Firidun bəy Köçərli - Qasım bəy "Zakir" təxəllüs (IV hissə)

Belә açıq vә sadә dildә heç bir şair öz vilayәtinin övzavü әhvalını vә müasirlәrinin dolanacağını bu sayaq doğruluqla aydın vә aşkar yazmayıbdır.
 
Bu kәlam nәzmlәnmiş nәsrdir. Bunda olan rәdif vә qafiyәlәr elm zoru ilә vә savad gücü ilә icad olunmayıbdır. Bunlar camaatımızın ağzında müdam işlәnәn sözlәrdir. Şair özü dә el içindә nәşvü nüma tapmış eloğlu olduğu üçün asanlıqla o sözlәri öz mәxsusi malı kimi sәrf edir. Hansı bir şerdә belә bir sadә misra vә qafiyәlәrә rast gәlmәk olar: «Bizim başımızda çatdadı çanaq», «qoyun oturaq», «qurdu badalaq», «hamıdan qıvraq», «bir qarış torpaq», «dayaq olan kәsә hәqq olar dayaq», «bir qәdim ocaq», «olgil göz-qulaq», «nә diş bilsin, nә dodaq», «deyәk, danışaq» vә habelә.
 
Bu sözlәrin tәmami zәrbül-misal mәqamında müttәsil dilimizdә cari olan sözlәrdir. Necә ki, millәtimiz diridir, bu sadә sözlәr onun dilindә işlәnәcәkdir vә nә qәdәr ki, bu sözlәr istemaldan düşmәyәcәkdir, yәni әcnәbi lisanlardan әxz olunmuş qәliz ibarәlәrin hücumu altında boğulub tәrk olmayacaqdır, millәtimiz dәxi ölmәyib, diri vә salamat qalacaqdır. Necә ki, bir millәtin danışdığı dil itib-batmayıbdır, o millәt özü dәxi itib-batmayacaqdır vә hәyat üzrә baqi qalacaqdır. Elә ki, dil unudulub istemaldan düşdü, dilin sahibi dәxi çox yaşamayacaqdır vә onun fövt olmasına şәkk qalmayacaqdır. Bu barәdә rusların mürәbbisi vә әdibi Uşinski «Ana dili» sәrlövhәsilә yazdığı mәqalәsindә deyir: «Madam ki, bir millәtin özünә mәxsus ana dilisi xarici dillәrin tәqәllüb vә tәsәllütündәn salamat qalıbdır, o millәt özü dә salamatdır. Әgәr onun cәmi maddi vә mәnәvi dövlәtini әlindәn alasan, vәli ana dilinә toxunmayasan, o millәt fövt olmaz vә az müddәtin zәrfindә yenә özünә mal vә dövlәt cәm edәr. Vә bilәks heç bir mal vә dövlәt ilә bir millәti әhya etmәk olmaz, zәmani ki, onun ana dilisi vә milli lisanı olmaya».
 
Mәrhum Zakirin öz milli dilinin şivәsi vә ruhunu nә dәrәcәdә bilmәyi onun nәzm ilә tәrtib qıldığı bir çox nağıl vә hekayәlәrindәn görünür. Onlardan bir neçәsini «Balalara hәdiyyә» nam adlı kitabçamızda dәrc etdirmişik. Tanış olmaq istәyәnlәr o kitaba rücu etsinlәr.
 
