Üzeyir Hacıbəyov - O olmasın, bu olsun/Üçüncü məclis

Bir h a m a m ı n soyunub-geyinәn yerindә vaqe olur. Sol tәrәfdә (zaldan baxarkәn) qapı vә pillәkәnlәr, sağ tәrәfdә, küncdә hamamın çimilәn yerinә girәn qapı var. Ortada hovuz vә fantan, üstündәn qәndil asılıbdır. Hamamçı Mәşәdi Qәzәnfәr sarı kürkә burünüb, bayır qapının solunda öz yerindә әylәşibdir. Qabağında manqal, üstündә güvәc, yanında mücrü. Özü dә qәlyan çәkir. Ondan bir az sağ tәrәfdә dәllәk usta M ә h ә r r ә m K ә r b ә l a y ı N ә s i r i n başını qırxır. Bir az o yanda zurnaçılar oturubdurlar. Bir kәnarda bir neçә nәfәr camadar әllәrindә qırmızı fitә, balaqları çırmala dayanıbdırlar.
                          
M u s i q i
 
H a m ı (oxuyurlar).
 
Hamamın içindә, içindә dә çölündә (2 dәfә)
Yay, yaz, qış bahar isti, sәrin var,
Dövlәtli, kasıb, gәl, gәl, yerin var,
Dövlәtli, kasıb, tez gәl, yerin var, gәl!...
 
H a m a m d a n b i r s ә s.
 
Gәl, ey ha!... Bir yumurta!...
 
H a m ı.
 
Yaz, yaz, qış, bahar isti, sәrin var,
Dövlәtli, kasıb, gәl, gәl, yerin var.
 
M u s i q i
 
Dәllәk qırxır, hamamçı qәlyan çәkir.
 
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Hәqiqәt, hәr bir şeyi fikirdәn keçirib yenә baxıb görürәm ki, dünyada hamamdan başqa lәzzәtli bir yer varsa, yenә hamamdır. Demәyin ki, özüm hamamçıyam ona görә belә danışıram, xeyr! Әşi, adam gәrәk insaf ilә danışsın: qışın soyuğunda harada qızışa bilәrsәn?
H a m ı. Hamamda!...
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Yazın istisindә harada sәrinlәyә bilәrsәn?
H a m ı. Hamamda!
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Daha kim deyә bilәr ki, hamam pis şeydir?
H a m ı. Әşi, heç kәs!
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Bәs belә de!
U s t a M ә h ә r r ә m. Mәn dәllәyәm. Özüm dә ömrümün çox vaxtını hamamda keçirmişәm, heç bir belә heyfsilәnmirәm. Çünki baxıb görürәm ki, mәnim üçün hamamdan başqa heç bir yerdә xoş keçmir. Xalq gedir, adı nәdir, o klubda, mәnim klubum hamamdır. Xalq gedir teatra, mәnim teatrım hamamdır. Әşi, işlәyib yorulandan sonra harada istirahәt edә bilәrsәn?
H a m ı. Hamamda!
U s t a M ә h ә r r ә m. Harda bir parça lәzzәt görәrsәn?
H a m ı. Hamamda!
U s t a M ә h ә r r ә m. Daha kim deyә bilәr ki, hamam pis şeydir?
H a m ı. Әşi, heç kәs!
U s t a M ә h ә r r ә m. Bәs elә, de gәlsin!
 
H a m ı.
 
Hamamın içindә, içindә dә çölündә (2 dәfә)
Yay, yaz, qış, bahar isti, sәrin var,
Dövlәtli, kasıb, tez gәl, yerin var.
Dövlәtli, kasıb, tez gәl, yerin var, gәl!...
 
H a m a m d a n b i r s ә s. Gәl, ey ha!... Bir papiros, özü dә müştük ucunda. (Aparırlar).
 
H a m ı.
 
Yay, yaz, qış, bahar isti, sәrin var,
Dövlәtli, kasıb, gәl, gәl, yerin var.
Dövlәtli, kasıb, tez gәl, yerin var, gәl!...
 
