XX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda çoban itlərini niyə müsadirə edirdilər

Stalinin çox kinli insan olduğu deyilir. Çoxdanın inciklik qutusuna düşmüş hansısa hadisəni qəfildən xatırlaya bilimiş və bu, bir qayda olaraq, “günahkar” üçün kədərli sonluqla bitərmiş.  Yalnız bu, 20-ci əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində Azərbaycanda birdən-birə "Azərbaycan çöl çoban itlərini" gözlənilmədən müsadirə etməyə başlanmasını izah edə bilər.

Mümkündür ki, məhz bu itlər vaxtilə  Stalini türmədən qaçarkən az qala tuturmuşlar

Məsələ ondadır ki,  Stalinin Bayıl həbsxanasından qaçması barədə yayılmış fikir, yumşaq desək, doğru deyil. Gələcək Rəhbər Lənkəran həbsxanasından çox sayda məhkum yoldaşlarıyla birlikdə qaçmışdı. Və belədə, bildiyiniz kimi, itlərdən istifadə olunaraq keçilmiş ərazi yoxlanılır, təqib olunur. 

Nə olursa olsun, amma 30-cu illərdə Qurdbasarlar yox olma ərəfəsinə gətirildi. Yalnız uzaq otlaqlarda və yüksək dağ kəndlərində olan itlər sağ qaldı (bəlkə də bu səbəbdən kimi Azərbaycan Çoban İti bir çöl iti kimi varlığını dayandırdı).

Bu məqam internetdə ən yaxşı it seleksiyası  üçün - Moskva gözətçi iti cinsinin yetişdirilməsi kimi təsvir olunub və yazılıb.  Sanki Stalin belə bir fərmanı şəxsən imzalamışdı. Ancaq arxivlərdə belə bir fərman yoxdur və Moskva gözətçisi ilə iş 20 il sonra, 50-ci illərdə başladı.

Onda Qurdbasarların qanının da axması istisna edilmir

_{Moskva gözətçi iti}

Moskva Gözətçi iti - 1950-ci illərdə Mərkəzi Hərbi İt Yetiştirmə Məktəbində, Krasnaya Zvezda damazlıq təsərrüfatında  (Moskva bölgəsi) yetişdirilən böyük bir işçı itidir.  Qafqaz Çoban İti, Müqəddəs Bernard, Rus Ala İtinin cinslərinin yenidən cütləşdirilməsi yolu ilə alınb.

Qurdbasar - qədim zamanlardan bəri mövcud olan İt 

İt insanın ilk "ev" heyvanı olub. Bu, insanların oturaq həyata keçmələrindən xeyli əvvəl baş verib. Əhliləşdirilmiş itlərin sübut edilmiş qalıqlarının yaşı 10 min ildən çoxdur.

Yakutiyada, 2018-ci ildə 18 min il əvvəlki küçüyün  mumiyası aşkar edildi (bu dövr Son Pleystosen canavarlarının aktiv əhliləşdirilmə vaxtı hesab olunur).

Əlbəttə ki, Azərbaycan torpaqlarında insan-it arasında qarşılıqlı əlaqə tarixi o qədər də qədim deyil. Ən azından hələlik bu qədər uzun müddətli tarixə malik dəlillərimiz yoxdur. Ancaq buna baxmayaraq, o, ilk itlərinin dəfn olunduğu dövr olan Mis dövründən  gəlir.

Mis dövrü

Mis dövrü, Eneolit (latın aeneus-dan — + yunan mis. λίθος — daş) — bəşəriyyətin inkişafında dövr, neolitdən (yeni daş dövrü) tunc dövrünə keçid dövrü.  Mis dövrü  təxminən eramızdan əvvəl IV-III minillikləri əhatə edir. 

Eneolit dövrünə aid qəbirlərdə, Naxçıvançay çayının sahilində (I Kültəpə) 85 qəbirdən ikisində itlərin skeletləri tapılmışdır. Bir halda, dizlərində itin kəllə sümüyü olan yaşlı bir adam, digərində itin tam skeleti yetkin bir kişinin ayaqları altında uzanmış vəziyyətdə (12 və 41-ci qəbirlər.).

Qəbirlərdə hər hansı bir ev əşyasının olmamasına və skeletlərin kəllə yerlərində olmadığına baxsaq, bunlar bir növ ritual dəfn idi.

İtin ilkin olaraq kult obyekti olması Ağstafa bölgəsindəki bir tapıntı ilə təsdiqlənir. Orada II Poylu və I Böyük-Kəsik yaşayış yerlərində 4 min il əvvələ aid itlərin fiqurları tapıldı. Birinci halda, gildən, ikinci halda sümükdən.

