Karabağ`ın doğası - Yeryüzü cenneti

Küçük Kafkasya'nın güneydoğu bölümünde bulunan bu bölge Cebrail, Fuzuli, Hocavend, Ağdam, Hocalı, Terter, Şuşa, Hankendi illerini içermektedir. Doğası genel olarak, dağlıktır. Yukarı Karabağ ekonomik coğrafi bölgesinin kuzey bölümünü Karabağ dağ serisinin kuzeydoğu etekleri ve Murovdağ dağ serisinin (Küçük Kafkasya'nın en yüksek doruğu Kamış Dağı`nın (3724 m)) güney yamaçları, merkezi, batı ve güney bölümleriniyse Karabağ dağ serisinin doğu yamaçları (Kızkule Dağı (2843 m), Kırkkız dağı (2827 m), Büyük Kirs dağı (2725 m)), kuzeydoğu ve doğu bölümünüyse Karabağ ve Mil ovalarının batı kıyıları kapsamaktadır. Güney ve güneydoğuda İran İslam Cumhuriyetiyle sınırı bulunmaktadır. Murovdağ ve Karabağ dağ serisi Karabağ ve Mil ovalıklarına doğru inen birkaç yan kola ayrılmıştır. Seri ve onun yan kollarının nehirlerle parçalanması sonucunda derin ve sarp yamaçlı vadiler oluşmuştur. Orta dağlık çay derelerinin genişlediği alanlarda dağarası çukurlar mevcuttur. Bölgede ormanlar 187,7 bin ha 'dır.

Ovalarda ve çay derelerinin aşağı bölümlerinde antropojenik çökeltileri yayılmıştır. Orta sıcaklık Ocak'ta ovalık ve dağlık yerlerde 2-0.50 C'ye, yüksek dağlık -4; -130 C, Temmuz'daysa sırasıyla 25-260 ve 15-140 C civarındadır. Yüksek dağlık bölgelerde yıllık yağış oranı 800-900 mm üzerindedir. Murovdağ dağ serisinin yüksek dorukları kimi zaman yıl boyunca hep karlı oluyor. Ana nehirleri Kür, kollarıysa Terter, Haçın, Gargar ve Aras, onun kolları olan Köndelençay, Kuruçay, Kozluçay ve diğer nehirlerden oluşmaktadır.

Aynı zamanda, bu bölgelerde "Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Kırmızı Kitabı`nda bulunan memelilerin 4, kuşların 8, balıkların 1, amfibi ve reptililerin 3, böceklerin 8, bitkilerinse 27 türü korunmaktaydı.

Toprak örtüsü. Kestane, açık kestane, dağ koyu kestane, kahverengi dağ ve orman, kahverengi dağ ve orman, koyu dağ ve çimen vb. Toprak türleri yaygındır. Ağdam bölgesinin toprakları genel olarak kestane, açık kestane ve kahverengi dağ ve orman topraklarıdır.

Bitki örtüsü. Zengin bitki örtüsüne sahip olan bölgede 2.000'den fazla bitki türüne rastlamak mümkündür. Ovalıklarda pelin, bozkır, yarımsahra, dağ eteklerinde taştayan, şibye, çorak, darağotlu bozkır ve yarımbozkır bitkileri, dağ yamaçlarında çalılar, geniş yapraklı ormanlar (kayın, meşe vb.) bulunmaktadır. Deniz rakımından 2000-2300 m`den yükseklikte subalp ve alpin çayırlıkları mevcuttur.

Karabağ atları Asya ve Kafkasya'da en eski ve en iyi at cinsi olarak bilinmektedir. Araştırmacılar Karabağ atları`nın Manna, Med, Atropatena, ve Arnavutluk atlarının soylarından. Karabağ atlarının süysüyünün yüksekliği 148,5 cm, meme qucumu 165,8 cm, el darağının çemberi 18,3 cm'dir. Genel olarak altın kızılı ve binek atları bulunmaktadır. 1946 yılından başlayarak Ağdam atçılık çiftliğinde özel cins atların üretimine olanak sağlanmaktadır.

Karabağ atları yüzyıllardır Roma, Sasani, Arap, Selçuklu, Moğol, İran vb. At türleriyle etkileşim sonucu belli değişikliğe uğrasa da, kendi aslını korumağı başarmıştır. XVIII-XIX yüzyıllarda Karabağ at türü hayli geliştirilmiştir. Karabağ atları Türkiye, İran, Gürcistan, Kuzey Kafkasya, Rusya, Kazakistan, ve aynı zamanda, Batı Avrupa atçılığına büyük katkı sağlamıştır.

Şu anda "Arap", "Don", "Budyonnı" gibi ünlü at cinsleri arasında Karabağ atları da özel bir yere sahiptir. Karabağ atının sıradan yürüyüşü saatte 8 kilometreden fazladır.