M u s i q i
 
K ә r b ә l a y ı N ә s i r (dәllәk ülgüc itilәyәrkәn). Mәn özüm bisavadam, amma kitabda yazılanlardan oxuyurdular, mәn dә eşitmişәm: müsәlman padşahları bir yerdә şәhәr salanda ilk әvvәlcә hamam tikdirmişlәr, ondan sonra karvansara, ondan sonra mәscid. Әşi, insaf ilә danışmaq, tozun-torpağın içindә işlәyirsәn, çirkә-pasağa batırsan, bәs sonra harda tәmiz olursan?
H a m ı. Hamamda!
K ә r b ә l a y ı N ә s i r. Harda pak olursan?
H a m ı. Hamamda!
K ә r b ә l a y ı N ә s i r. Daha kim deyә bilәr ki, hamam pis şeydir?
H a m ı. Әşi, heç kәs!
K ә r b ә l a y ı N ә s i r. Bәs belә!
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Padşah dedin, yadıma düşdü: әşi, hamam indi hürmәtdәn düşübdür, qәdim zamanlarda hamamın böyük hürmәti varmış, bütün şairlәr, süxәngulәr, nağıl deyәnlәr, dәrvişlәr hamısı hamama yığılıb, gözәl-gözәl söhbәtlәrlә hamam әhlini feyziyab edәrlәrmiş. Әşi, harada şirin-şirin söhbәt eşidirsәn?
H a m ı. Hamamda!
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Harda dünya qayğısını yadından çıxardarsan?
H a m ı.Hamamda!
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Daha kim deyә bilәr ki, hamam pis şeydir?
H a m ı. Әşi, heç kәs!
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Bәs elә isә de gәlsin!
 
M u s i q i
 
H a m ı.
 
Hamamın içindә, içindә dә çölündә (2 dәfә)
Yay, yaz, qış, bahar isti, sәrin var,
Dövlәtli, kasıb, gәl, gәl, yerin var,
Dövlәtli, kasıb, gәl, gәl, yerin var!...
 
H a m a m d a n b i r s ә s. Gәl, ey he!... Ab xurdan, içindә qәmiş. (Aparırlar).
 
M u s i q i
 
H a m ı.Yay, yaz, qış, bahar isti, sәrin var,
Dövlәtli, kasıb, gәl, gәl, yerin var,
Dövlәtli, kasıb, tez gәl, yerin var! .... gәl.
 
U s t a M ә h ә r r ә m. Sizin canınız üçün, bir çox naxoşlular var ki, kurs qurtarmış hәkimlәr dәrmanlarından acizdirlәr. Amma naxoşu hamama gәtirәn kimi yaxşı olub sağalır. Ondan әlavә, hamam belә şeydir ki, insana zinәt verir, abıra mindirir. Özünüz deyin, harda yaxşı qan aldırmaq olar?
H a m ı. Hamamda!
U s t a M ә h ә r r ә m. Harda yaxşı baş qırxdırmaq olar?
H a m ı. Hamamda!
U s t a M ә h ә r r ә m. Harda yaxşı hәna yaxmaq olar?
H a m ı. Әşi, hamamda!
U s t a M ә h ә r r ә m. De, bәs belә!
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Hәna dedin, yadıma Sәdi Әlyәәl-rәhmәnin bir şeri düşdü ki, günlәrin bir günündә rәhmәtlik hamamda çimәrkәn öz mәhbubindәn hәna alıb, әtrindәn bihuş olub vә o xüsusda bu şeri deyibdir:
  
Gili-xoşbuyi dәr hәmmam ruzi
Rәsid әz dәsti-mәhbubi be dәstәm.
Bәdu qoftәm ke, mişki, ya әnbәri
Ki, әzbuyi-delavizi-to mәstәm.
Bәqofta mәn gili-naçiz budәm
Vә leykәn moddәti ba gün neşәstәm.
Kәmali-hәmneşin bәr mәn әsәr kәrd
Vә kәrna mәn haman xakәm ki, hәstәm!
 
İnandırıram sizi ki, әgәr Sәdi Әlyәәlrәhmә hamama gәlmәsә idi, heç vaxt bu şeri yaza bilmәzdi. Әşi, belә olandan sonra kim deyә bilәr ki, hamam pis şeydir?
 
H a m ı. Heç kәs!
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә p. Bәs belә isә de gәlsin!
 
M u s i q i
 
H a m ı.
 
Hamamın içindә, içindә dә çölündә (2 dәfә)
Yay, yaz, qış, bahar isti, sәrin var,
Dövlәtli, kasıb, gәl, gәl, yerin var,
Dövlәtli, kasıb, tez gәl, yerin var, gәl!...
 
