Zihinsel Yetersizlik ve Sendromları

Zihinsel yetersizlik, gelişimsel bozukluk ve öğrenme güçlüğünü içerir. Bilişsel alanda günlük yaşamı sorunsuz şekilde sürdürmede sorunlar yaşanması tanı için genel koşuldur. Hem biyolojik sebepler hem de çevresel faktörler zihinsel yetersizlik için tetikleyici olabilir. Zihinsel yetersizlik kesin bir kişilik özelliği değildir ve uygun eğitim ve destek ile gelişme sağlamak mümkündür. Ayrıca zihinsel yetersizliği olan kişilerde, normlarda görülmeyen güçlü yanlar da oldukça fazladır.

Amerika Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Derneği(AAIDD)’nin belirlemiş olduğu koşullara göre, zihinsel yetersizlik tanısı için 3 temel koşul olmalıdır.

18 yaşından önce belirtiler başlamış olmalı

Yapılan objektif IQ testlerinde skor 70’in altında olmalı

Uyumsal davranışlar sınırlanmış olmalı

Kişinin almış olduğu IQ skoruna göre sınıflandırma yapılır. Bu sınıflandırma dörde ayrılmıştır. Bu sınıflandırmalar; aralıklı destek, sınırlı destek, yoğun destek ve yaygın destek olarak belirlenmiştir.  Bu sınıflandırmanın yapılmasının sebebi, kişinin ihtiyaçlarına uygun müdahalenin daha sistematik olarak ve gerekli şekilde uygulanmasını sağlamaktadır. Ayrıca sürekli olarak kontrol altında tutulmalıdır. Çünkü zihinsel yetersizlik çevresel koşullar ile değişim göstermektedir.

Sınıflandırma IQ skoruna göre belirlenmektedir ve IQ skoru da uyumsal davranış incelemeleri ile belirlenir. Buna göre; aralıklı destek:50-70, sınırlı destek: 35-50, yoğun destek:20-35 ve yoğun destek: 20 altı puan olacak şekilde belirlenir ve bu puana uygun şekilde yönlendirme, destek ve müdahale programı uygulanır.

Zekâ ve Uyumsal Davranış

Zekâ değişen koşullara en hızlı şekilde adapte olma becerisi olarak tanımlanmaktadır. Zekâ ölçümü ise, kişinin bilgi işleme ve kullanma becerisinin gelişimi ile ölçülür. İlk modern zekâ ölçümü testleri 20. Yüzyılda Binet ile başlamıştır. Binet teste vermiş olduğu görevlerde norma göre bir ortalama belirledi. Kişinin o görevden almış olduğu puan Zekâ Yaşını belirler. Zekâ yaşının Kronolojik yaş ile karşılaştırılması sonucunda da kişinin IQ skoru ortaya çıkarılır.

Zekâ karmaşık bir yapıya sahiptir ve uygun koşullar sağlandığında ilerleyebilir ya da gerileme gösterebilir ve sosyal çevreden etkilenir. IQ skoru düştükçe zekânın değişkenliği de azalır. Yani IQ skoru ne kadar düşükse, zekânın artma olasılığı da o kadar azalmaktadır. IQ testleri bize akademik başarı ile ilgili çok fazla şey söylemektedir. Ancak diğer konularda biraz yetersiz kalmaktadır.

Uyumsal davranış zihinsel yetersizlik tanısı için 1959 yılından beri ayırıcı tanı olarak kullanılmaktadır. Uyumsal davranışın ölçümü için Edgar Doll bir ölçek geliştirmiştir. Bu ölçekte konsantrasyon yeteneği, sosyal beceriler, pratik beceriler ölçülmektedir. Önemli bir nokta da bu ölçümler yapılırken çocuğun hangi gelişimsel düzeyde olduğuna dikkat etmek gerekir. Bu nedenle bu ölçeklerde farklı yaş grupları için farklı yöntemler kullanılarak ölçüm yapılır. Yaş gruplarına uygun ölçekler hazırlanırken, toplumun kültürel yapısını da göz önünde bulundurmak ve kültür yapısına uygun normlar hazırlamak da skoru etkileyen önemli bir detaydır. Uyumsal davranış ölçekleri bize göstermiştir ki, uyumsal davranış ve zekâ birbiriyle ilişkilidir fakat aynı şey değildir.

Tanımlama- Epidemiyoloji

Zihinsel yetersizlikte problem dil gelişimi, akademik başarı, sosyal beceriler gibi alanlarda farklılık göstermektedir. Zihinsel yetersizlik düzeyine göre, gerekli ve uygun destek ile çocuk üst düzey görevlerde de başarı sağlayabilir. Genelde fiziksel bir bozukluk gözlenmez ancak daha belirgin zihinsel yetersizlik durumunda fiziksel problemler de görülebilmektedir.

Genel popülasyon incelendiğinde %1-3 arasında görülür. Veri analizine göre görülme beklenenden yüksektir. Bunun sebebi ise IQ skoru için hem zekâ testleri hem de uyumsal davranış testlerinin bir arada incelenmesi olabilir. Düşük sosyoekonomik statüde görülme oranı daha yüksektir. Erkeklerde daha yaygındır.

