Çeçenistan

Çeçen Cumhuriyeti (Rusça: Чече́нская Респу́блика, Çeçenskaya Respublika; Çeçence: Нохчийн Республика, Noxçiyn Respublika), yaygın olarak bilinen şekliyle Çeçenistan (Rusça: Чечня́, Çeçnya; Çeçence: Нохчийчоь, Noxçiyçö) (bazen İçkerya (Türkçe: Mineraller Diyarı) veya Çeçenya olarak da geçer), Rusya'nın federal yapılanmalarından (Rusya'nın cumhuriyetleri) biridir. Doğu Avrupa'nın en güney kısmındaki Kuzey Kafkasya'da bulunur ve Hazar Denizi'nin 100 kilometre dahilindedir. Cumhuriyetin başkenti Grozni şehridir. 2010 Nüfus Sayımı'na göre; büyük çoğunluğu Çeçen ve belirgin bir Rus azınlığa sahip 1,268,989 kişilik nüfusu vardır.

Tarih

İlk dönem

Çeçenler Kuzey-Doğu Kafkasya halklarındandır. Kendilerine Nokhçi, Nokhço, Nakhço yaygın olarak Nokhçuoy (Nohçoy) derler, Nakhço "halktan olan kimse" anlamına gelir. Komşuları onları çok değişik adlarla tanımlarlar. Örneğin Kumuklar Miçikis, Ma'arulavlar (Avarlar) Burtel, Kabardeyler Şaşan, Ruslar ise Çeçentsamı derler. Arkeologlar ve dilbilimcileri Nakhçi Nokhço (Nahçi Nohçolar)ların, MÖ VII. beş bin yıllarında Kafkasya'da bulunduklarını, kendilerinden önce burada başka kavimlerin yaşamadığını doğrulamaktadır. Hatta Nakhların Önasya'da Kafkasya'ya gelip yerleştiklerini ortaya koymaktadır. Bu göç iki koldan olmuştur. Derbent boyundan gelenlerin Çeçenlerle şimdiki Dağıstanlıların, Doğu Karadeniz yolundan gelenlerin ise Çerkes kavimlerinin olduğu görüşü giderek taraftar toplamaktadır.

Varlığı bilinen, ama tarihi açıkça aydınlanamayan İber Kavkaz Devleti'nin asıl üyesinin, şimdiki Çeçenlerin ataları olduğu reddedilmemektedir. Onomastik, toponomik ve hidrostik adlar bunu onaylamaktadır. Tarihte anıları Gargarlar, Duvaylar, Dzurdzuklar, Alaroidler, Cacaniler (tsatsani) Ganariler, Pşavvalar, Khavurlar, Tuşlar, Mohevclar (Mohevtsler) günümüz Çeçenlerinin değişik kabilelerinin adları olarak kabul edilmektedir. Hatta, Kharsur, Pşava ve Tuşların Gürcüleşmiş Çeçen oldukları bilinmektedir.

Nakhçi veya Kiti, Kistü (Gürcülerin Çeçenlere verdikleri ad) adının ilk kez VII. yüzyılda Ermeni tarihçisi M. Kagan-katvatsi, Argvani Tarihi adlı eserinde anılmıştır; aynı tarihçi Çeçenlerin atalarının Ura adlı bir babanın soyu olan Utaoy'dan Sadoy'dan, Gergaroy'dan çıktığını belirtmiştir.

Şeyh Mansur ve Şeyh Şamil

Rusların Çeçenlerle karşılaşmaları 16. yüzyıl ortalarında gerçekleşir. Korkunç İvan'ın Astrahan Hanlığını devirip Rusya'ya katmasıyla Ruslar Çeçenlerin yaşama alanlarını ele geçirmeye başlarlar. Rus işgaline karşı ilk direniş Şeyh Mansur (1750-1794) adında bir Nakşibendi imamı tarafından örgütlenir. Şeyh Mansur, 1784'te geleneksel yönetim tarzını bırakıp şeriatı uygulamaya başladı, tütün ve kahve içimini yasakladı, Ruslar'la evlenilmemesi gerektiğini söyledi. Rus ordusuna karşı savaşın kutsal bir savaş (cihad) olduğunu ilan etti ve imamların öncülüğünde müridlerin toplandığı bu harekete müridizm adı verildi. Mansur'un mucizeleri ile ilgili rivayetler arttı ve Osmanlı topraklarında dahi etkili oldu. Örneğin Antep ulemasından Seyyid Halif Edendi'nin 200 talebesiyle ona katıldı. Rus ordusuna karşı beş ay direniş gösteren Mansur, 1791'de kendi köyü Anapa'da yakalandı ve St. Petersburg'a getirilip hapsedildi. Nisan 1794'te hapiste öldü.

