Hazar Denizi

Eklendi: 20 Şubat 2019, 16.38 Görüntülendi: 1268

Hazar Denizi - Güneydoğu Avrupa ve güneybatı Asya'dadır ve dünyanın en büyük tuzlu su gölüdür

Hazar Denizi Azerice - Xəzər dənizi.Adını Hazar Kağanlığı'ndan almıştır. Güneydoğu Avrupa ve güneybatı Asya'dadır ve dünyanın en büyük tuzlu su gölüdür. Tuzluluk oranı %1,2'dir. Hem deniz, hem de göl özelliklerini taşımaktadır. Petrol yataklarınca zengindir. Tektonik göllere örnektir.

Hazar Denizi batıda Azerbaycan ve Rusya, kuzeydoğu ve doğuda Kazakistan, doğuda Türkmenistan, güneyde İran toprakları ile çevrelenmiştir.

Uzunluğu 1210, genişliği 210-436 kilometredir. Okyanuslarla irtibatı yoktur. Bu yüzden de su seviyesi devamlı değişir. 1930 ile 1957 seneleri arasında denizin seviyesi normalden 26 m alçaldı. Bunun sonucu kapladığı alan 53.300 km² azalarak 371.000 km²'ye düştü. Su seviyesinin deniz seviyesinden aşağıya düşme sebebi, buharlaşma artarken yağışların da azalmasıdır. Bir de, denize dökülen suların % 80'ini sağlayan Volga (İdil) Nehri'nin sulama ve endüstride kullanılma maksatlarıyla başka yöne kanalize edilmesi mühim bir sebeptir. Su seviyesini normal hale getirmek için yapılan gayretler neticesiz kalmıştır. Kuzey kesimi sığdır. Burada mersinbalığı çok avlanır. Bundan bol miktarda havyar elde edilir. En derin yeri 1025 m olup, güneydedir. Suyu tuzludur. Ortalama tuz oranı %0,13'tür. Sülfat oranı da yüksektir. Doğu kıyılarındaki geniş sığ bir bölgede sodyum sülfat yatakları bulunmaktadır. Hazar Denizi kış ayları hariç ana ulaşım güzergahıdır. Kuzeydeki sığ kesim kış ayları boyunca donar. Buradaki önemli limanlar Bakü, Türkmenbaşı ve İdil Nehri deltasında Astrakhan’dır. Bunlar arasında demiryolu bağlantısı vardır. İran’a ait kısımda en önemli liman Bender Türkmen’tır.

Fiziki Özellikleri

Hazar Denizi, Aral Denizi ve Karadeniz gibi, eski Tetis Okyanusu'nun bir kalıntısıdır. Yaklaşık 5,5 milyon yıl önce tektonik yükselmeler ve deniz seviyesindeki bir düşüş sonucunda okyanusla bağlantısı kopmuştur. Sıcak ve kurak dönemlerde deniz kurumuş halit benzeri evaporit tortuları çökelmiş, rüzgarla taşınan tortularla kaplanmış, yağışlı dönemlerde yeniden su ile dolmuştur.

Uzunluğu 1210, genişliği 210-436 kilometredir. Açık denizlerle irtibatı yoktur. Bu yüzden de su seviyesi devamlı değişir. Bunun sonucu kapladığı alan 53.300 km² azalarak 371.000 km²'ye düştü. En derin yeri 1025 m olup, güneydedir.

