Ənvər Çingizoğlu - Ermənilər qarabağlılara niyə "gəlmə" deyirlər?

Qarabağ Azərbaycanın ən qədim tarixi vilayətlərindən biridir. Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağın adı Azərbaycan dilindəki "qara" və "bağ" sözlərindən əmələ gəlmişdir. "Qara" və "bağ" söz birləşməsi Azərbaycan xalqının özü qədər qədim tarixə malikdir. Dünyanın hər yerində bu söz birləşməsinin Azərbaycanın konkret ərazisinə aid edilməsi də danılmaz həqiqətdir. Azərbaycan xalqının öz doğma torpağının bir parçasına verdiyi "Qarabağ" sözü ilk mənbələrdə hələ XIII yüzildən işlənmişdir. Qarabağ əvvəllər bir tarixi-coğrafi anlayış kimi konkret məkanı bildirmiş, sonra isə Azərbaycanın geniş coğrafi ərazisinə aid edilmişdir.

Məşhur bir ata sözündə deyilir: "Su uyuyar, düşmən uyumaz". Ermənilər oyaq və sayıqdırlar. Bizimlə iki cəbhədə vuruşurlar -qılıncla və qələmlə. Hələlik hər iki cəbhədə də qalibdirlər. Böyük-böyük dövlətlərə sığınıb, torpağımızı aldılar, indi də yalan-yalnış "tarix" quraşdırıb, yiyə durmaq istəyirlər.

Qatı şovinist erməni müəllifləri İrəvan, Moskva və xaricdə nəşr etdirdiyi kitablarda və saysız-hesabsız məqalələrdə Qarabağı Ermənistanın tərkib hissəsi hesab edirlər, o cümlədən Ermənistanın tarixi coğrafiyası Qara dəniz, Aralıq dənizi və Xəzərin qərb tərəfini ehtiva edən ərazi kimi təqdim olunaraq dünya ictimai fikrində yalnış təsəvvür yaradır. Belə müəlliflərdən biri də Yuri Barseqyandır. Bu saxtakar hərzə-hədyan yazmaqla, yalan-palan quraşdırmaqla ermənilərə "tarix" yaratmaq istəyir.

Köhnə havaların yeni ifaçısı olan bu erməni "alimi" uydurma tarix yazıb, onu təbliğ etməklə erməni təcavüzkarlığına zəmin hazırlamaq və ona haqq qazandırmaq məqsədini güdür. "Yersiz gəldi, yerlı qaç" - prinsipini özinə deviz edib, hay-küylə həqiqəti pərdələmək istəyir.

Xeyli hap-gopdan sonra erməni müəllifi Yuri Barseqyan yazır: "Ermənilərin əleyhinə şahlar ənənəvi idarəetməni işə saldılar, Qarabağa xan təyin etməyə başladılar. Siyasi basqı nəticəsində ermənilər çəkildilər, qonşu Muğan düzündə yaşayan gəlmə köçəri dəstəsi onların yurdunda məskunlaşdı. Onlar erməniləri Kür-Araz arasından sıxışdırıb, həmişəlik burda əyləşdilər. Qarabağda "dəstənin quldur başçıları" öz qarətçilik fəaliyyətlərinə başladılar və qənimətlərlə geri döndülər.

Cavanşir tayfasının Sarıcalı oymağının başçılarından biri Pənahəli bəy 1748-ci ildə xan vəzifəsinə təyin edildi. Ona qədər Nadir şah onları qonşu vilayətlərə qarətçiliklərinə son qoyması üçün Muğandan Xorasana sürgün etmişdi. Şahın ölümündən sonra sürgündən Muğana döndülər.

Pənah nəinki müstəqil Qarabağ hakimi, hətta adi qarabağlı da deyildi. O, öz elliləri ilə bərabər qonşu Muğanda yaşayırdı. Cavanşirlər və daha dəqiqi, ilk Qarabağ xanları Pənah və İbrahim "azərbaycanlı" deyildilər, ona görə ki, belə millət onda mövcud deyildi".