Mansur'un ölümü ile Müridizm hareketi bitmedi, Gazi Muhammed ve Mücahit Hamza hareketi devam ettirdi. Mürit hareketinin üçüncü evresinde Şeyh Şamil hareketin liderliğine geçti.

Sovyet Dönemi

Rus Devrimi'nden sonra Stalin kafkas liderleriyle bizzat görüşmeler yaptı ve sovyet devleti altında geniş bir otonomi sözü verdi. Kuzey Kafkasya'da Kuzey Kafkasya Dağlık Cumhuriyeti kuruldu. Çeçenistan, İnguşetya, Kuzey Osetya, Kabardin Balkar Özerk Cumhuriyeti, Dağıstan ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti bölgeleri bu cumhuriyete dahildi. Kuzey Kafkasya Cumhuriyetinin altında Çeçen Özerk Oblastı 1922'de oluşturuldu. 1924'te bu büyük kafkas cumhuriyeti dağıtıldı ve yerine 6 yeni cumhuriyet kuruldu. Çeçen Oblast'ı da, Kuzey Osetya Özerk Oblastı ve İnguş Özerk Oblastı adı altında ikiye ayrıldı. 1934 yılında iki oblast tekrar birleştirildi ve adı Çeçen-İnguş Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti oldu:

SSCB'nin dağılmasından sonra

1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra, Çeçen-İnguş Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti; İnguşetya Cumhuriyeti ve Çeçen Cumhuriyeti olarak ikiye ayrılmıştır. Daha sonra Çeçen Cumhuriyeti, kendini İçkerya Çeçen Cumhuriyeti ilan ederek bağımsızlık kazanmaya çalışmıştır. Çeçenistan, Rusya'yla yapılan Birinci Çeçen Savaşı'nı takiben, İçkerya Çeçen Cumhuriyeti olarak fiilen bağımsızlığını ilan etmiştir ancak Rusya'nın bu bölge üzerindeki federal kontrolü İkinci Çeçen Savaşı ile birlikte tekrar sağlanmıştır. O zamandan itibaren sistematik bir şekilde yeniden yapılanma ve restorasyon yapılmaktadır, yine de cumhuriyetin güney bölgelerinde ve dağlarda düzensiz çatışmalar devam etmektedir.

Sovyetler Birliği’nin 1991 yılında dağılmasından sonra İçkerya Çeçen Cumhuriyeti adıyla bağımısızlığını ilan ettikten sonra, Çeçenistan'ı tanıyan ilk devlet Gürcistan oldu, ve sonra Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ile karşılıklı tanıma anlaşmasına imza atıldı. Ocak 2000'de Afganistan tarafından tanındı. 1991'de yapılan seçimde ilk cumhurbaşkanı General Cahar Dudayev oldu. Boris Yeltsin sıkıyönetim ilan ederek savaşa devam etti. Temmuz 1992'de Çeçen-İnguş parlamentosu Latin alfabesini kabul etti. 1997'de Çeçen alfabesinegeçtiler, Çeçenler Rusya ile federasyon anlaşmasını imzalamayı reddettiler.

1996'da çatışmalara son vermek amacıyla Zelimhan Yandarbiyev Ruslarla barış anlaşması imzaladı. O yıl geçici başbakan olarak Aslan Mashadov atandı. Ardından 1997'de rakibi Şamil Basayev'i geride bırakarak Çeçenistan İçkerya Cumhuriyeti'nin ikinci cumhurbaşkanı oldu fakat 2005'te öldürüldü. Ölümünden sonra Argun'lu Abdul-Halim Sadulaevcumhurbaşkanı oldu fakat o da 17 Haziran 2006'da öldürüldü.

Coğrafya

Kuzeybatısında Rusya Federasyonu’na bağlı Stavropol Kray, doğusunda ve güneyinde Dağıstan ile Gürcistan, batısında İnguşya ve Kuzey Osetya yer alır. Çeçenya’nın güneyi tamamen dağlıktır. Bu dağlar batıdaki Nazrani’den başlayıp doğudaki Gerzel-dola kadar uzanır. En batı uçta bulunan Stolovaya dağından İtumgalla’ya kadar uzanan sıradağlar Taşlır Dağları (Thulgandagghaş) adını alır. Taşlık sıradağlarının kuzeyinde Sunzha (Sunja) sıradağları adı verilen dağlar vardır. Onunda kuzeyinde Terek sıradağları bulunur. Sunzha sıradağlarının arasından dikine Terek Nehrinin Sunzha koluna bağlı büyük çaylar akar. Dağlardan daha çok sözü edilmesi gerekenler Çeçenya’nın güney sınırını oluşturanlardır. Batıdan doğuya doğru sınır boyunca uzanan büyük dağlar, Kafkas sıradağlarının birer tepeleri olarak kabul edilebilir:

• Stovolaya Dağı - 2993 m
• Şan Dağı - 4451 m
• Hahalgi (Xaxalgi) - 3032 m
• Tebulosynta (Tuloy Lam) - 4493 m
• Diklosmta (Dikaluoy Lam) - 4285 m
• Cobolgo Dağı - 2725 m

Nehirler

Çeçenya’nın en önemli nehri Terek Irmağı'dır. Bu step tipli nehir tipine girmektedir. Bu nehir Kafkasya sıradağlarının buzluklarından kaynaklıdır. Kuzey Otesya’nın Mozdak nehrinden Çeçenya’nın Bienon-Yurt istikametinde ülkeye girer. Batıdan doğuya doğru hafif bir kavisle uzanır. Dağıstan’a yakın kuzeye dönerek Kızıldiyar istikametinde akar, Kaspi Denizine (Hazar Denizi) dökülür. Uzunluğu 590 km’dir.

Terek’ten sonra Çeçenya’nın en önemli nehri Sunzha (Sunca) Nehri’dir. Bu nehir Terek Nehri’nin en büyük kollarındandır. Sunzha Nehri Çeçenya’nın güneyindeki Taşlık sıradağlarından kaynaklanır. Güneyde kuzeye doğru dikine akan Assa, Argun, Hulahula çaylarıyla beslenir. Kuzey Otesya’nın doğu sınırlarını dikine kesip Nazran’a (İnguşya’nın Baş nehri) ulaşır ve oradan Marbulak’a (Erıthoy) doğru döner, Caharkala’ya varır. Buradan Gudermes’e, Gudermes’ten kuzeye döner ve Telkovski rayonunun güneyinden Terek Nehrine dökülür.Sunzha (Sunca) nehrini, batıdan doğuya doğru sayarsak Assa, Argun, Hulahulo gibi büyük çaylar besler.

Göller

Çeçenya’da Qhjözan-yam (Kuzenoy-Am) adını taşıyan iki göl vardır. İlki Andi dağlarının güney eteklerindedir. Deniz seviyesinden 1869 m yüksekliktedir. Derinliği 72 m, yüzölçümü 4 km²′dir.

Aynı adı taşıyan ilkinden daha küçük bir göl daha vardır. Çaroda dağının eteğinde Dyaj (D’ay) köyünün 10–12 km ötesinde bulunur. Eni 100m, uzunluğu 200m, derinliği 4m’dir.

Bölgeler ve Şehirler

• Naursky (Наурский)
• Shelkovskoy (Шелковской)
• Nadterechny (Надтеречный)
• Groznensky (Грозненский)
• Gudermessky (Гудермесский)
• Sunzhensky (Сунженский)
• Achkhoy-Martanovsky (Ачхой-Мартановский)
• Urus-Martanovsky (Урус-Мартановский)
• Shalinsky (Шалинский)
• Kurchaloyevsky (Курчалоевский)
• Itum-Kalinsky (Итум-Калинский)
• Shatoysky (Шатойский)
• Vedensky (Веденский)
• Nozhay-Yurtovsky (Ножай-Юртовский)
• Sharoysky (Шаройский)

Şehirler

• Znamenskoye
• Naurskaya
• Achkhoy-Martan
• Urus-Martan
• Caharkala (Grozny)
• Shali
• Gudermes
• Shelkovskaya
• Itum-Shale
• Shatoy
• Vedeno
• Nozhay-Yurt

Çeçenistan’ın başkenti Caharkala’dır. Bu ad Dudayev’in şehadetinden sonra verildi. Kentin tarihi adı Sölc-ghala (Sölca-kale)’dır. Sovyet döneminde Ruslarca verilen ad “korkunç” anlamına gelen ve Çar İvan Grozni’nin adına izafe edilen Grozni idi. Diğer kentler ise Şali (Çeçence Tela, 1990′da kent oldu), Gudermes (1941′de kent oldu), Argun (1967′de kent oldu), Urus-Martan (1990′da kent oldu)’dır.

Çeçenya Moskova zaman dilimindedir. UTC'e göre saat farkı +0300 (MSK)/+0400 (MSD).

Demografi

Etnik Gruplar

Çeçen liderler

• Şamil Basayev
• Şeyh Mansur
• Taymin Biybolt
• Boiskhar Benoy
• Cahar Dudayev
• Zelimxhan Yanderbiyev
• Aslan Mashadov
• Abdul-Halim Sadulayev
• Dokka Umarov
• Huseyn Gakayev
• Amir Hattab

Çeçen Sanatçılar

• Tamara Dadasheza
• Makka Sagaipova
• Ali Dimayev