Mustafa Kemal Atatürk - Nutuk/15. bölüm

Efendiler, Lozan sulh müzâkerâtı esnasında, tekevvün eden ve sulh akdolunduktan sonra, ifade ve işâa edilen bir meseleyi burada mevzu-i bahis ederek efkâr-ı umumiyeyi tenvîr etmek isterim. İfade ve işâa olunan mesele, Heyet-i Murahhasa Reisi İsmet Paşa ile Heyet-i Vekile Reisi Rauf Bey arasında tahaddüs eden ihtilâftır.

Bu ihtilâfı, ait olduğu vesâiki tetkik ederek esaslı ve ciddî esbâba istinâd ettirmek müşkildir. Buna nazaran, ihtilâfı daha ziyade ruhî ve hissî sebepler tahtında mütâlaa etmek lâzım olduğu fikrindeyim.

Muhtelif münasebetlerle, beyan etmiştim ki Lozan Konferansı mevzu-i bahis olduğu zaman, Heyet-i Murahhasa Riyâ seti’nin Rauf Bey tarafından ifası temâyülü vardı. Fi’l-hakika, Rauf Bey, Heyet-i Murahhasa Reisi olmak istiyordu. İsmet Paşa’nın, askerî müşavir olarak, kendisiyle beraber gönderilmesini de benden ricâ etmişti. Ben, Rauf Bey’e İsmet Paşa’dan istifade etmek, onun ancak reis olarak gönderilmesiyle mümkün olacağı cevâbını verdim. Sonra ma’lûm olduğu vechile, Rauf Bey’i göndermedik. İsmet Paşa ordunun başından alındı. Hariciye Vekâleti’ne intihap ve Heyet-i Murahhasa Riyâseti’ne tayin olundu.

Lozan Konferansı’nın birinci devrini müteakib, İsmet Paşa’nın dûçâr olduğu tâ’rîzleri, tenkitleri izah etmiştim. Buna rağmen, ikinci defa Lozan’a gönderilen, yine İsmet Paşa oldu. İsmet Paşa, Lozan müzâkerâtını büyük bir kiyasetle idâre ediyordu. Müzâkerât safahatını, muntazaman Heyet-i Vekile’ye bildiriyordu. Bazı mühim mesâilde, Heyet-i Vekile’nin rey ve mütâlaasını soruyor veya talimat talep ediyordu. Halli lâzım gelen mesâil mühim, mücadele ciddî ve üzücü idi. Rauf Bey’de, İsmet Paşa’nın, müzâkerâtı tarz-ı idâresini beğenmezlik hissi hâsıl olmuştu. Bu hissini, Heyet-i Vekile’deki rüfekasına da telkin arzusuna düşmüştü. Heyet-i Vekile’de, İsmet Paşa’nın raporları okundukça, zaman zaman, İsmet Paşa bu işi başaramayacak denmeye başlanmış... Hatta, bir aralık, İsmet Paşa’yı geriye çağırmak teklifi ortaya atılmış... Rauf Bey, derhal bu teklifi reye vaz’ etmeye kalkışmış... Müdafaa-i Milliye Vekili olarak Heyet-i Vekile’ye dahil bulunan Kâzım Paşa’nın itirazı üzerine sarf-ı nazar edilmiş...