Erzurumlu İbrahim Hakkı - Marifetname/11

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Yedinci göğün yapısını ve onda olan zühal (satürn) feleğini altı madde ile

bildirir.

Birinci Madde

Zühal yıldızının mümessil feleğini bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenin biri

zühal feleğidir ki, ay feleğinden itibaren sayılınca yedinci felektir.

Güneş feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler ismiyle şöhret bulmuş

olan üç feleğin e büyüğü ve en yükseğidir. Zühal yıldızı, geyvan lakabıyla

lakaplanıp, astronomlar on: Büyük uğursuz, hızlı hindi demişlerdir. Bu

felekte zühalden gayri yıldız yoktur. Bu feleğin hâkimi sadece zühaldir.

Müşteri yıldızı, en büyük saadet; merih, cellat görünüşlüdür, ona küçük

uğursuz demişlerdir. Fakat küçük saadet olan güzel yüzlü zühredir. Zühal ve

karışık sofra görünümlü Utarit, güzel yüzlü güneş feleğinin altında karar

kılmalarıyla iki aşağılıklar olarak isimlendirilip; üç yüksek ve iki alçak

denilip, cümlesine başka bir nâm ile beş şaşırmış derler. Işıklı güneşe

büyük ışıklı, güzel görünümlü aya küçük ışıklı denilip; hepsi de yedi

gezegen nâmıyla meşhur olmuştur. Astronomlar, zühal yıldızı için üç adet

felek ispat edip; birinci felek ki küllî felektir, merkezde, eksende,

kutupta, kuşakta ve harekette burçlar feleğine benzediği için buna:

Mümessil felek demişlerdir. İkincisi, merkez dışı felektir ki, mümessili

altında iki paralel yüzeyde bulunup, dönüş merkezi dayanıklı olduğundan,

buna: Taşıyıcı felek demişlerdir. Üçüncü feleğe: Döndürücü felek derler ki,

zühal yıldızı onun tarafında çakılmış olup; döndürücü felek kendi merkezi

üzere hareketiyle döndükçe, zühali, hareket ettirip, döndürdüğü için buna:

Döndürücü felek demişlerdir.

Mümessil felek, küllî felektir. İki paralel yüzeyle çevrili yuvarlak bir

cisimdir. Yüksek yüzeyi üstünde olan sabit yıldızlar feleği, onun çukur

yüzeyine ve alt yüzü, altında ola müşteri feleğinin yumru yüzeyine

teğettir. Bu feleğin üstünde ve altında bulunan diğer küllî felekler gibi

büyük feleğin hareketine uyup; ilk hareket ile âlemin merkezi çevresinde

doğuda batıya hareket eder. İkinci olarak, kendi hareketiyle âlemin merkezi

çevresinde, sekizinci feleğin hareketi kadar, batıdan doğuya âheste gider.

Anlatılan bu feleğin altında ola felek küreleri dahi aynı şekilde doğuya

yönelik hareketle muttasıf olup ve bizzat da batıya yönelik hareketle

muttasıf olmuşlardır. Açıklaması gelecektir.

İkinci Madde

Zühal yıldızının, merkezinin dışındaki feleğinin yapısını bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlara göre; yedi gezegen yıldıza ârız olan

çeşitli işlerin tanzim ve tesviyesi, küllî feleklerin içlerinde, cüzi ve

ikinci feleklerin çeşitli dönüş ve tavırlarının isbatı gerekir. Zühal

yıldızının durumunun nizamı için mümessil feleğin cisminin içinde yani iki

paralel yüzeyle kuşatılmış olan gövdesi içinde Hamil (taşıyıcı) nâmıyle

ikinci bir felek takdir etmişlerdir. Bu takdir olunan ikinci felek yere

şâmil ve merkezi, âlemin merkezinden kendi çapının parçalarıyle altıbuçuk

derece uzaklık ile en üst tarafında, dış iki paralel yüzeyle kuşatılmış

küre bir cisimdir. Bu kürenin yumru yüzeyi ilk feleğin yumru yüzeyiyle bir

noktada temas etmişlerdir ki, o nokta evc (doruk) ismiyle

isimlendirilmiştir. O nokta âlemin merkezine nispetle en uzak noktadır.