Uydurma mülahizələrinə elmi cavab verməmişdən əvvəl bu cür tarixi saxtakarlıqların, təhriflərin mahiyyətini çox dəqiq ifadə edən bir ata sözünü söyləyim: "Adımı cənə qoyum, səni yana-yana qoyum". El-aləmin erməniləri gəlmə tanıdıqları halda, onlar da bizə "gəlmə" deyirlər.

XIX yüzildən başlayaraq Qarabağın Dağlıq hissəsində aparılmış tarixi, arxeoloji, etnoqrafik və toponimik tədqiqatlar sübut etmişdir ki, hazırda (münaqişədən əvvəl) burada yaşayan ermənilər mənşə etibarilə 3 qola ayrılır. Onlardan birincisi farsdilli ermənilərdir. Tərtərçay vadisindəki Marağa, Margüşəvan, Aşağı və Yuxarı çaylı kəndləri, İsfahancıq, Talış və bir sıra kəndlər fars dillidirlər. Onları mənşə etibarilə tatlaşdıran tədqiqatçılar da vardır. Həm də farsdilli ermənilər təkcə Qarabağa deyil, eləcə də Qərbi Azərbaycana və Şirvana da köçürülmüşlər.

Nəzərə almaq lazımdır ki, XIX yüzilin əvvəllərində Qarabağın Dağlıq hissəsində cəmi 2 farsdilli erməni kəndi qeydə alınmışdısa, XIX yüzilin 30-cu illərində bu qəbildən olan kəndlərin sayı 20-yə çatır. Farsdilli ermənilərin Qarabağa köçürülməsi prosesi əsasən 1828-ci ildən sonra başlanır. Rusiya-İran müharibəsinin qurtarması ilə əlaqədar Türkmənçay kəndində bağlanmış müqavilənin 15-ci maddəsində belə bir qeyd vardır ki, İranda yaşayan ermənilər bu müqavilədən keçən bir il ərzində Arazdan şimala köçərək istədikləri yerdə məskunlaşa bilərlər. Maraqlıdır ki, İran erməniləri bu bir ili gözləmədən rus ordusu ilə şimala keçir və Qarabağın müxtəlif guşələrində məskunlaşırdılar. Lakin İran ermənilərinin Qarabağa kütləvi köçməsi 1828-ci ildən sonra başlanmışdır.

Mənbələrin verdiyi məlumata görə, 1828-1830-cu illərdə ruslar Zaqafqaziyaya 40 min nəfər İran ermənisi köçürmüşdülər. Bu ermənilər əsasən Qarabağın dağlıq hissəsində və Göyçə gölü ətrafında, həmçinin Şirvanda yerləşdirilmişdir. N.N.Şavrov qeyd edir ki, 1828-ci ilin təkcə 3 ayı ərzində Arazdan 8249 erməni ailəsi keçirilərək Qarabağda və Şirvanda yerləşdirilmişdir.

İkinci qrup ermənilər Türkiyədən gəlmədir. Qarabağın yuxarı hissəsində yaşayan ermənilərin bir qismini də, daha doğrusu, onların ikinci qolunu Turkiyədən köçürülən ermənilər təşkil edir. Bu ermənilərin bir qismini, təxminən 10 minə yaxın ailə, Rus-Türk müharibəsi qurtardıqdan sonra Ədirnə sülh müqaviləsinə əsasən, Zaqafqaziyaya köçürülənlər təşkil edir. Onların əksəriyyəti Gürcüstana, bir qismi isə Qarabağa köçürüldü. Qarabağa köçürülən ermənilər özlərini daha pis aparır, nəinki yerli müsəlman əhaliyə, eləcə də yerli alban əhalisinə və İran ermənilərinə qarşı da "sıxışdırma" siyasəti yürüdürdülər.

Türkiyədən Qarabağa köçürülən ermənilər çalışırdılar ki, sıx məskənlər salıb bir yerdə yaşasınlar. Qarabağın bir çox yerlərində Bizans tipli kilsələrin inşa edilməsi də məhz Türkiyə ermənilərinin burada məskunlaşması ilə əlaqədardır.

üçüncü qrup ermənilər xristianlaşmış albanlardır. Dağlıq Qarabağın xristian əhalisi öz keçmişini unutmamışdı. Onlar sonralar da XVIII yüzilin birinci yarısında rus çarı I Pyotra yazdıqları məktubunda özləri göstərirlər ki, biz erməni deyilik, bizim əcdadımız albanlardır.