Koru ve Barınaklar

Basitçay Devlet Doğa Koruma Alanı

Basitçay Devlet Doğa Koruma Alanı Azerbaycan hükümetinin 4 Temmuz 1974 tarihli kararı ile Zengilan ilçesinde kurulmuştur. Alan Azerbaycan’ın güneybatısında, Zengilan ili arazisinde Basitçay’ın deresinde bulunmaktadır.

Alanın bulunduğu arazi genel olarak dağlık olup, deniz seviyesinden yüksekliği 600 - 800 metre kadardır. Arazisi kışları kurak geçen ılıman sıcak iklime sahiptir.

Basitçay Devlet Doğa Koruma Alanının 100 hektarını çınar ormanları oluşturmaktadır. Onlar Basitçay’ın ve onun bir kolu olan Şıhauzçay’ın deresinde bulunmaktadır. Burada hem temiz, hem de karışık çınar ormanı yayılmıştır. Karma çınar ormanında ceviz, dağdağan, tut, söğüt, kavak vs. ağaçlar; yemişan, kuşburnu, murdarça, karatikan vs. çalılar bulunmaktadır. Korunun çevresinde ve dahilinde kurt, çakal, tilki, yaban domuzu, porsuk, cüyür, gri tavşan ve çeşitli kemirgenler, memeliler, kekik, turac, güvercin vs. kuşlara da rastlanmaktadır.

Karagöl Devlet Doğa Korusu

Karagöl Devlet Doğa Korusu 17 Ekim 1987 tarihinde Azerbaycan ve Ermenistan Cumhuriyetlerinin ortaklaşa aldıkları kararla kurulmuştur ve cumhuriyetler arası devlet koruma alanı ilan edilmiştir. Karagöl Devlet Doğa Koruma Alanı Laçin bölgesi ile Gorus bölgesi sınırında deniz seviyesinden 2658 metre yükseklikte bulunuyor.

Bölge kışları kurak geçen soğuk bir iklime sahiptir. Alanda gölü çevreleyen kara kısmı yüksek dağ bölgesine özgü olan alp çimenlerinden ibarettir. Alanda 102 bitki türü ve yarım türü bulunmaktadır. Bunlar 68 tür ve 27 aileden oluşuyor. Esas ender ve endemik bitkiler korunun sınırlarının dışında kalmıştır.

Işıklı Karagöl ve çevresi tarihi Azerbaycan toprağı olmuştur. Fakat günümüzde Ermenistan tarafından işgal edilmesi alanın kaderini olumsuz etkilemektedir.

Azerbaycan’ın Karabağ bölgesinde aşağıdaki doğa koruları bulunmaktadır:

Laçin Devlet Doğa Korusu

Laçin Devlet Doğa Korusu Laçin ilinde bulunmaktadır. 1961 yılının kasım ayında buradaki hayvan ve kuşların korunması ve çoğaltılması amacıyla bölgeye koru statüsü verilmiştir. Korunun alanı 21,4 bin hektardır. Özel olarak korunan doğa bölgesinde ceylan, dağ keçisi, yaban domuzu, ayı, turac, kekik, karatavuk gibi nadide fauna türleri bulunmaktadır. Alanın 21370 hektarlık arazisi orta ve yüksek dağlık araziye özgü bir rölyefe sahiptir.

1989 yılında koruda yapılan denetimde: dağ-keçisi (Bezoar keçisi) 96, kaban 360, ceylan 320, ayı 110, çok sayıda canavar, porsuk, dele, tavşan vs. hayvanlar, kırkovul 200, kekik 1500 tane, tetra kuşu, bıldırcın, alabahta vs. kuşlar kayda alınmıştı.

1991 yılının Mart ayında yapılan denetim sonucunda işgalci güçler tarafından avlanması sebebiyle hayvan ve kuşların sayısının hayli azaldığı, 90’lı yılların sonlarından itibaren ise bazı türleri yok etmeye başladıkları gözlenmiştir.

Bölgede Hacışamlı ormanında dünyada en değerli tür olan kırmızı meşe (altın meşe) vardır. Bu ağacı kullanmak için Çar hakimiyeti zamanında Fransızlar zor dağlarda, Hankendin’den Kırkgız dağını aşarak, araba yolu çekmişlerdi. Fakat Sovyet hakimiyeti döneminde onlar bu tahtaları alıp götürememişlerdir.

Günümüzde bölge Ermenistan silahlı kuvvetlerinin işgali altındadır ve onun faaliyeti tamamen durdurulmuştur.