H a m a m d a n b i r s ә s. Gәl, ey ha!... Qәtfә! Gәl apar!
 
Camadarlar qәtfә ilә gedirlәr.
 
H a m ı.
 
Yay, yaz, qış, bahar isti, sәrin var,
Dövlәtli, kasıb, gәl, gәl, yerin var,
Dövlәtli, kasıb, tez gәl, yerin var, gәl!...
 
İçәridәn gәlirlәr. Bәy hamamdan çıxır. Zurnaçılar çalmağa başlayırlar. Pәrdә enir. Amma zurna sәsi gәlir. İki dәqiqәdәn sonra pәrdә qalxır. Zurna kәsir. Sәhnәdәkilәr geyinmәlәrini tamam edirlәr. M ә ş ә d i İ b a d yaxasını düymәlәyir, sonra әlinә aynanı alıb, saqqalına baxır. H ә s ә n q u l u b ә y surtukunu geyir, R z a b ә y varatnikini taxır. H ә s ә n b ә y başını darayır.
Ә s g ә r çәkmәlәrini geyir, h a m b a l patavasını dolayır. Sairәlәr dә kimi başını qurudur, kimi düymәlәrini bağlayır.
 
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Mәşәdi İbad, sәhhәti-vücud! Allah mübarәk elәsin! Oğullu-uşaqlı olasan!
M ә ş ә d i İ b a d. Sağ olasan, vücudun bibәla olsun!
H a m ı. Allah mübarәk elәsin, allah mübarәk elәsin!
M ә ş ә d i İ b a d (cavab verir. Bir az sonra ayna әlindә). Amma deyәsәn bu sәfәr dәllәk hәnanı yaxşı yaxıbdır, daha ağ tük gözümә dәymir.
Ә s g ә r. Maşallah, lap cavan olubsan ki!
M ә ş ә d i İ b a d. Cavan olmayanda qoca deyilәm ki....
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r (bәylәrә). Bәydadaşlar, hamam xoşunuza gәldimi? Çünki sizlәr bizim hamamlara gәlmәzsiniz, ona görә soruşuram.
H ә s ә n q u l u b ә y. Mәn çoxdandır ki, töbә elәmişdim, ömrüm olanı müsәlman hamamına getmәyim, amma Mәşәdi İbadın xatirәsi yanımda o qәdәr әzizdir ki, töbәmi sındırıb mәhz onun xatirәsi üçün bu hamama gәldim. Gәldim dә.... Heç, daha keçibdir.
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Bәs belә!
R z a b ә y. Hәrgah mәn bir papaq alaydım vә o papağa beş yüz otuz altı manat pul vermiş ola idim vә bir nәfәr dә o papağı mәnim başımdan götürüb müsәlman hamamının içinә tollaya idi, mәn papaqdan әl çәkәrdim, amma hamama girmәzdim. Lakin Mәşәdi İbada söz vermişdim deyә, daha sözümdәn qaça bilmәdim.
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r (sınır). Bәydadaş, guya mәnim hamamım murdardır? İçindә urus çimir, ermәni çimir, yәhudi çimir?!
R z a b ә y. Rәhmәtliyin oğlu, girirәm xәznәyә, bilmirәm ki, bu içindә çimdiyim sudur, neftdir, hәlimdir, yoxsa bozbaşdır. Hәzәrat, vallah, sabah bunu mәn qәzetimdә yazaram. Belә elәmәyin!
H ә s ә n q u l u b ә y. Әşi, insafdır, o xәznәyә mәn dә girim, bu hambal da girsin? (hambalı göstәrir).
H a m b a l. Bәy, mәgәr hambal hamamda çimmәz, bәs hambalın canı can deyil?
H ә s ә n b ә y. Rza bәy prav. Doğrudan, mәn dә xәznәyә girib bilmәdim ki, sudur, yoxsa ayrı bir jidkostdur. (Hәsәnqulu bәyә). No vı, vı rassujdayete kak burjuy! Necә yәni mәn dә girim, hambal da girsin, mәyәr hambal da sәnin kimi adam deyil?
H a m b a l. Әlbәttә, adamam!
H ә s ә n b ә y. Onun da iki qulağı var, sәnin dә!
H a m b a l. Әlbәttә, iki qulağım var, bә nәdi?
H ә s ә n b ә y. Onun da bir burnu var sәnin dә!
H a m b a l. Әlbәttә, bir burnum var, bә nәdi?
H ә s ә n b ә y. Yedinstvennaya raznitsa bundadır ki....
H ә s ә n q u l u b ә y. (sözünü kәsir). Bilirsәn nә var, Hәsәn bәy! Sәn keçәn sәfәr Mәşәdi İbadla savaşdın, yenә dә o bir evin içindә oldu ki, heç kәs bilmәdi, amma bura hamamdır, özün bilirsәn ki, obşestvenni yerdir, tәvәqqә edirәm ki, burada savaşmayasan.
H ә s ә n b ә y. Net, mәn kak istinnıy narodnik protestuyu!
 