Mirzә Fәtәli Axundova yazdığı başqa bir namәsindә Zakir yenә Qarabağın әhvalından filcümlә mәlumat verib, hәr bir sinfin şüğlü karını vә әmali-şәniәsini Mirzәyә kәşf qılır. Bu namә daha da ziyadә şairanә yazılmışdır. Namәnin ibtidasında şair öz könlünә üz tutub bir növ qәflәtdәn bidar etmәk qәsdilә baharın yetişmәyini xәbәr verir vә ona xitabәn deyir: «Ey könül, dünyanın qәmi sәnә ha qalmayıbdır?! Beş günlük ömrün var, ye, iç; eyş-işrәtlә vaxtını keçirib, zövq-sәfaya mәşğul ol! Gәrdişi-dövranın möhnәt vә cәfasını ancaq gәrdişi-şәrab apara bilәr. Әgәr özün sufilik biruz edib, şәraba meyl etmәsәn dә, barı qeyrilәrin eyş-nuşuna tamaşa qıl vә bahar fәslinin ruhpәrvәr havası ilә qәlbini tәzәlәndir. Bax gör qadirü rәhman sәnin könlünü açmaqdan ötrü nә türfә şeylәr yaradıbdır, nә gözәl nemәtlәr әta buyurubdur.
 
Sonra şair keçmiş әsrlәrdә olan böyük padşahları, bimurad aşiqlәri vә namdar pәhlivanları bir-bir yad edib deyir ki, onlara qalmayan dünya sәnәmi qalacaqdır? Bәs, vaxtı fövt edib möhnәtdә keçirmәk yaramaz!
 
Bu tәnbih vә tövsiyәdәn sonra şair Mirzә Fәtәlinin özünә rücu edib zәrifanә deyir ki, sәn mәnim kimi deyilsәn. Tiflisin içindә olursan; mәskәnin dә yol üstündәdir; gәlib-gedәnә tamaşa edib, kef vә lәzzәt aparırsan. Xüsusәn bazar günlәri Hallavarın gözәllәri bәzәnib, dәstә-dәstә kәlisayә cәm olurlar. Onlara baxdıqca sәnin ruhun tәzәlәnir. Şair ona mәslәhәt görür ki, axunddan[19] xәlvәt, mümkün olsa, düşәndә bir Balaәhmәdi dә yanına alıb, gedib mәlәksimaya baxsın. Belә zarafatdan sonra şair keçir öz vilayәtinin övzavü әhvalını şәrh qılmağa. Onun öz kәlamına rücu edәk:
 
[19]- Axund -- yәqin ki, burada şeyxülislama işarәdir.
 
Nә xabi-qәflatdir, divanә könül,
Aç gözünü, süni-xudayә bir bax!
Sәnә ki, qalmayıb qәmi alәmin,
Seyri-baği-zövqü sәfayә bir bax!
 
Qıl tamaşә novәrusi-baharә,
Qәnimәtdi beş gün ömri-dübarә;
Sәhni-çәmәnlәrdә qümri, hәzarә
Nә xoş verib sәda-sәdayә, bir bax!
 
Gәrdişi-dövranın, ey xanәxәrab,
Aparır möhnәtin gәrdişi-şәrab;
İçmәsәn dә içmә özün meyi-nab,
Eyşü nuşi-bayü gәdayә bir bax!
 
Yasәmәnin әtri çöküb calәyә,
Gәlir gülüstandan buyi-qaliyә;
Gahi bәnәfşәyә, gahi lalәyә,
Gahi dә nәrgisi-şәhlayә bir bax!
 
Sәrvü sәnubәrin afәti-xәzan
Soyub libasını qoymuşdu üryan;
Gәlib tәrәhhümә sәrvәri-rәhman,
Verdiyi xәlәti-zibayә bir bax!
 
Әgәrçi xәstәsәn, dur bir ayağә,
Ahәstә-ahәstә güzәr qıl bağә;
Qәh-qәhi-minayә, rәqsi-üşşaqә,
Cah-cәhi-bülbüli-şeydayә bir bax!
 
Seyrә çıxıb dәstә-dәstә gözәllәr,
Çiçәk dәrib tәr buxağә düzәrlәr,
Qaqqıldaşa-qaqqıldaşa gülәrlәr,
Canlar alan sövtü sәdayә bir bax!
 
Şәqayiq, qәrәnfil, süsәn, nәstәrәn
Zәbani-hal ilә oxur müstәhsәn;
Hәvayi-kuhsar, sәfayi-çәmәn
Tәn edәr cәnnәtül-mәvayә, bir bax!
 