Kubadlı Devlet Doğa Koruma Alanı

Azerbaycan’da bulunan en büyük koruma alanlarından biri Kubadlı Devlet Doğa Koruma Alanıdır. Temmuz 1969’da Kubadlı ve Laçin illerininde oluşturulmuştur. Bu Alan Kubadlı ilçesinin kuzey kısmının: Basarat, Deştahat, Muradhanlı, Amudurh köylerinin, Laçin ilinin güney kısmının: Yukarı Ferecan, Aşağı Ferecan, Suarası Kışlak, Hanlar köylerinin Dağlık Karabağ bölgesinde ise Hocabird, Arpa Gedik, Tağ köylerinin arazisinde dağ - bozkır alanlarını kapsıyor. Yüzölçümü 20000 ha.`dır.

Burada kırmızı meşe, ceviz ağacı, veles, kayın, ardıç, yemişan gibi ağaç türleri, kuşburnu, böğürtlen çalıları geniş çapta yayılmıştır. Ormanın zenginliği bölgede hayvanat alemi için elverişli ortam sunmaktadır. Ceylan, keçi, yaban koyunu, yaban domuzu, konur ayı, kaplan, vaşak, canavar, tilki, çakal, porsuk, tavşan ayrıca turac, kırkovul, kekik, bıldırcın, orman horuzu, tavuk bu ormanların daimi sakinleri sayılırlar.

Günümüzde alan Ermenistan silahlı kuvvetlerinin işgali altındadır ve onun faaliyeti tamamen durdurulmuştur. İşgalciler Laçin, Kelbecer bölgelerinde kırmızı meşe ağaçlarını doğrayarak, konyak üretimi için dış ülkelere satıyor, ceviz ağaçlarını mobilya malzemesi gibi kullanıyor, kır hayvanlarını toplu olarak avlıyorlar.

Daşaltı Devlet Doğa Koruma Alanı

Daşaltı Devlet Doğa Koruma Alanı 24 Kasım 1981 tarihli özel karar ile (1988 yılında) Şuşa ve Askeran bölgesinde yapılmıştır. Yüzölçümü 450 hektardır. Şuşa şehri ve Şuşa ili Azerbaycan’ın en sefalı ve büyülü doğası ve tarihi abidelerle zengin köşelerinden biridir. Onların korunması, etalon toprak gibi korunması doğa ve tarih açıdan önemlidir.

Arazisi zengin orman, çalı ve ot bitkilerinin doğal müzesi biçimindedir. Burada meşe, veles, kayın, ıhlamur, göyrüş, yemişan, kuşburnu, kızılcık, ezgil, elma, armut, erik vs. ağaç ve çalılar bulunmaktadır. Bölge ilaç, endemik ve nadide bitkilerle zengindir.

Burada ceylan, yaban domuzu, dele, tavşan, kurt, çakal, ve onlarca kuş türü bulunmaktadır.
1992 yılından itibaren koruma alanı Ermenistan silahlı kuvvetlerinin işgali altında bulunmakta ve tamamen yok edilmiş durumdadır.

Arazboyu Devlet Doğa Koruma Alanı

Besitçay Devlet Doğa Koruma Alanı suna tabiyetinde bulunmanın yanısaıra Zengilan ilçesinin İran sınırında, Aras nehrinin sol kıyısında Haziran 1993’te oluşturulmuştur. Uzunluğu 50 km, genişliği 50-100 metre, bazı yerlerde ise 200-250 metreye ulaşan bu arazi 2,2 bin hektardır.

Alanın oluşturulmasında temel amaç tugay ormanlarının, ayrıca burada bulunan fauna ve floranın korunması, arazinin su dengesinin depolanması ve bioçeşitliliyin korunmasıdır.
İşgalden önce burada mevcut olan hayvanların yaklaşık sayı olarak muhasebesi yapılmıştı.

Burada 300 baş kadar yaban domuzu, 7 baş konur ayı, 350 baş tilki, 300 çakal, 15 baş canavar, 70 baş porsuk, 12 baş ceylan bulunduğu anlaşılmıştır. Kuşlardan daha ziyade turac, kırkovul, kekik, bıldırcın, yeşilbaş ördek burada bulunmaktadır.

Günümüzde koru Ermenistan silahlı kuvvetlerinin işgali altında bulunmaktadır ve buradaki çalışmalar tamamen durdurulmuştur.

Nehirler

Azerbaycan’ın Karabağ topraklarından başlayan nehirlere, Kür ve Aras nehirlerine veya onların havzasına ait olan nehirler dökülmektedir. Burada bulunan dağların yüksek zirveleri Kür ve Aras nehir havzaları arasında suayrıcı oluşturmaktadır. Burada bulunan çaylar yağmur ve kar suları ile beslenmekte ve onun suyundan çiftliklerin sulamasında kullanılmaktadır. Terter ve Hekeri çayları volkanik yaylalardan başlamaktadır. Arpaçay (128 km.) ve Bazarçay’ın (178km.) kaynakları yaylanın kuzeybatı kısmında bulunmaktadır. Bu nehirler genellikle yağmur ve yeraltı sularla beslenmektedir. Bu nedenle yılın sıcak yarısında taşıyorlar. Küçük Kafkasya’nın güneydoğu yamaçlarında akan Terterçay, Haçınçay, Gargarçay, Hekeriçay, Okçuçay Mil ve Karabağ ovalarının sulanmasında büyük önem arz ediyorlar.