Bunlar,R z a da iştirak edir,әllәrilә işarәlәrlә danışıb bәhs edirlәr.
 
M ә ş ә d i İ b a d (adamları nәzәrdәn keçirmәklә sayır). Görәsәn bunların hamısını hamam pulunu, inşaallah, mәn verәcәyәm, hә?... Bu bahalıqda bir bu qәdәr hamam pulu heç bilirsәn neçә elәr? Görüm, hamamçını bir nokәlәklәyә bilәrәmmi?
H ә s ә n q u l u b ә y. (münaqişәyә davam edәrәk). Da ostavte menya v pokoye!
H ә s ә n b ә y. Net! Ya doljen protestovat.
R z a b ә y. Әşi, ayıbdır hamamın içindә....
H ә s ә n q u l u b ә y. Da protestuyte, skolko xotite!
H ә s ә n b ә y (bәrkdәn). Ya ne pozvolyu, çtobı....
 
Ә s g ә r, R z a tez durub bunların aralarına girirlәr ki, aralaşdırsınlar.
 
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Bunların hamısı, görünür ki, mәnim xәznәmin suyunun tәsirindәndir.
M ә ş ә d i I b a d (onlara). Bura bax, a!... Cәncәl elәmәk neyçün? Kişinin hamamında iki saatdır ki, müftә çimibsiniz, hәlә bir durub cәncәl dә salırsınız? Eyibdir ki.... (Sükut; hamamçıya müraciәtәn). Mәşәdi Qәzәnfәr, sәnin yadına gәlmәz; çünki çox kiçikdin, mәn ilk toy elәyәndә ki, mәrhum Kәrbәlayı Murtuzanın qızı, rәhmәtlik Sonanı almışdım, toy hәmin bu hamamda oldu. O zaman sәnin oturduğun yerdә rәhmәtlik sәnin atan Mәşәdi Sәmәndәr әylәşmişdi. Çıxanda durdum pul vermәyә, dedi: ayıbdır ki.... Nә qәdәr eylәdim, pul almadı, yalvardım-yaxardım, almadı ki, almadı.... Qәrәz, rәhmәtlik çox gözәl kişi idi....
 
Hamı bir-bnrinә baxıb himlәşir.
 
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Heç mәnim özümü demirsәn.... Keçәn hәftә bizim Mәşәdi Muxtarın toyu idi ki, mәnimlә bәrk aşnadır. Gәldilәr hamama, gedәndә nә qәdәr eylәdi, pul almadım, dedi inciyәrәm sәndәn, dedim mәn dә inciyәrәm sәndәn, almadım. Yanında lap bu Hәsәnqulu bәyә oxşayan bir nәfәr bәy var idi. Çıxartdı cibindәn iki dәnә yüzlük üstümә atdı, istәdim almayam, razı olmadı. Әlli manat dәllәyә verdi. Camadarların hәrәsinә on manat naçay bağışladı; onun sabahı bir dә görüm ki, bir dәst yaxşı libas, iki kisә әla hәna, bir kәllә qәnd vә bir dәnә şirniyyat xonçası gәlibdir. Bunu da toy sahibi Mәşәdi Muxtar göndәrmişdi. Axşam da ki, toyda idik. Qәrәz, çox canfişanlıq oldu.
 
B ә y l ә r himlәşib gözlәşirlәr.
 
H ә s ә n q u l u b ә y. (Hәsәn bәyә). Vı vezde umestno, neumestno lezite sporit.
R z a b ә y. Yenә başladılar ki....
H ә s ә n b ә y. Ya ne moqu, ja doljen protestovat, ja çelovek s ubejdeniyem.
H ә s ә n q u l u b ә y. Da vı, prosto obmanşik i vse!
H ә s ә n b ә y (bәrkdәn). Çto? Vı menya oskorblyayete?
H ә s ә n q u l u b ә y (o da bәrkdәn). Da oskorblyu!
 