Necә oldu Cәmşid, Firidun, Kavus,
Söhrabi-namvәr, Fәramәrzü Tus,
Әsasi-İsgәndәr, gәnci-Dәqyanus
Tamam getdi badi-fәnayә, bir bax!
 
Bu dari-dünyanın yox etimadı,
Sәnin dә rehlәtin bugün-fәrdadı;
Sal yadına nәqli-Şirin-Fәrhadı,
Sәrgüzәşti-Mәcnun-Leylayә bir bax!
 
Mәnim tәk deyilsәn, әzizim, sәnin
Kür kәnarı, yol üstüdür mәskәnin;
Lәzzәtini apar gәlib-gedәnin,
Nazәnini-fәrdi-әlayә bir bax!
 
Hallavarın bu sәmtinin gözәli,
Bazar günü gәlisayә çox gәli;
Laçın tumaqәli, tәrlan cilvәli,
Sәri tәr cığalı sonayә bir bax!
 
Duyuq düşsә әgәr vermәzlәr rüxsәt,
Unutma, gah-gah düşәndә fürsәt
Molla Әhmәdi dә axunddan xәlvәt,
Al yanına, mәlәksimayә bir bax!
 
Fisqü fücur hәddәn aşıb Şişәdә,
Erkәyi, dişisi yaman peşәdә;
Mәnәm qalan hәmin bu әndişәdә,
Zәmanә dönübdür, qövqayә bir bax!
 
Sürahi solunda, badә sağında,
Mәzә qabağında, mey dodağında,
Çeşmә kәnarında, çay qırağında
Әmmameyi-seyyid, mollayә bir bax!
 
Vaiz bizә oxur şәrhi-Mustafa,
Hәramә mürtәkib olmayın әsla!
Өzü lüm-lüm udar batindә, әmma
Zahirdә dediyi mәnayә bir bax!
 
Kimdi baxan peyğәmbәrә, imamә,
Bu dağılmış düşәn deyil nizamә.
Orucluqda şürbi-meyi-gülfamә,
Mahi-mәhәrrәmdә zinayә bir bax!
 
Sәhra mәrdümini şәhr әhli görcәk
Yalvarıb, yapışıb oturdar çömlәk;
Beş arşında sürüşdürür üç çәrәk,
Tacirә seyr eylә, sövdayә bir bax!
 
Baqqal qoyar tәrәziyә imanın,
Әsәl qiymәtinә satar ayranın,
Qudurmuş it kimi dolar dörd yanın,
Deyәn yoxdur Ali-Әbayә bir bax!
 
Pinәçilәr bafta taxar boynuna,
İmperial tökәr vәrәq oynuna,
Qovurmaçı saat qoyub qoynuna,
İddiayi-әla, әdnayә bir bax!
 
Hәramilәr kimi yol üstә yatar,
Tamojnaya çakәr olub, mal tutar,
Dünbәk çalar, şәrab içәr, baş atar,
Qövli-bәyzadәyә, tәrsayә bir bax!
 
Dolanır bazarı darra, kvartal,
Döyülür sifәtlәr, yolunur saqqal;
Gecә get cibinә beş-on manat sal,
Gündüz gәlib nırxa, bahayә bir bax!
 
Hәddәn aşıb bu viladә şәrarәt,
Hәr kim bir iş görә, puluna minnәt;
Mu qәdәri yoxdur әdlü әdalәt
Vә lakin şöhrәti-bicayә bir bax!
 
Böyüklәrin işi deyil demәli,
Dәnidәn betәrdir feli, әmәli;
Böylә görmәmişdik bundan әzәli,
İndi karü bari-rüsvayә bir bax!
 
Xanzadәlәr şişә taxır rәyәti,
Өzlәrinin deyil malü dövlәti;
Orda tәpәr, harda düşsә fürsәti,
Mujikә seyr elә, ağayә bir bax!
 