Bunlar təkcə itlərin deyil, ümumiyyətlə Qafqazdakı heyvanların ən qədim heykəlcikləridir. Üstəlik, üç sümük sənətkarlığı (boruşəkilli sümüyün qırıntısında itin yonulmuş başı) çox oxşardır. Sanki eyni itdən və ya  cinsdən edilmişdir.

Bütün bunlar canavarların əhliləşdirilməsinin geniş yayılmadığını və çox güman ki, ümumi bir nəslin nümayəndələri olan itlərin nadir olduğunu fərz etməyə imkan verir. 

Bu, qədim insan üçün (insanları canavardan qoruyan "canavar") o qədər qeyri-adi idi ki, itlərin ətrafında bir kult meydana gəldi. Bəlkə də itin insanın sahib olduğu bir canavar olduğuna inanılırdı.

Tunc dövrü

Tunc dövrü, arxeoloji məlumatlar əsasında seçilən bəşər tarixinin, bürünc məhsulların aparıcı rolu ilə xarakterizə olunan, filiz yataqlarından alınan mis və qalay kimi metalların işlənməsi və sonradan onlardan bürünc istehsalı ilə əlaqəli bir dövrdür. Ümumiyyətlə, Tunc dövrü  e.ə. XIII-XI əsrlərə qədər davam etmişdir. 

Tunc dövrünün əvvəllərində hələ də Azərbaycan ərazilərində itlərə kult münasibəti var. Məsələn, 1 nömrəli Şəmkirçay kurqanı ərazisində tapılan bir itin skeleti və ya Qazax (Baba-Dərviş qəsəbəsi) yaxınlığında gil heykəlciklər buna nümunədir.

_{Baba-Dərviş yaşayış yerində aparılan qazıntılarda tapılan heyvan fiqurları. Güman olunan yaşı E.Ə 2300-2200.}

Ancaq onların yayılması müddətində və qabiliyyətlərin birləşməsindən sonra itlərə münasibət getdikcə daha praktik olur. Bunu itləri əks etdirən çoxsaylı petroqliflərdən görə bilərik. Həm də Qobustanda  dağlıq bölgələrdə olduğu qədər deyil.

Məsələn, Gəmiqaya dağının ərazisində:

Gəmiqaya Kiçik Qafqazın zirvələrindən birinin adıdır – Qapıcıq zirvəsi (3906), ümumdünya daşqını haqqında yerli əfsanəyə əsasən Nuh peyğəmbərin sandığı ilişib zamanla daşa dönmüşdür. Gamiqayanın eramızdan əvvəl IV-I minilliklərə aid qayaüstü rəsmləri.

_{Birinci şəkil 6 keçi, 2 insan və bir iti göstərir (5). Bura açıq şəkildə otlaqdır. İkincisində, atlı bir adam və it (1) bir bəbiri qovur.}

Növbəti qayaüstü  rəsmləri daha mürəkkəbdir:

_{Hasarın arxasında (ağılda) iki keçi və onları qoruyan iki itin (2, 3), arxalarında ya atəş, ya da yaşayış yeri  təsvir edilmişdir.}

Bu vaxta (e.ə. II - I minillik) mütəxəssislərə görə, Azərbaycanın Qurdbasar cinsi formalaşmağa başladı.

Sahiblərinin qəyyumluq dairəsinə daxil olmayan növlərinin bütün nümayəndələrinə münasibətdə aqressivlik təbii seleksiyanı süni hala gətirdi. Bir istisna olmaqla - seleksiya yalnız fiziki məlumatlar və faydalı bacarıqları nəzərə alaraq baş tutdu. Zahiri görünüş heç bir  əhəmiyyətə malik deyildi.

Buna görə indi də, Bakı döyüş göyərçinləri və ya ərəb atları kimi qurdbaşarlar fərqli bir rəngə sahib ola bilərlər. Bu halda, bütün digər xüsusiyyətlər bu cins üçün ən yüksək səviyyədədir.

Erkən Dəmir dövrü

Dəmir dövrü, bəşəriyyətin ibtidai və erkən sinif tarixində dəmir metallurgiyasının yayılması və dəmir alətlərin istehsalı ilə xarakterizə olunan bir dövrdür; eramızdan əvvəl IX-VII əsrlərdən bizim eranın I əsrinə qədər davam etmişdir.

Erkən Dəmir dövrünə artıq itlərlə birlikdə insanların basdırılmaları aiddir. Bunlar ev əşyaları olan zəngin qəbirlərdir.

Sizə onlardan yalnız biri haqqında, fikrimizcə ən maraqlısı barədə danışaq. Bu qəbir Tovuzçay nekropolunda - Tovuzçay çayının hövzəsində daşla örtülmüş bir qrup qəbirdədir.

