? Oylә isә, mәn burada oturmam? (Tәlәsik papağını geyir).
R ü s t ә m b ә y. Rza bәy, hara buyurursan?
R z a b ә y. Canım, mәn hәqarәt qәbul edәn adam deyilәm, on dәqiqәdir ki, sizdәn söz demәyә izn istәyirәm, amma cavabında dinmәyirsiniz; bu böyük hәqarәtdir, sabah bunu qәzetәmdә yazaram.
H ә s ә n q u l u b ә y. Demәli, sәn bizdәn izn istәyirmişsәn? Әşi, vallah, mәn elә bildim ki, sәn nitq söylәyirsәn, başa düşә bilmәdim.
O b i r i l ә r i. Vallah, biz dә başa düşmәdik.
M ә ş ә d i İ b a d. Axı, o qәdәr qәliz danışırsan ki, bilmәk olmur ki, nә deyirsәn. Mәnim özüm tarix-nadir kitabını yarısına qәdәr oxumuşam, amma sәnin dilini anlamıram. Bu bisavadlar neylәsin? (Rüstәm bәy durub Rzanı oturdur).
R ü s t ә m b ә y. Sәn allah, bizi mәyus eylәmә, bağışla, anlamadıq. Bisavad adamıq.
H ә s ә n b ә y (ayağa durur). Ğaspoda, mәnә pazvolt eylәyin, bir-iki kәlmә Rüstәm bәy haqqında söz söylәyim!
H a m ı. Buyur-buyur!
M ә ş ә d i İ b a d. Görәk, bu nә deyir?
H ә s ә n b ә y. Ğaspoda! Platon demişdir ki, çelovek civotnoye obşestvennoye, yәni insan bir sürü heyvandır.
M ә ş ә d i İ b a d. Heyvan özünsәn!
H ә s ә n b ә y. Mәşhur uçonıy Darvin dә bütün hamıya dokazat eylәdi ki, insan meymundan әmәlә gәlibdir. Darvinin bu sözü ilә saqlasitsya olmaq üçün gedib Afrikadakı "buşmen"lәrә vә "kontintot"lara baxmaq lazım deyil. Ancaq dovolno çto, bizim bu mәclisimizdә oturan Mәşәdi İbada baxmaq lazımdır. (Hamı başını aşağa salır). Bu sözlәr ilә mәn Mәşәdi İbadı askarbit eylәmәk istәmirәm, mәn özüm dә meymuna bәnzәriyәm. Amma bir o qәdәr yox. No Mәşәdi İbad isә lap aranğutan meymunudur ki, durubdur. Mәn yenә povtarit eylәyirәm ki, mәnim qәsdim Mәşәdi İbadı askarbit eylәmәk deyildir. Ancaq mәn onu yetirmәk istәyirәm ki, pozvolte, Mәşәdi İbadın nәyi vә harası Rüstәm bәyә xoş gәlibdir ki, gözәl qızı olan madmazel Gülnazı ona verir? Gözәlliyi? Xeyr! Mәşәdi İbad, әrz eylәdim ki, çirkindir.
M ә ş ә d i İ b a d. Mürtәd oğlu mürtәdi yıxıb ağzına-ağzına vurasan.
H ә s ә n b ә y. Cavanlığı? Xeyr, Mәşәdi İbad qocadır. Bәs nәyi? Neujeli Mәşәdi İbadın pulu, malı, dövlәti? Xeyr, xeyr; Rüstәm bәy pulagir adam deyildir. Nakones, bәs nәyi? Bu saat әrz eylәyim. Bax, biz burada şәrab içirik, amma Mәşәdi İbad içmir. Demәli, Mәşәdi İbad nәdir? Mәşәdi İbad istinni müsülmanindir; i tak, Rüstәm bәy öz qızını, mәnim mneniyama görә, Mәşәdi İbadın istinni müsülmanin olmağına görә veribdir, ona görә yaşasın Rüstәm bәy!
H a m ı (yavasdan). Yasasın, yasasın!...
R z a b ә y. Maşallah bu kәlama!
H ә s ә n q u l u b ә y. Daha nitq demәk lazım deyildir. Duraq ayağa!
H a m ı. Duraq! (Dururlar).
Ә s g ә r. Yavaş-yavaş getmәk vaxtı dәyildirmi?
H a m ı. Bәli, vaxtdır.
H ә s ә n q u l u b ә y. Rüstәm bәy, xudahafiz (әl verir). Mәşәdi İbad, xudahafiz (әl verir).
Ә s g ә r. Rüstәm bәy, xudahafiz, Mәşdi İbad, xudahafiz.
H ә s ә n b ә y. Rüstәm bәy, xudahafiz, Mәşdi İbad, xudahafiz (әl verir).
M ә ş ә d i İ b a d (acıqlı). Cәhәnnәm ol o yana, mürtәd! Mәnә meymun deyib, sonra da әl verirsәn?
R ü s t ә m b ә y. Nә oldu, nә oldu?
H ә s ә n b ә y. Pozvolte, pozvolte, ya yemu zadam merzavsu!
 
Hamı yığılır. "Nә oldu, nә oldu?" deyib, aralaşdırırlar, şuluqluq düşür.
 
M u s i q i
 
H ә s ә n b ә y.
 
Mәn sәnә tay-tuş deyilәm, vurram başın, (2 dәfә)
Darbadağın lap dağılar, rәdd ol burdan. (2 dәfә)
 
H ә s ә n q u l u b ә y.
 
A gedә, Hәsәn, bәs deyilmi, eyb olsun ki,
İntiligent ola-ola savaşırsan. (2 dәfә)
 
M ә ş ә d i İ b a d.
 
Qoy mәni bir ağzın әzim bu mürtәdin, (2 dәfә).
Meymun özü ola-ola mәnә deyir.
 
H a m ı.
 
A gedә, ayıbdır sizә bu rәftar, rәftar, (2 dәfә)
Xalqın evindә dava etmәk pis şeydir.
Xalqın evindә dava etmәk pis şeydir.
Adama yaraşmaz, adama yaraşmaz,
Adama yaraşmaz, maz, maz, maz, maz, maz....
 
P ә r d ә

İkinci məclis