Palajenya nәqli ta olub möhkәm,
Gәrәk bәy azalda zülmün dәmadәm;
Dәxi dә artırır bu әhli-biqәm,
Yanında çalınan zurnayә bir bax!
 
Piranәsәrlikdә mәn oldum rüsva,
Düzәlmәdi işlәr, cana yetdim ta;
Gör nә oyun tutdu, әzizim Mirza, --
Zakirә, tәqdiri-qәzayә bir bax!
 
1848-ci sәnәdә çıxan zakonun hökmüncә xanzadә vә bәyzadәlәrin ixtiyarı azalır vә rәiyyәt tayfasına bәzi ixtiyarat vә әmniyyәt vәdә olunur. Vәli qanun vә qaydaya adәt etmәmiş xanzadәlәr çәndan tәzә zakona mültәfit olmayıb, irәlikindәn dә ziyadә bacardıqları zülmü rәiyyәtlәrin haqqında әsirgәmәzlәrmiş.
 Burada Zakir xanzadәlәrin avamlığını vә vәhşiyanә hәrәkәtlәrini tәyib vә tәzmim edib deyir: Bu әhlibiqәmin halına heç bir şey tәfavüt etmәz; yanlarında çalınan zurnaya bax ki, onları bidar vә huşyar qılmaz.
 
Әgәrçi burada şair xanların vә bәylәrin avamlığını, zülm vә istibdad tәrәfdarı olmaqlarını zәmm elәyir, vәli bu palajeniyanın (qәrardadın)" hökmü --ki, xanzadә vә bәyzadәlәr ilә rәiyyәt tayfasının arasında gәrәkdir bir növ müsavat olsun, -- onun özünü dә müztәrib vә pәrişanhal elәyir vә buna sәbәb şairin ezünün nücәba vә xanzadә silkinә daxil vә mәnsub olmasıdır.
 
Hәmin bu mәzmunda ikinci dәfә olaraq tәzә bir zakonun elan olunması Zakiri daha da artıq mәğmum vә dikәrkun edib, aşağıda tәhrir olunan nalә vә şikvәlәrin inşadına sәbәb olur:
 
Çıxmadı, qurtulaq dәrdü bәladan,
Gundә bir zakuni görәn canımız.
Hәr ayın başında bir yol dәyşilәn
Adәtu qanuni görәn canımız.
 
Tәfavut qalmadı gәdayә, bәyә,
Barkeşlәr indi keçib yedәyә[20];
Qәnaәt eylәsin bezә, qәdәyә
Cameyi-gülguni görәn canımız.
 
[20]- Barkeşlәr -- yәni yük heyvanları indi yedәyә keçibdir. Rəiyyәt tayfasının layiqi-hörmәt vә etina olmasına işarәdir.
 
Bundan isә yegdir diyari-qürbәt,
Al başını, dur get, әlbәt, sәd әlbәt;
Yalavac әyaldan çәksin xәcalәt
Bәzәkli xatuni görәn çanımız.
 
Yazü qış hәmişә sevgili canan
Geyәrdi әyninә libasi-әlvan;
Olmasınmı indi sәrv tәk üryan
Qamәti-mövzuni görәn canımız?!
 
Fәtulә-fәtulә sәfheyi-rudә,
Gәh tәrfi-zәnәxdә, gahi әbrudә,
Pәrişan olmazmı qubaraludә
Müәttәr kisuni körәn canımız?!
 
Mübarәkdir bu dünyanın nizamı,
Nәhayәt, müşküldür öyrәtmәk xamı;
Yad edib ağlayın keçәn әyyamı,
Mehnәti-әfzuni görәn canımız!
 
Ac qaldıqca rәxtixabi sataçaq,
Gәlә-gәlә quru yerdә yatacaq;
Uzaqdan sikkәyә güllә atacaq
Min tümәn altuni körәn çanımız.
 
Saldıq başımıza nә növi daşı,
Harda biz görmüşük belә pәrxaşı?
Rәiyyәtlә boyunduruq yoldaşı --
Çakәri-dilxuni görәn canımız.
 