Zühal yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek

olmuştur. Bunun gibi, bu ikinci feleğin iç yüzeyi, birinci feleğin iç

yüzeyine doğu noktasında teğettir. O noktaya haziz (etek) adı verirler. Bu

nokta, âlemin merkezine nispetle en yakın noktadır. Zühal yıldızı bu

taşıyıcı feleğin hareketiyle bu noktaya geldikte; yerin merkezine oldukça

yaklaşmış ve alçalmış olur. Şu halde bu hareket ettirme takdirince o ilk

felekten bu taşıyıcı nâmıyle meşhur olan ikinci felek ayrılıp, bu surette

boşaldıkta, ilk felekten zorunlu olarak değişik kalıklıkta iki küre geriye

kalır ki, biri ikinci feleği içine alır, biri ikinci felekten boşalır.

Taşıyıcı feleği kuşatan kürenin ince tarafı, doruk noktaya, kalın tarafı

eteğe doğrudur. Öteki kürenin kalın ve ince tarafı bunun tersinedir. Bu iki

kürenin, mümessil feleğin tamamlamakta katkıları olduğundan birine dolanın

tamamlayıcısı ve birini boşalanın tamamlayıcısı adını vermişlerdir. Her

feleğin özel bir hareketle dahi hareketi kararlaştırılmış olup; kendine

mahsus eksen ve kutuplar üzerinde deveran edip, dönüşünü tamam etmek kesin

bir iş olmakla; zühal feleğinin taşıyıcı feleği, burçlar feleğinin altında,

mümessil feleğin altında kendi hareketiyle batıdan doğuya hareket edip,

yıldızları kendisiyle beraber hareket ettirir. O halde zühal yıldızı onunla

gidip, oniki burcun her birinde ikibuçuk sene ikamet edip; yirmidokuz sene

beş ay altı günde bir devresini tamamiyle tamamlar. Taşıyıcı felek, yerden

çok uzak ve dairesi geniş olmakla; zühal yıldızının hareketi, altında

bulunan diğer gezegenlerden ağır görünür. Allah her şeyden münezzehtir.

Üçüncü Madde

Zühal yıldızının döndürücü feleğini bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar yine yıldızlarının durumlarının

tanzimi için bu kadar miktarla yetinmeyip; ancak güneşte merkez dışı olan

bir başka ikinci felekten söz etmişlerdir. Lakin diğer gezegenlerde yere

şâmil olmayan küçük gezegenler tespit edip, bunlara: Döndürücü felekler

adını vermişlerdir. Şimdi zühalin döndürücü feleği, zühalin mümessil

feleğinde yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, yıldızın kendisi,

taşıyıcı ve merkez dışı olan ikinci feleğin kuşağında yerleşmiştir ki,

çapı, taşıyıcının iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek tek bir yüzeyle

kuşatılmış bir küredir. Taşıyıcı feleğin içinde, kendi mekânında belirli

bir hareketle batıdan doğuya yani burçlar sırası üzere dönüp; bir tarafında

iki kutbu arasında çakılmış olan, zühal yıldızını da döndürür. Bu döndürücü

felek, kendi merkezi çevresinde batıya doğru hareketiyle bir gün bir gecede

kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden bir dereceye yakın hareketiyle, bu

yıldızı, güneşin ortasına mutabık hareket ettirir ki, senede bir kere

devresini tamam eder. Buna: Yıldızın değişik hareketi derler.

Zühal, bir yüzey ile çevrili bir kürevî cisimdir, içi dolu ve ışıklıdır.