Ara qarışır, R z a, Ә s g ә r, sair qoçular qalxıb, onları aralaşdırmaq istәyirlәr.
 
H ә s ә n b ә y. V takom sluçaye ya uxoju i potrebuyu udovletvoreniye za oskorblenie. (Gedir).
R z a b ә y (onun dalınca). Hәsәn bәy, Hәsәn bәy, hara gedirsәn, bir dayan. (O da onun dalınca gedir).
H ә s ә n q u l u b ә y. (kefsiz)Hәzәrat, bagıslayın, xudafiz!... (Gedir).
Ә s g ә r (onun dalınca). Әşi, bir dayan görәk, bu saat hamımız gedirik!
 
Gedir, adamları da onun dalınca çıxırlar. Qalır hamam әhli ilә M ә ş ә d i İ b a d vә h a m b a l.
 
M ә ş ә d i İ b a d (kәnara). Lotular pul söhbәtini eşidib qaçdılar. Yox, mәnim kәlәyim baş tutmadı!
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Mәşәdi, sәnin bu aşnaların nә hirsli adamlardır?
M ә ş ә d i İ b a d. Havanın tәsirindәndir. (Ona). Qәrdәş oğlu, haqq-hesabımız neçә elәdi?
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Daha onu soruşmazlar ki, toy hamamıdır, neçә verirsәn ver, istәrsәn mәn dә atam kimi sәndәn heç zad almayım....
M ә ş ә d i İ b a d. Xeyr, çox sağ ol!(Kәnara). O, mәnә baha oturar. (Pul çıxardır verir). Bәsindirmi?
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Bәsdir, allah bәrәkәt versin!
M ә ş ә d i İ b a d (camadarlara). Balam, ala, bu da sizin! Bunu da içәridәkilәrә verәrsiniz.
C a m a d a r l a r. Çox sağ ol, Mәşәdi! Allah bәrәkәt versin!
H a m b a l. Mәşәdi, abbasını vermәdin, ha!...
M ә ş ә d i İ b a d. Adә, get gör bunlar necә oldu. Deyinәn ki, qorxmayın; hamam pulu verildi, gәlsinlәr bәyi hamamdan çıxarsınlar. (Zurnaçılara). Balam, siz dә bir şey çalın, camaat yığılsın hamama, çıxaq gedәk.
 
Z u r n a ç ı l a r çalırlar, bir qәdәr keçmiş çıxıb gedәnlәr h a m ı s ı geri qayıdırlar.
 
M ә ş ә d i İ b a d, (durur). Ya allah!...
H a m b a l kömәk edib düşürür aşağı. Zurnaçılar da qabaqda çala-çala çıxıb gedirlәr.
H a m a m ç ı, d ә l l ә k M ә h ә r r ә m, K ә r b ә l a y ı N ә s i r vә
c a m a d a r l a r yerlәrindә qalır, yenә dә әvvәlki sayaqda olurlar.
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Bu urusbabılar heç ildә bir dәfә hamama getmәzlәr, qüsl-tәharәt nә olduğunu bilmәzlәr, gәlib burda mәnim hamamımı pislәyirlәr. Әşi, bir insaf ilә danışaq: harda yuyunub tәmiz olarsan?
H a m ı. Hamamda!
U s t a M ә h ә r r ә m. Harda suya batıb çıxa bilәrsәn?
H a m ı. Hamamın xәznәsindә.
K ә r b ә l a y ı N ә s i r. Daha kim deyә bilәr ki, hamam pis şeydir?
H a m ı. Әşi, heç kәs!
M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r. Bәs elә isә de gәlsin!
 
M u s i q i
 
H a m ı.
 
Hamamın içindә, içindә dә çölündә (2 dәfә)
Yay, yaz, qış, bahar isti, sәrin var.
Dövlәtli, kasıb, gәl, gәl, yerin var,
Dövlәtli, kasıb, tez gәl, yerin var, gәl!...
 
M u s i q i
 
(U s t a M ә h ә r r ә m l ә M ә ş ә d i Q ә z ә n f ә r kürkünü salıb oynayırlar, camadarlar da çırtıq vururlar.)
 
P ә r d ә

Dördüncü məclis