 
Nә gündә yaradıb xudavәnd bizi,
Bir yana apara bilmәdik izi.
Gahi Avanesi, gahi Sәrkizi,
Gahi dә Semyoni görәn canımız.
 
Bәy ikәn adımız oldu mülkәdar,
Daxi mundan belә bizimçün nә var?
Mükәddәr olmazmı sahibiixtiyar--
Әvәki, Әrtuni görәn canımız.
 
Satarıq, sovarıq olub qalanı,
Hәq bilir sözümün yoxdu yalanı,
Salsın alta indi öküz palanı
Balışi-pәrquni görәn canımız.
 
Sәrxeyl ikәn yeksәr qaldıq ayaqda,
İşlәrimiz keçir yaman sayaqda,
Nә tirәbәxt oldu bu Qarabağda
Taleyi-meymuni görәn canımız.
 
Tağar-tağar arpa, buğda әkilәn,
Biçilib, döyülüb dama tökülәn;
Qan axıt gözündәn, ipәk çәkilәn --
Xali tәrazuni görәn canımız.
 
Bu tövr ilә getmәk müşküldür yola,
Nә sağa mümkündür qaçmaq, nә sola;
Gәrәk indәn belә digәrgun ola
Kari-digәrguni görәn canımız.
 
Aparılır qaravula, keşiyә,
Qәht olub bir deşik, girәk deşiyә
Buriya döşәsin evә, eşiyә,
Qalini, bahuni görәn canımız.
 
Bu zülmü insana eylәmәz insan,
Saf cana yetişdik, aman, әlaman!
Bir neçә lamәzhәb, adı müsәlman
Mürtәdü mәluni görәn canımız.
 
Gәldi, getdi, heyif, әmiri-nәcib,
Feyzi-nәzәrindәn olduq binәsib;
Necә qәbul eylәr naәhl tәbib
Haziq Әrәstuni görәn canımız.
 
Lazımdır ki, edәk belә qonağa
Ellik ilә malü-mülki sadağa;
Өzgә әmir ilә tutmaz әlaqә
Ta doyunca muni görәn canımız.
 
Әdalәtli, mürüvvәtli canişin,
Tәkyәmiz onadır küllühüm hәmin;
Sәnaxandır ona ta ruzi-pәsin,
Xәlqә rәhnümuni görәn canımız.
 
Mәlcәi-füqәra, mömini-zәlil,
Hamiyi-züәfa, mürşidi-dәlil,
Kәrәmi abi-Kür, әtasi Edil,
Sәxası Ceyhuni görәn canımız!
 
Qasım bәyin bәrgüzidә әsәrlәrindәn birisi dә mollaların şәnindә vә üsuli, şeyxi-mәzhәblәrin әqaidinә dair yazdığı hәcvasa kәlamıdır ki, onun mislini bu vaxta kimi Azәrbaycan şüәrasının asarü әşarında görmәmişik. Bu kәlamda Zakirin әn müqtәdir vә rәvantәb bir şair olması yәqin olunur.
 
Ondan sonra gәlәn şairlәrdәn bir çoxu bu kәlama nәzirәlәr yazıblarsa da, heç birisi belә fәsahәt vә bәlağәtdә mәtlәbi yetirә bilmәyibdir. Onunla oxucuları aşina etmәyi özümüzә borc bilib, burada onu dәrc edirik.Belә açıq vә sadә dildә heç bir şair öz vilayәtinin övzavü әhvalını vә müasirlәrinin dolanacağını bu sayaq doğruluqla aydın vә aşkar yazmayıbdır.
 