Coğrafi konumu

Hazar Denizi dünyanın büyük su kütlesine sahiptir, göl sularının yüzde 40-44'ünü oluşturmaktadır. Hazar kıyıları, Azerbaycan, İran, Kazakistan, Rusya ve Türkmenistan tarafından paylaşılır. Hazar denizi üç ayrı fiziksel bölgeye ayrılmıştır. Kuzey-Orta sınır Mangyshlak Eşik, Çeçen Adası ve Cape Tiub-Karağandan geçiyor. Orta-Güney sınır ise Apşeron Eşik,Zhiloi Adası ve Cape Kuuliden geçiyor.Kara Boğaz Göl Hazar'ın tuzlu doğu koyudur. Türkmenistan sınırları içerisinde kalır. Üç bölge arasındaki bölünmeler etkileyicidir.Kuzey Hazar çok sığdır, 5-6 metre (16–20 ft) ortalama derinliğine sahiptir ve toplam su hacmi % 1'den azdır. Orta hazar denzinin derinliği 139 metredir. Güney Hazar'ın ortalama derinliği 1000 metredir. Orta ve Güney Hazar toplam su hacminin% 33 ve % 66 ‘dır. Denizin kuzey kısmı, genellikle kışın donuyor ve güneyde en soğuk kışlarda buz formları görülür.

Hazar denizine akan en büyük nehir Volga Nehri’dir. Ural Nehri, kuzeyden akar ve Kura Nehri batıdan denize akar. Geçmişte Sırderya, Amuderya, Uzboy nehri Hazar denizine dökülürdü, şimdi rotalarını değiştirmiş durumdadırlar. Hazar da birkaç küçük ada vardır, onlar öncelikle Kuzey'de bulunan ve yaklaşık 2.000 km² (770 sq mi) bir toplu arazi alanı vardır. Batısında Kafkas dağları sıralanır, kuzeydoğusunda sahili boyunca step alanları yer alır. Kuzeyde ve doğusu çöller ile karakterizedir. Tersine, güneybatı ve güney dağlık ve dağ sıralarının bir karışımı dengesiz yükselmesi nedeniyle genellikle sıcak iklim etkisi altındadır. Hazar denizinin iklim değişiklikleri nedeniyle biyoçeşitliliğe yol açmıştır. Hazar Denizi kıyıları boyunca çok sayıda adal vardır. Denizin derin olduğu bölgelerinde hiçbir ada yoktur. Ogurja Adası en büyük adasıdır. Kuzey Hazarda, adaların çoğunluğu küçüktür ve ıssızdır, Tüleniy Adası gibi bazılarında yerleşmeler bulunmaktadır.

Hidrolojisi

Hazar denizi ve yeryüzündeki bütün göllerle ortak özelliklere sahiptir. Ama bir tatlı su gölü olmamasına rağmen, dünyanın en büyük gölü olarak listelenmiştir. Yaklaşık 5.5 milyon yıl önce, var olan Tetis Denizi'nin bir parçasıdır. Ancak tektonik hareketler sonucunda İç Deniz özelliğini almıştır. İdil Nehri ve Ural Nehri Hazar Denizi'ne akar ancak denizin doğal bir çıkışı olmadığından buharlaşır. Bu nedenle Hazar Denizi'nin su seviyesinde düşüşler olmuştur ve hatta bazı zamanlarda düşüş hızlanmıştır. 1930 ile 1957 seneleri arasında denizin seviyesi normalden 26 m alçalmıştır. Bunun nedeni buharlaşma artarken yağışlarda azalmaktadır. 1977 yılından 1995 yılına kadar 3 m yükselme olmuştur. Sülfat oranı da yüksektir. Doğu kıyılarındaki geniş sığ bir bölgede sodyum sülfat yatakları bulunmaktadır. Hazar denizinin kuzey kesimlerinin tuzluluk oranı güneye bakıldığında daha düşüktür. Bunun nedeni ise denize dökülen akarsuların %80 kuzey kesminde bulunur. Şu anda, Hazar'ın ortalama tuzluluğu Dünya'nın okyanusların üçte birdir 1/3 kadardır.