Zühal, döndürücü feleğin içindedir ki, yıldızın yüzeyi, döndürücü feleğin

kuşağı üzerinde onun yüzeyine ortak bir noktada teğet olmuştur. Yani

zühalin cismi, döndürücününkine tamamen temas etmiştir ve taşıyıcının bir

tarafında döndürücü feleğin hareketi gibi belirli bir sıra üzere zühal

yıldızının dahi kendi merkezi etrafında dönücü olduğunu rasatçıların çoğu

görmüşlerdir. Çünkü zühal feleğinin durumu özetle yazılıp ve parçalarının

tertibi takrir ve yapısı ve şekli bu kadarca beyan ve tasvir olunmuştur.

İmdi bu kıyas ile bunun boşluğunda olan müşteri feleğinin ve onun içinde

olan merih feleğinin ve güneş feleğinin içinde bulunan zühre feleğinin

şekil e durumlarını her yönleriyle, bu zühal feleğine benzerliklerinden,

tamamiyle bilinmiştir. Lakin bunlardaki üç feleğin hareketleri, değişik ve

yıldızlarının nitelikleri farklı; uzaklık ve cisimleri farklı olmakla; her

birinin hareketlerinin miktarlarını, yıldızlarını ve sıfatlarını,

uzaklıklarını ve kürevî cisimlerini birer bölüm ile tafsil ve kendilerine

özgü özelliklerini beyan etmek lazımdır.

Dördüncü Madde

Zühal yıldızının düz gitme, durma, yavaşlama ve süratini; geri dönmesini ve

şaşkınlığını; güneş ile olan bağlantı ve güneşe yaklaşmasını bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden

güneşle aydan gayrisine, yani üç yüksek ile bir alçağa, beş şaşırmış

denilmesinin sebebi; bunlar kâh düz, kâh yavaş giderler, kâh durur, kâh

geri dönerler. Yine bazen durup yavaş yavaş hareket ederler, bazen de düz

ve süratli giderler. Bu durumların açıklanması budur ki: Döndürücünün

doruğunda oldukta; kendi merkezi, döndürücünün merkezi hareketine, burçlar

sırası üzere muvafakat edip; yıldız, hızlı hareket eder görünür. Yıldız,

döndürücüye bir miktar meylettikte; düz hareket eder. Eteğe inmesi halinde,

kendi merkezi inişte olduğu için hareketi görünmez olup, yıldız duraklar

görünür. Yıldız, döndürücünün eteğine yakı oldukta; kendi merkezinin sıraya

aykırı hareketi, döndürücünün merkezi, taşıyıcının hareketiyle uygunluk

üzere olmayıp iki hareket birbirine karşı ve muarız olduğu için, yıldız

durur görünür. Yıldız, eteğe indikte; kendi merkezinin hareketi,

döndürücünün merkezininkinden fazla olduğu için yıldız, geriye döner

görünür. Yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşit geldikte; ikinci

kez durur görünür. Bu duruştan sonra yükselme halinde kendi hareketi yine

görünmez olur. Yıldız yine yavaş hareket eder görünür. Bu yavaş hareketten

sonra yine düz hareket eder görünür. Halbuki yıldız, kendi dönüşüne düz

hareket devresini ihtilâfsız tamam eder. Zira ki, feleklerin ve yıldızların

hareketleri, kendi küreleri kuşağına oranla ebediyyen basit ve benzerlidir.

Yıldızın geriye dönüşünden önceki durağına ilk makam, sonrakine ikinci

makam derler.

Zühal yıldızının geriye dönüşü dört ay, düz hareketi sekiz ay ve yirmi

gündür. Güneşe kıyasla beş şaşırmışa bağlantı ve yaklaşma ârız olmuştur.