Terter nehri - kaynağını Kelbecer ilinden alıyor, Ağdere, Terter ve Berde illeri üzerinden akarak, Kür nehrine dökülüyor. Terter nehrinin kolları Tutku, Lev ve Ayrım çaylarıdır. Kaynağı ile son nokta arasındaki yükseklik farkı 3117 metredir. Çayın üzerinde Serseng su deposu yapılmıştır.
Haçınçay - kaynağını Kelbecer ilçesinden alıyor. Ağdam, Ter-ter ve Berde illerinden geçerek, Kür nehrine dökülüyor. Uzunluğu 119 km, kaynağı ile son nokta arasındaki yükseklik farkı 2090 metredir.

Köndelençay - kaynağını Şuşa ilinden alıyor. Hocavend ve Fizuli illerinden geçerek, Araz çayına dökülüyor. Aras nehrinin sol koludur ve uzunluğu 102 km’dir. Kaynağı ile son nokta arasındaki yükseklik farkı 1780 m’dir.

Bergüşad çayı (Bazarçay) - kaynağını Ermenistan Cumhuriyeti’nden alıyor. Kelbecer, Kubatlı ve Zengilan illerinden geçerek, Araz çayına dökülüyor. Aras nehrinin sol koludur ve uzunluğu 164 km’dir. Ona Kubadlı üzerinden Ağa, Bahtiyarlı ve Davudlu küçük nehir kolları akmaktadır.
Çay, çevresindeki bölgelerde bulunan büyük yerleşim alanlarında bulunan (Ermenistan topraklarında) sanayi ve ev-kanalizasyon suları sayesinde kirlenmektedir.

Çayın zengin balık çeşitleri Ermeni işgalcileri tarafından yağmalanmaktadır. Çoğu zaman balıkların toplu halde kimyasal maddelerle mahvedilir.

Hekeri çayı - kaynağını Laçin ilinin 3080 m yüksekliğinden alarak, Kubadlı ve Zengilan illerinden geçmektedir. Aras nehrinin sol koludur ve uzunluğu 128 km’dir. Kaynağı ile son nokta arasındaki yükseklik farkı 2812 m’dir.

Çayın suyundan içme ve sulama amacıyla faydalanılmaktadır. Değerli farel, kütüm vs. balıklar bu ırmakta kürülerini döküyorlar.

Okçuçay - kaynağını Zengezur dağlarından (Kapıcık dağı) almaktadır ve Zengilan ilinden geçmektedir. Aras nehrinin sol koludur ve uzunluğu 85 km’dir. Ermenistan Cumhuriyeti topraklarında bulunan Kaçaran bakır-molibden, Kafan bakır filizsaflaşdırma fabrikasının kimyasal kirli suları ve Kafan-Kaçaran kentlerinin (köylerin, hastanelerin, tarım tesislerinin) biyolojik kirli suları temizlenmeden direkt Azerbaycan topraklarında bulunan Şerikan köyünün karşısındaki Okçuça’ya akıtılmaktadır. Bu ise çay havzasını “Ölü Alana” dönüştürmüştür.

Basitçay - Aras nehrinin sol koludur ve kaynağını Ermenistan Cumhuriyeti’nden alıyor. Çayın uzunluğu 44 km’dir (17 km’i Azerbaycan topraklarına bulunmakta). Çay Ermenistan’ın dağ köylerinin domuz çiftliklerinin atıkları ile çirklendirilmekdedir.

Gargar çayı - kaynağını Şuşa ilinden 2080 m irtifadan alıyor ve Hankendi, Hocalı, Kelbecer ve Ağcabedi illerinden geçiyor. Gargar çayı Zarıslı ve Halfeli nehirlerinin birleşmesinden oluşuyor. Kaynağı ile son nokta arasında yükseklik farkı 2080 m’dir. Ana kolları; Ballıca, Bedere, Dağdağan vs.dir.

Çaylakçay - Aras nehrinin sol koludur. Cebrail bölgesi üzerinden akmaktadır. Uzunluğu 32 m’dir. Başlangıcını Küçük Kafkasya’nın güney eteklerinden (1750 m) alıyor. Akımı yağmur sularından oluşur. Çaylakçay’dan sulama çalışmalarında geniş kullanılması sebebiyle suyu son noktaya ulaşamıyor.