Gelişimsel Süreç

Aralıklı destek grubuna dahil olan zihinsel yetersizlik grubunda, erken tanı ve gerekli eğitim ile, tanı kriterlerinin dışına çıkmak mümkündür. Ama çoğu zihinsel yetersizlik durumunda tanı hayat boyu devam eder. Buna medikal problemler, ailedeki değişkenler gibi çevresel faktörler de dahil olur. Zihinsel yetersizlik durumunda gelişim normalde olması gerekenden daha yavaş seyreder.

Etiyoloji

Zihinsel yetersizlik pek çok medikal ve genetik sebeple oluşsa da çoğu durumda nedeni tam olarak bilinmemektedir. İki-grup yaklaşımı, araştırmalarda etkili bir teoridir. Organik grup için biyolojik yatkınlık, kültürel-ailesel grup için ise çevresel yetersizlik neden gösterilmiştir. Organik grup için; toplumun her kesiminde görülebilir. Genetik anomaliler, doğum öncesi sorunlar, doğum sırasında oluşan komplikasyonlar, beyin hasarı ya da yeni doğan dönemi hastalıkları gibi sebeplerden kaynaklanabilir. Kalıtım etkilidir. Organik faktörler daha yoğun zihinsel yetersizlik grubunda daha güçlü bir ilişki içindedir.

Psikososyal problem kaynaklı grup tanı grubunun çoğunu oluşturur. Görünüş normal, uyumsal yetenekler yeterlidir ancak akademik problemler görülür. Bu çocukların ebeveynleri de aynı şekilde adlandırılır çevresi tarafından. Düşük sosyoekonomik statüde daha yaygın olmasının sebebi zorlu hayat koşulları olabilir.

Genetik Sendromlar

Down Sendromu

En yaygın tek başına oluşan bozukluktur. Trisomy 21 kaynaklıdır yani 21. Kromozomun üçüncü bir kopyasının oluşmasından kaynaklıdır. Kalıtsal değildir, rastgele ortaya çıkar ancak anne yaşı artıkça görülme sıklığı da artar.

Beyni, etkileyen bir bozukluktur. Beyin daha küçüktür, nöron sayısı daha az, yapısı sağlıksızdır. Beyin yapısı Alzheimer’a benzerlik gösterir. Nöronlar arası bağlantılarda sorunlar vardır. Pek çok başka sağlık problemi de ortaya çıkabilir. Yaşam süresi 60 yıl kadardır. İlk çocuklukta gelişim normal seyreder ileriki dönemde yavaşlama başlar. Genelde kısa süreli hafıza ve işitsel becerilerde problem yaşanır.  Görsel-uzaysal hafıza güçlüdür. Bilişsel, uyumsal davranış çok başarılı değildir. Yetişkinlikte demans ile karşılaşılır. Sosyal, duygusal yetenekler sorunlu değildir ancak diğer zihinsel yetersizlik grupları ile kıyaslandığında psikotik farklılık azdır. Davranışsal problemlere nadiren rastlanır.

Fragile X Sendromu

En yaygın genetik bozukluktur. FMR-I genindeki X kromozomunun çalışmaması sonucu ortaya çıkar. Erkeklerde tek X kromozomu bulunduğundan görülme sıklığı daha fazladır. Kızlarda ise taşıyıcılık daha sık görülür. Beyin anomalisi yaygındır. Serebellum, frontal ve perietal lobda sorunlar vardır. Zihinsel yetersizlik genelde orta seviye ya da aşırı olur. Görsel uzaysal zekâda, bilişsel becerilerde, aritmetik becerilerde sözel uzun süreli hafızada, motor becerilerde ve bilgi işleme becerisinde problemler görülür. Fragile X sendromuna sahip erkek çocuklarda aynı zamanda otistik spektrum bozukluk görülme sıklığı da yüksektir.

Fragile X sendromunda belirgin fiziksel farklılıklar gözlenir. Büyük kulaklar, uzun yüz, geniş alın, yüksek damak, kalp anomalileri, el parmaklarını geriye doğru fazla esnetebilme, şaşılık, büyük testisler belirgin fiziksel farklılıklarıdır.

Williams Sendromu

Çok nadir görülen bir genetik problemdir. 7. Kromozomun sorunlu çalışmasından dolayı ortaya çıkar. Böbrek sorunları ve kalp sorunları yaşanır. İşitsel işlemde problem vardır. Görsel kısa süreli hafızada, görsel uzaysal becerilerde zayıflık vardır. Dışadönük, arkadaş canlısı çocuklardır. Sosyal ipuçlarına karşı çok hassastırlar. Sosyal becerileri çok güçlüdür ancak ince motor becerileri ve mekânsal becerileri zayıftır.

Fiziksel görünüşleri genelde küçük burun, üst dudak daha uzun, geniş ağız, küçük çene, göz çevresinde şişkin görüntü, daha küçük aralıklı dişler ile karakterizedir.