Onda bir qadının və iki itin skeleti var, özü də  müxtəlif səviyyələrdə.

Yuxarı hissədə, sol böyrü üstə uzanmış qadının özündən başqa qırmızı əqiqdən muncuqlarla və məftil qolbaqlarıyla, iki küpə, mis kasaları, kiçik bardaq və bir neçə güclü zədələnmiş damarlar var. Qab-qacaqda xırda heyvanların sümükləri yer alır. 

Alt hissədə, divarları boyunca altı müxtəlif qazan və iki küp var. Mərkəzdə, yarı oturaq vəziyyətdə, iki it skeletinə rast gəlinir.

Hər iki it şimala, qadının başı cənuba baxır.

Eyni nekropolda daha sadə dəfnlər var:

Bu dövrdən itlərin skeletləri üzərində aparılan bir araşdırma, anatomik quruluşlarında müasir qurdbasarlara yaxın olduqlarını göstərir.

Qurdbasar - canavar itlərinin kralı

Qəribədir, amma qurdbasarı kral, Beynəlxalq Kinoloji Federasiyası tərəfindən tanınmasına imkan verməyən bir şey etdi - xarici görünüşü tamamilə laqeyd qaldı.

Cins, əsrlər boyu, minilliklər boyu, yalnız tələb olunan bacarıqlar əsasında yetişdirilir. Buna görə də, qurdbasar digər canavar itlərindən daha ağıllı və davamlıdır.

Fiziki cəhətdən güclüdürlər və eyni zamanda qeyri-adi sürətə və çevikliyə sahibdirlər. Yad adamlara qarşı aqressiv və ailə üzvləri ilə mehribandırlar.

Bu cinsə aid itlərdə uşaqlara qarşı aqressivlik yoxdur.

Digər tərəfdən, bu, real şərtlərdə olduqca nadir hallarda baş verən canavardan başını döndərməyən yeganə qurd itidir (canavar qoxusunun itlərdə qorxu yaratdığına inanılır, buna görə də ən cəsur  canavar itləri də, canavar onların üstünə getdikdə geri çəkilir).

Qurdla tək qalan Qurdbasar onu sadəcə boğmur, o canavarı didir. Buna görə özüylə çobanlar həmişə quyruq piyi daşıyırlar.  Əgər onu itə verməzsə, qurd qanından sonra uzun müddət xəstələnir.

Sürülərlə gəzən itlər arasında demək olar ki, hamısı canavar üzərində bir neçə qələbə qazanır.

Azərbaycanda canavarlar o qədər də böyük olmasa da, onlar çoxdurlar var və çox aktivdirlər. Ev heyvanları onların qida rasionunun əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir.

Bundan başqa Qurdbasarlar tez-tez çaqqal sürüləri ilə mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalırlar.

Üstəlik, qurdbasar bu hiyləgər heyvanlara müqavimət göstərməyə hazır olan yeganə itdir. İki-üç it bütöv çaqqal sürüsünü məhv edir.

Məsələn, sürüləri canavarlardan qorumaq üçün mükəmməl olan daha kütləvi Qafqaz Çoban İti,  çaqqal dəstəsinin öhdəsindən gələ bilmir. Daha sürətli və daha həssas qurdbasar başqa məsələdir.

_{Qurdbasar və Qafqaz çoban iti}

Qurdbasar standartı

2008-ci ildə mütəxəssislərin köməyi ilə cinsi sistemləşdirmək mümkün oldu:

Bakıətrafı qəsəbələrdə qurdbasarlara alabaş deyilir. Bakı şəhər jarqonunun ən köklü sözlərindən birinin - "alabaş"ın meydana gəlməsinə səbəb oldular.

Azərbaycan ərazisində itlərin çox sayda qayaüstü rəsminin (petroqliflərinin) olması, itlərlə bərabər  dəfnlər burada minilliklər boyu yaşayan qədim insanların it kultuna sahib olduqlarını göstərir.

Bu olduqca nadir bir kultdur.

İbtidai insanlar tez-tez yırtıcı quşlara və heyvanlara, qədim insanlar isə  bəslədikləri ev heyvanlarına (öküzlər, inəklər, keçilər) ibadət edirdilər. Qədim Misiri xatırlasaq, hətta pişiklərə də.

Bu, bildiyimiz kimi insanların əcdadlarının 1 milyon il əvvəl ortaya çıxdıqları Kür-Araz ovalığının itlərin əhliləşdirilməsi mərkəzlərindən biri ola biləcəyini düşünməyə imkan verir.

Mənbə: zen.yandex.az