Bu, gəlmə ermənilərin qısa xronikası. İndi isə Qarabağ haqqında.

Orta əsrlər boyu, Qarabağ həmişə müasir Azərbaycanın ərazisi idi və türk-müsəlman sülalələri tərəfindən idarə olunaraq türk kökənlı əhalinin yaşadığı məskən olmuşdur.

Tədqiqatçı Adnan Menderes Kaya Cavanşirlər haqqında yazır: "Civanşir Avşarı: Civanşirler Arran (Karabağ)-Albanya-Avganya bölgesinde hakim bir türk boyu idi və VII yüzildə Gürcistanda bunların sınırları içindeydi. Yine bu dönemlerde Xəzər Devletinin Kafkaslara akınlar yaptığını görüyoruz (683-689-693 senelerinde). Hazarların Gürcistan ve Ermenistana saldırmaları üzerine Gürcü Kralları Cevanşirler bu saldırılara karşılık vermişdir. Daha sonra bölgeye Selçuklu fethiyle yoğun Türkmen yerleşmiştir. Buradaki Afşarlar, Hülagu Han zamanında Anadoluya getirilen ancak Əmir Teymur tarafından Karabağ nakledilen Avşarlarla birleşerek Otuz-İki Cevanşir (32 boydan müteşekkil) adını almışlardır. Otuz-İki boyu ekle Ebülgazi Bahadır Hana göre Arran (Karabağ), Oğuz Hanın üçüncü büyük oğlu olan Yıldızın büyük oğlu Afşarın torunlarından Cevanşir Kabilesinin Sarıcalı Sülalesine aittir. Bu türk sülalesinin Karabağdaki köklerinin İslamlıktan öncelere kadar gittiği de bilinmektedir. Azerbaycandaki Osmanlı-Safevi çekişmesi yüzünden Cevanşirler (Karamanlı, Kazak, Şemseddinli ile birlikte) Arasbara göç ettiler. Karabağ, Osmanlılarca fethedilince tekrar yurtlarına döndüler (ki bunlara Dönük denildi) ve Osmanlıya bağlılık bildirdiler. Cevanşirlerin reisi Mirza Hüseyin bəg də bunlar arasındaydı. Ancak Safevi Hükümdarı Abbasın Azerbaycanı geri alması üzerine Safevilere itaat ettiler".

Erməni müəllifi Yuri Barseqyan sərsəmləyib cavanşirləri Muğan cammatı kimi göstərməklə tarixi təhrif edir.

XVIII yüzildə bu ərazidə türkmənşəli sülalə olan Cavanşirlər tərəfindən idarə olunan Qarabağ xanlığı yaranmışdır. Bu irsi Azərbaycan xanları tərəfindən idarə olunan əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan təşkil olunmuş xanlıq idi.

Qarabağ məsələsində tarixi həqiqəti təhrif edən erməni müəlliflərinin irəli sürdüyü mənfi iddiaların kökləri uzaq keçmişin dərin qatlarından keçir. Erməni "alimlərinin" dəlilləri ilə elmi-nəzəri prinsiplər arasında barışmaz təzadlar var, belə ki, bu tarixi dəlillər gerçəklik üstündə deyil, qeyri-reallıqlar üstündə qurulub. Bəziləri cavanşirləri Muğan camaatı, bəziləri isə Aşağı Qarabağdan olduğunu bildirirlər.

Bir sözlə, erməni tarixşünaslığında yuxarıda söylənilən tarixi yalanlar konsepsiya şəklinə salınaraq belə ifadə olunur ki, guya ermənilər Qarabağ ərazisində avtoxton (yəni bu ərazilərin sahibləri, yerli), habelə bu ərazilərdə məskunlaşan azərbaycanlılar isə sonradan gəlmə köçəri türk və tatarların nəsilləridir.

Qeydlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu gün Qarabağ ətrafında gedən əsassız münaqişə və mübahisələrə bəhanə verən səbəblərdən biri bu qədim diyarın tarixi keçmişinin və mədəniyyətinin vaxtında yetərincə öyrənilməməsi və əsl həqiqətlərin ortaya qoyulmaması ilə əlaqədardır.