Çevresel bozulma

Hazar denizinin besin kaynağı olan İdil Nehri'nde çeşitli türdeki faaliyetler gerçekleştirilir. Ağır kimyasal ve biyolojik kirleticilerin çok sayıda düzensiz sürümleri ile geliştirilmiştir. Fosilyakıt çıkarma ve taşıma faaliyetlerinin büyüklüğü su kalitesi için risk oluşturmaktadır. Sualtı petrol ve gaz boru hatları potansiyeli artan çevresel tehditleri ileri sürülmüştür. Hazar'da çeşitli adalar nedeniyle petrol üretimi için kapsamlı çevresel hasara uğramış. Bu durum alanında deniz kuş türleri azalmıştır.

Fauna

Hazar denizinde çok sayıda Mersin balığı bulunmaktadır. Aşırı avlanma nedeniyle tehdit altındadır. Bu nedenle son yıllarda balık avlanması yasaklanmıştır. Sazan Karadeniz ve Aral Denizi'nin yanı sıra Hazar Denizi'ne kadar uzanır. Hazar foku (Pusa caspica) Hazar Denizi'ne endemik ve iç sularda yaşayan çok az mühür türlerinden biridir.

Flora

Rusya'nın endemik bitki türleri Volga deltasında ve Samur Nehri deltasında bulunurlar. Kıyılarda ayrıca Orta Asya çöllerine uyumlu bitkiler bulunur. Bitki türlerinin uzanışını sınırlayan faktörlerden başlıcaları çevreleyen deltalar, su kirliliği ve çeşitli arazi ıslahı çalışmaları kapsamında hidrolojik dengesizliklerden kaynaklanır. Hazar Denizi içindeki su seviyesi değişimi tesisleri kurulmuş. Yaklaşık 11 bitki türleri Tersiyer döneme ait eşsiz Liana ormanları dahil, Samur Nehri deltasında bulunur.

Denizi'nin seviyesin 1994-1996 arasında bir artış geçirmiş, sucul bitki örtüsü türleri için habitat sayısında büyük bir azalma olmuştur. Bu yeni oluşan kıyı lagünleri ve su kütlelerinin malzemesi tohumlama genelinde bir eksikliği isnat edilmiştir.

İklimi

İklimi bölgelere göre değişiklik göstermektedir. Kuzey bölümünde kara iklimi, orta ve güney bölümünde ise ılıman iklim hakimdir. Yaz aylarında ortalama sıcaklık 24-26 °C arasında değişir. Kış aylarında ise -10 ile +10 °C arasındadır. Ortalama senelik yağış miktarı 200–1700 mm arasındadır.

Hazar denizi, Türkmenbaşı şehri, Türkmenistan

Yerleşmeler

Hazar Denizi'nde, Türkmenistan kıyısında Kuları, Kalpin, Çeleken, Aşur Ada, Koğurçı; Azerbaycan kıyısında Pir Allani, Nogaras, Bakü Adası, Kum Zire, Taş Zire, Sarı; Dağıstan kıyısında Çeçen Adaları vardır. Bunlardan Çeleken ve Pir Allahı’de petrol üretilmektedir.

Hazar Denizi'ne dökülen belli başlı ırmaklar ise; kuzeyde İdil, Ural Nehri ve Emba Nehri; doğuda Etrek Nehri; batıda Kuma Nehri, Terek Nehri, Sulak Nehri, Samur Nehri, Kura Nehri, Astara Çayı, güneyde ise Kızıl Ören Irmağının Gılan ve Sefidrüd kollarıdır.

Hazar Denizi'nde yaklaşık 50 ada bulunmaktadır. Ayrıca bir de yarımadaya (Abşeron) kıyısı vardır.

Hukuki durum

SSCB'nin dağılmasından sonra Hazar'ın hukuki durumu belirlenememişti. Tartışma Hazar'ın deniz veya göl olarak kabul edilmesi üzerine sürüyordu. 20 yıl süren müzakereler 13 ağustos 2018 tarihinde Hazar Anlaşması ile son buldu. Anlaşma Kazakistan'ın Aktau kentinde, kıyıdaş ülkeler; Rusya, İran, Kazakistan, Azarbeycan, Türkmenistan devlet başkanları tarafından imzalandı. Hazar anlaşmasına göre: