Özbekistan Cumhuriyeti

Eklendi: 24 Nisan 2019, 10.21 Görüntülendi: 1531

Özbekistan, resmi adıyla Özbekistan Cumhuriyeti (Özbekçe: O‘zbekiston Respublikasi), Orta Asya'da, Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazanmış bir ülkedir. Özbekistan, günümüzdeki yedi bağımsız Türk devletlerinden biri olup TÜRKSOY'un üyesidir. Denize kıyısı olmayan ülkenin komşuları kuzeyde ve batıda Kazakistan, doğuda Kırgızistan ve Tacikistan ile güneyde Afganistan ve Türkmenistan'dır.

Özbekistan ekonomisi; pamuk, altın, uranyum ve doğal gaz dahil olmak üzere ağırlıklı olarak meta üretimine dayanır. Piyasa ekonomisine geçmeyi hedeflediğini ilan etmesine rağmen, ülkede yabancı kaynaklı yatırımı caydıran sert ekonomik kontroller bir şekilde devam etmektedir. Piyasa ekonomisine tedrici, sıkı kontrollü geçiş politikası yine de 1995 sonrası ekonomik iyileşmede olumlu sonuçlar üretti. Özbekistan'ın insan hakları ve bireysel özgürlükler konusunda iç politikaları bazı uluslararası kuruluşlar tarafından ağır bir biçimde eleştirilmektedir.

Tarih

Özbek Hanlığı’nın Kuruluşu

Cengiz Han'ın torunlarından Batu Han tarafından kurulan Altın Orda Devleti'nın (1227-1502) başına 9. han olarak 1313 tarihinde Özbek Han geçmişti. Özbek Han; ilk günlerden başlayarak kararlı ve sert bir siyaset gütmüş, Kutlug Timur Noyan'ın nasihatleri sayesinde kısa bir zamanda birçok rakip ve düşmanlarından kurtulmuştu. Özbek Han Tuna taraflarında Nogay'ın şahadetinden sonra çoğalan Bizansve Slavların nüfuzunu kırarak tekrar Müslüman Türklerin baskısını arttırmaya başladı.

1319’da Tuna'yı geçerek Edirne'ye kadar geldiler. Özbek Han'ın orduları 1314'te, Bulgar Kralı Sventoslav'ın ölümünden sonra, Kral George Terter'e Bizans'a karşı yardım bahanesiyle Trakya'ya, 1330’da Terter'in Sırplarla olan savaşında ona yardımcı olmak gayesiyle Köstendil'e kadar ilerlemişti. Bu arada bazı hükümetlerle evlilik yoluyla da bağlar kurarak durumunu güçlendirmeye çalışmıştır. Mesela 1320’de kızı Tulun Bige'yi Kahire'ye zevce olarak göndermiş, bu arada Bizans'tan da kızlar almıştır.

Özbek Han 1335 yılında Azerbaycan seferine çıktı. Bu sırada Bağdat Hatun tarafından zehirlenen Ebu Said ölmüş ve İlhanlı Moğol hâkimiyeti de çökmeye yüz tutmuştu. 14. yüzyıl Acem tarihçisi ve coğrafyacısı Hamdullah Kazvini, Azerbaycan'a yapılan seferden söz ederken Özbek Han'ın askerlerine, “Özbekler” dendiğini kaydeder. İbn Batuta, Özbek Han'dan bahsederken; "geniş bir ülkesi, kuvvetli bir ordusu olan şanlı, şöhretli ve devletli bir sultan olup, Tanrı'nın düşmanlarından biri olan Bizans İmparatoru ile savaşa, cihat ve gaza etmeye vazifeli bulunmaktadır. Ülkesi gerçekten pek geniş ve büyük şehirlerle donanmıştır. Kefe, Kırım, Macar, Azak, Sogdak, Harezmile taht kenti Saray bunların en meşhurları olarak sayılabilir" demektedir. Gerçekten Özbek Han, İdil kıyısındaki Saray kentini çok geliştirmiş ve büyütmüştür. Bu şehre yeni camilerin yapılmasını sağlamıştır. Sadece İdil kıyısında değil, Kırım'da da yeni binalar yaptırmıştır. Onun zamanında bütün Deşt-i Kıpçak boylarında Türkçe konuşulduğu da bilinmektedir.