Prader-Willi Sendromu

Kalıtsal bir genetik sendromdur. Babadan gelen 15. Kromozomda sorun vardır. Yüksek oranda doğuştan gelir ancak doğum sonrasında hipotalamus hasarı oluşursa da görülebilmektedir. IQ skoru ortalama 70’tir. Pek çoğu okuyabilir fakat uzaysal düşünme ve hesap yapmada iyi değillerdir. Kısa süreli hafıza, işitsel-görsel hafıza zayıftır. 2-6 yaş arasında hyperphagia(aşırı yeme) başlar. Bu da fiziksel sorunların ortaya çıkmasına sebep olur. Gövde çok genişlerken kollar ve bacaklar zayıf kalır.

Fiziksel görünüşleri; dar, mimiksiz yüz, açıkağız, aşağı sarkık dudak kenarları olur. Aileye göre daha açık ten ve saç rengi olur. Şaşılık ve badem şeklinde gözler görülür. El ve ayaklar küçük, boy kısa ve cinsel organlar gelişmemiş olur.

Aile Dinamikleri

Zihinsel yetersizliğe sahip çocuk aile için travmatik bir durumdur. Aile bireylerinin hayatları boyunca süper vizyona ihtiyacı vardır. Ebeveynlerde stres, anksiyete ve depresyona sık rastlanır. Anne bu durumdan daha çok etkilenir. Kardeşler var ise durum onlar için de karmaşıktır. Davranışsal problemler, depresyon, yalnızlık görülür. Aile bu duruma pozitif yaklaşabilirse, pek çok psikolojik zorluk daha çabuk şekilde aşılabilmektedir.

Değerlendirme

Değerlendirme çocuğun bilişsel becerilerini ölçmede, güçlü ve zayıf yanlarını ortaya çıkarmada ve eğitim planı oluşturmada büyük önem taşır.

Bayley Ölçeği

En çok kullanılan ölçektir. 1-42 aylık çocuklar için kullanılır. Gözlemlenebilir davranışsal tepkileri ölçer. Bu ölçekte zekâ değil gelişimsel tepkiler ölçülür.

Stanford-Binet Ölçeği

2-85 ay arası çocuklara uygulanır. Tüm bilişsel alanı ölçer. Oyuncaklar kullanır. Sözel, sözel olmayan beceriler ölçülür.

Wechsler Testi

Zihinsel yetersizliği ölçmede kullanılan en popüler testlerden biridir. 4 yaştan büyük çocuklar için ölçüm yapılırken daha karmaşık görevler de dahil edilir. Çok geniş kapsamlıdır. Sözel yetenek, performans değerlendirmesi, bilgi işleme gibi alt alanları vardır.

Kauffman Battery

3-18 yaş aralığında kullanılır. 5 ayrı ölçek vardır. Bunlar; planlama, öğrenme, bilgi, eşzamanlı işlem ve ardışık işlemdir.

Kineland Uyumsal Davranış Ölçeği

Yarı yapılandırılmış görüşmeler ve puanlandırma ölçekleri bir arada kullanılır. 3-21 yaş aralığı için kullanılır. İletişim, günlük yaşam, sosyal ilişkiler, motor beceriler ölçülür. Alınan genel skor norm ile karşılaştırılır.

AAIDD School

3-18 yaş aralığı için kullanılır. Dil gelişimi, fiziksel gelişim ve sorumluluk gibi şeyler ölçülür.

Zihinsel yetersizliğe sahip kişilerde AAIDD’nin amacı yeteneklerini em üst düzeye çıkarabilecekleri desteği sağlamaktır. Zihinsel yetersizliği olan kişilerin topluma dahil edilmesi çok önemlidir. Bu durumun ‘normalize’ edilmesi zihinsel yetersizliği bulunan kişilerin sosyal çevre ile iç içe olmasını artırır.

Önleme

Hamilelikte sağlıklı beslenme, kimyasallardan kaçınmak gerekir. Teknolojik gelişmeler sayesinde, sorun varsa doğumdan önce tespit edilebilir ve erken müdahale edilebilir.

Müdahale

Özellikle hafif düzey zihinsel yetersizlikte çocuk toplumdan soyutlanmamalı, sıradan okullara gitmeli ancak bunun yanında özel eğitim de almalıdır.

Uyumsal davranış güçlendirilmeye çalışılmalıdır. Kendi kendine yetebilme becerileri, dil, sosyal beceriler, taklit becerisi, akademik yetkinlikler geliştirilmeye çalışılır. Pozitif davranışsal destek, davranış problemlerini çözmede en etkili yöntemdir. Çocuğa karşı oldukça destekleyici olunmalıdır.

İlaç tedavisinin bilişsel becerilere etkisi bilinmemektedir. Sadece ikincil etkiler olan davranışsal ve psikolojik semptomların düzenlenmesi için kullanılırlar. Hem ilaçlar hem de psikoterapi çocuğun gelişim düzeyine uygun şekilde planlanmalıdır.