Zühalin, döndürücüsünün orta yerinden kendi merkezine uzaklığı; güneşin

merkezinin burçlar feleğinden olan orta yerinden döndürücünün merkezinin

orta yerinin uzaklığı gibidir. Zühal yıldızı, döndürücüsünün ortasının

doruk noktasında bulunduğu halde, hep orta bir yakınlıkla güneşe yakın

olur. Zira ki güneşin merkezi, döndürücünün merkezinden uzak oldukça,

döndürücünün orta zirvesinden yıldızın merkezi dahi güneşin uzaklığı kadar

uzak olur. Tâ güneş, döndürücünün merkezine karşı oluncaya değin, yıldız

dahi döndürücünün eteğine iner. O halde zühal yıldızının güneş ile uzaklık

ve yakınlığı, döndürücüsünün zirvesinde bulunduğu halde uygun olur. güneş

ile karşılıklı olması, döndürücünün eteğinde bulunduğu halde olur.

Müşteri ve merih yıldızlarının dahi güneşle bağlantıları bunun gibi

bulunur. Her biri kendi bölümünde anlatılacaktır. Zühal yıldızının her iki

yaklaşması arasında olan müddeti, bir sene onüç gündür. Zira ki her üçyüz

yetmişsekiz günde bir kere, burçlar feleğinde, güneşin mekânına gelip, bu

yüzden görünmeyip yakın olması itibariyle bu duruma iki gezegenin çakışması

ve güneşe yaklaşması denilmiştir. Zühal yıldızının taşıyıcı feleğinin,

burçlar kuşağından güneye ve kuzeye ikişer buçuk derece eğilimi mevcut iken

döndürücü feleğin dahi zirvesi ile eteği, eğilimli feleğinden kâh güneye

kâh kuzeye dört buçuk derece kadar eğilimli olduğundan; bu yıldızın

seyrinde enlem değişikliği bulunup, şaşırmış gibi görünüp, bundan dolayı

şaşırmış olarak isimlendirilmiştir.

Beşinci Madde

Zühal yıldızının doruk ve etek noktalarını, tepe ve kuyruk düğümlerini

bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden her

yıldızın bir doruğu vardır ki, o, ona ulaştıkta; kendi feleğinden ve yerden

oldukça yüksek ve uzak olmuş olur. Zirvenin karşıtı olan yere: Ete derler

ki, yıldız ona geldikte; yere yakın olmakla kendi feleğinden oldukça

aşağıya inmiş olur. O halde yıldız, zirvesinde yoldukça kuvvet bulup, eteğe

geldikte zayıf olur. Feleğin ilk yarısında oldukça, eteğe inici olup

ikinci yarısında zirveye yükselici olur. Zirvelerle etekler arası uzaklığı

belirlidir, asla değişmez. Zira ki burçlar feleğinden zirve yerleri

bilinse, onların karşıtı etek yerleri itibar olunur; aksiyle dahi bulunur.