Bağımsız Özbekistan Devleti

Ülkenin haritası

Özbekistan, 20 Haziran 1990'da egemenliğini, 1 Eylül 1991'de bağımsızlığını ilan etmiştir. 29 Aralık 1991 tarihinde düzenlenen referandumla bağımsızlık ilanı onaylanmıştır. Özbekistan bağımsızlığını kazandıktan sonra gelişmiş ülkelerle özellikle ekonomik anlamda ilişkiler kurmuştur. Özbekistan zengin yeraltı kaynaklarını dış ülkelere satma imkânı bulmuştur. Özbekistan çok eskiye dayanan köklü devlet geleneği sayesinde bağımsızlığını kazandıktan kısa süre sonra Orta Asya'nın güçlü devleti hâline gelmiştir ve günümüzde de Orta Asya liderliği konusunda Kazakistan ile rekabet hâlindedir. Bağımsızlığından 2 Eylül 2016 tarihli ölümüne kadar devlet başkanlığını İslam Kerimov yürütmüştür

Coğrafya

Bağımsız Özbekistan'ın 447.400 km²'lik bir yüzölçümü bulunmaktadır. Özbekistan; Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Kırgızistan ve Türkmenistan'a komşudur. Başkenti Taşkent'tir. 2013 yılı nüfus sayımına göre 30.024.000’dir. Deniz kıyısı bulunmayan Özbekistan kurak çöl ve karasal ve soğuk iklim vardır. Deniz olmadığı için toprak ve çöl vardır.

Önemli nehirler

Sirderya (Seyhun) ve Amuderya (Ceyhun) en önemli nehirlerdir. Ayrıca, Surhanderya, Karaderya, Zerefşan, Kaşkaderya ve Narin deryaları da bulunmaktadır. En büyük gölü Aral'dır. Aral Gölü ayrıca, Sovyet dönemindeki yanlış tarım politikaları sonucunda bugün Özbekistan için büyük bir çevre felaketi doğurmuştur.

Demografik yapı

Özbekistan'daki Taciklerin yoğun olduğu bölgeler.

Diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi iklimi, yazları sıcak ve kurak kışları soğuk ve karasal iklimdir.

1996 CIA World Factbook verilerine göre Özbekistan etnik dağılımı Özbekler %80, Ruslar %5,5, Tacikler %5’lik orana sahiptir. Nüfusun %96'sı Müslüman’dır. Ülkede %2 oranında Ortodoks nüfus yaşamaktadır.%2 oranında diğer dinlere mensup insan bulunmaktadır.