Tepelerin yerleri bilindikçe; kuyrukların yerleri dahi bilinir; aksiyle de

belirlenir. Zira ki, zirveler mukabili etekler olduğu gibi, tepeler

mukabili de kuyruklardır. Bu o yerdir ki, onda gezegenlerin felekleriyle

burçlar feleği kesişmiştir. İki yerde, iki kesişme noktası oluşmuştur ve

birbirine karşılıklı gelmiştir. Bu durumda o iki noktanın birine tepe,

birine kuyruk derler. Tepe o noktadır ki, yıldız yondan ayrıldıkta onun

enlemi kuzey olur. O noktanın karşısında olan noktaya kuyruk derler ve bu o

noktadır ki, ondan yıldız geçtikte, onun enlemi güneyde olur. Burada

enlemden murat, güneşin yolundan, yıldızın güneyde ve kuzeyde bulunan

uzaklığıdır. Zühalin doruğu, tepe ve kuyruk noktaları ortasında yani

eğilimli feleğin burçlar kuşağından kuzey tarafına fazla meylinden elli

derece geridedir. Çünkü ayın zirvesinden başka zirveler ve öteki noktalar,

sabit feleklerin yavaş hareketine uygun hareket edicidirler. Şimdi rumî

tarihin binbeşyüz onyedi senesinde zühalin zirvesi, yay burunun dokuzbuçuk

derecesinde olup; eğer dahi yay burcunun karşısında olan ikizler burcunun

aynı şekilde dokuzbuçuk derecesinde belirlenmiştir. Tepesi yengeç burcunun

dokuzbuçuk derecesinde olup, kuyruğu dahi yengeçin karşısında olan oğlak

burcunun bunun gibi ondokuzbuçuk derecesinde belirlenmiştir. Lakin halen

rumî tarih, şu anda ikibin altmış dokuz seneye başlamıştır. Hicrî sene de,

binyüzyetmiştir. Şu halde, astronomların çoğu, sözbirliğiyle zirvelerin ve

eteklerin her yetmiş güneş yılında bir derece hareketleri hesabiyle, o

tarihten bu tarihe gelinceye değin her biri yaklaşık olarak sekiz derece

hareket etmiştir. Halen zühalin zirvesi, yay burcunun onyedi buçuk

derecesine ve eteği, ikizlerin aynı derecesine gitmiştir. Tepe noktası,

yengeç burcunun yirmiyedibuçuk derecesine ve kuyruk noktası, oğlak burcunun

aynı derecesine yetmiştir. Şimdi buna kıyasla her tarihte tepe ve etek

noktaları bilinir.

Altıncı Madde

Zühal yıldızının tabiat ve vasıflarını, uzaklık mesafesini, cisminin

ölçüsünü bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu zühal yıldızının

tabiati son derece soğuk ve kurudur. Gündüzsel erkek bulunup, en büyük

uğursuz bilinmiştir. Buna bakmak, keder ve üzüntü vericidir. Nitekim çiçek

zühreye bakmak, sevinç ve safra verici bulunmuştur. Bu yıldıza, ahmak,

cahil, cimri, kıskanç, yalancı, lanetli, gamlı, tenbel, kalın kafa ve

zararlı sıfatları nispet kılınmıştır. Bu yıldız, rahimlere düşen döllere

şans olsa; bunun tabiatı ve vasıfları, o döllere Allah'ın izniyle sirayet

edip olan çocukta, bu vasıfların ortaya çıkması tecrübe olunmuştur. Bu

yıldız, çarşamba gecesiyle cumartesi gündüzüne hâkim bulunmuştur. O gece ve

gündüzün ilk saatleri buna nispet kılınmıştır. Rasatçılar, geometriciler ve

matematikçilerin ittifakıyle zühal feleğinin yumru yüzeyinin âlemin

merkezinden uzaklığı takriben otuzüçbin kere bin ve beşyüz onbin

dörtyüzelli fersah ölçülmüştür. Bu ölçülen feleğin kalınlığı, onbin kere

bin ve beşyüzonyedibin dokuzyüz altmışüç fersah takdir ve tahmin

kılınmıştır. Zühal yıldızının cisminin yerküre kadar bulunduğu geometrik

deliller ve matematik hesaplarla ispat olunmuştur.

Bizim bu felekler ve yıldızların durumlarını özetle aradığımız, ibretlerle

dolu kâinatta, ilahî cilveleri görüp, hayran olmak ve yaratıcısını

bilmektir. Her şeyden geçip ona yönelmektir. Biz bu kitapta yazdığımız

yıldızların cisimlerinden murat, hakiki cisimlerdir ki ölçü ve tartı

hesabiyle ilk iş olarak cisimlerin ölçüleridir. Astronomik ölçülere

feleklerin çakışması, güneşe yaklaşması, kaybolması ve vakitlerin tayini

için yıldızın yakınlık ve uzaklığı sebebiyle ve gözetleme hesabıyle tahmin

olunan itibarî cisimler değildir. Bunlar kesin bilgilerdir.