**Özbekistan'ın etnik gruba göre nüfusu 1926-1989**
Etnik gruplar	1926 sayımı¹		1939 sayımı²		1959 sayımı³		1970 sayımı⁴		1979 sayımı⁵		1989 sayımı⁶
Etnik gruplar	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%
Özbekler	3,467,226	73.0	4,804,096	65.1	5,038,273	62.2	7,733,541	64.7	10,569,007	68.7	14,142,475	71.4
Ruslar	245,807	5.2	727,331	11.6	1,090,728	13.5	1,495,556	12.5	1,665,658	10.8	1,653,478	8.4
Tacikler	350,670	7.4	317,560	5.1	311,375	3.8	457,356	3.8	594,627	3.9	933,560	4.7
Kazaklar	191,126	4.0	305,416	4.9	335,267	4.1	549,312	4.6	620,136	4.0	808,227	4.1
Tatarlar	28,335	0.6	147,157	2.3	397,981	4.9	442,331	3.7	531,205	3.5	467,829	2.4
Karakalpaklar	142,688	3.0	181,420	2.9	168,274	2.1	230,273	1.9	297,788	1.9	411,878	2.1
Kırım Tatarları	-		-		46,829	0.6	135,426	1.1	117,559	0.8	188,772	1.0
Koreliler	30	0.0	72,944	1.2	138,453	1.7	151,058	1.3	163,062	1.1	183,140	0.9
Kırgızlar	79,610	1.7	89,044	1.4	92,725	1.1	110,864	1.0	142,182	0.7	174,907	0.8
Ukraynalılar	25,335	0.5	70,577	1.1	87,927	1.1	114,979	1.0	113,826	0.7	153,197	0.8
Türkmenler	31,492	0.7	46,543	0.7	54,804	0.7	71,066	0.6	92,285	0.6	121,578	0.6
Türkler	371	0.0	474	0.0	21,269	0.3	46,398	0.4	48,726	0.3	106,302	0.5
Yahudiler	37,621	0.8	50,676	0.8	94,303	1.2	102,843	0.9	99,836	0.7	94,689	0.5
Ermeniler	14,862	0.3	20,394	0.3	27,370	0.3	34,470	0.3	42,374	0.3	50,537	0.3
Azeriler	20,764	0.4	3,645	0.1	40,511	0.5	40,431	0.3	59,779	0.4	44,410	0.2
Uygurlar	36,349	0.8	50,638	0.8	19,377	0.2	24,039	0.2	29,104	0.2	35,762	0.2
Başkurtlar	624	0.0	7,516	0.1	13,500	0.2	21,069	0.2	25,879	0.2	34,771	0.2
Diğerleri	77,889	1.6	98,838	1.6	126,738	1.6	198,570	1.7	176,274	1.1	204,565	1.0
Toplam	4,750,175		6,271,269		8,105,704		11,959,582		15,389,307		19,810,077
¹ (Karakalpakistan Aralık 1936'da Özbekistan SSC'ne bağlandı.1926 sayımına dahil değil); kaynak: . ² kaynak: . ³ kaynak: . ⁴ kaynak: . ⁵kaynak: . ⁶ kaynak: .

Siyasi ve ekonomik yapı

Ülkede hâlen Halk Demokratik Partisi, Liberal Demokrat Partisi, Adalet Sosyal Demokrat Partisi ve Millî Tikleniş Partisi bulunmaktadır. İlk parlamento seçimleri 1994'te yapılmıştır. Yönetim biçimi cumhuriyettir.

Özbekistan Cumhuriyeti AGİT, BM ve diğer uluslararası kuruluşlara üyedir. Özbekistan'da sadece Devlet Televizyon Radyo Şirketi televizyon ve radyo yayını yapar. Bu kanallar Özbekistan, Navo, Bolajon, Taşkent, Kinoteatr, Yoshlar, Medeniyet ve Marifet, Dünya Böyle ve Spor TV kanalları yayın yapar. Şirketin HD ve yerel kanal projeleri vardır. Özbekistan'da 3 adet devlet ve 18 adet özel ve 5 adette yabancı olmak üzere toplam 26 adet banka bulunmaktadır. Ülkenin Artel adlı elektronik markası vardır. Piyasaya sürülmüştür.

İdari birimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Özbekistan’ın idari yapılanması

Taşkent

Buhara

Özbekistan 12 il (viloyat), 1 özerk cumhuriyet (Karakalpakistan Cumhuriyeti) ve 1 bağımsız şehirden (Taşkent) oluşur.

Numara	Türkçe	Özbekçe	Merkez	Bölge Nüfusu (2008)	Alan (km²)
1	Taşkent Şehri	Toshkent Shahri	Taşkent	2.192.700	334.3
2	Andican	Andijon	Andican	2.477.900	4.200
3	Buhara	Buxoro	Buhara	1.576.800	39.400
4	Fergana	Farg'ona	Fergana	2.997.400	6.800
5	Cizzak	Jizzax	Cizzak	1.090.900	20.500
6	Nemengan	Namangan	Namangan	2.196.200	7.900
7	Nevai	Navoiy	Navoy	834.100	110.800
8	Kaşkaderya	Qashqadaryo	Karşı	2.537.600	28.400
9	Semerkand	Samarqand	Semerkand	3.032.000	16.400
10	Sirderya	Sirdaryo	Gulistan	698.100	5.100
11	Surhanderya	Surxondaryo	Tirmiz	2.012.600	20.800
12	Taşkent	Toshkent	Taşkent	2.537.500	15.300
13	Harezm	Xorazm	Ürgenç	1.517.600	6.300
14	Karakalpakistan Cumhuriyeti	Qoraqalpog‘iston Respublikasi	Nukus	1.612.300	160.000