Bu kәlam nәzmlәnmiş nәsrdir. Bunda olan rәdif vә qafiyәlәr elm zoru ilә vә savad gücü ilә icad olunmayıbdır. Bunlar camaatımızın ağzında müdam işlәnәn sözlәrdir. Şair özü dә el içindә nәşvü nüma tapmış eloğlu olduğu üçün asanlıqla o sözlәri öz mәxsusi malı kimi sәrf edir. Hansı bir şerdә belә bir sadә misra vә qafiyәlәrә rast gәlmәk olar: «Bizim başımızda çatdadı çanaq», «qoyun oturaq», «qurdu badalaq», «hamıdan qıvraq», «bir qarış torpaq», «dayaq olan kәsә hәqq olar dayaq», «bir qәdim ocaq», «olgil göz-qulaq», «nә diş bilsin, nә dodaq», «deyәk, danışaq» vә habelә.
 
Bu sözlәrin tәmami zәrbül-misal mәqamında müttәsil dilimizdә cari olan sözlәrdir. Necә ki, millәtimiz diridir, bu sadә sözlәr onun dilindә işlәnәcәkdir vә nә qәdәr ki, bu sözlәr istemaldan düşmәyәcәkdir, yәni әcnәbi lisanlardan әxz olunmuş qәliz ibarәlәrin hücumu altında boğulub tәrk olmayacaqdır, millәtimiz dәxi ölmәyib, diri vә salamat qalacaqdır. Necә ki, bir millәtin danışdığı dil itib-batmayıbdır, o millәt özü dәxi itib-batmayacaqdır vә hәyat üzrә baqi qalacaqdır. Elә ki, dil unudulub istemaldan düşdü, dilin sahibi dәxi çox yaşamayacaqdır vә onun fövt olmasına şәkk qalmayacaqdır. Bu barәdә rusların mürәbbisi vә әdibi Uşinski «Ana dili» sәrlövhәsilә yazdığı mәqalәsindә deyir: «Madam ki, bir millәtin özünә mәxsus ana dilisi xarici dillәrin tәqәllüb vә tәsәllütündәn salamat qalıbdır, o millәt özü dә salamatdır. Әgәr onun cәmi maddi vә mәnәvi dövlәtini әlindәn alasan, vәli ana dilinә toxunmayasan, o millәt fövt olmaz vә az müddәtin zәrfindә yenә özünә mal vә dövlәt cәm edәr. Vә bilәks heç bir mal vә dövlәt ilә bir millәti әhya etmәk olmaz, zәmani ki, onun ana dilisi vә milli lisanı olmaya».
 
Mәrhum Zakirin öz milli dilinin şivәsi vә ruhunu nә dәrәcәdә bilmәyi onun nәzm ilә tәrtib qıldığı bir çox nağıl vә hekayәlәrindәn görünür. Onlardan bir neçәsini «Balalara hәdiyyә» nam adlı kitabçamızda dәrc etdirmişik. Tanış olmaq istәyәnlәr o kitaba rücu etsinlәr.
 
Mirzә Fәtәli Axundova yazdığı başqa bir namәsindә Zakir yenә Qarabağın әhvalından filcümlә mәlumat verib, hәr bir sinfin şüğlü karını vә әmali-şәniәsini Mirzәyә kәşf qılır. Bu namә daha da ziyadә şairanә yazılmışdır. Namәnin ibtidasında şair öz könlünә üz tutub bir növ qәflәtdәn bidar etmәk qәsdilә baharın yetişmәyini xәbәr verir vә ona xitabәn deyir: «Ey könül, dünyanın qәmi sәnә ha qalmayıbdır?! Beş günlük ömrün var, ye, iç; eyş-işrәtlә vaxtını keçirib, zövq-sәfaya mәşğul ol! Gәrdişi-dövranın möhnәt vә cәfasını ancaq gәrdişi-şәrab apara bilәr. Әgәr özün sufilik biruz edib, şәraba meyl etmәsәn dә, barı qeyrilәrin eyş-nuşuna tamaşa qıl vә bahar fәslinin ruhpәrvәr havası ilә qәlbini tәzәlәndir. Bax gör qadirü rәhman sәnin könlünü açmaqdan ötrü nә türfә şeylәr yaradıbdır, nә gözәl nemәtlәr әta buyurubdur.
 
Sonra şair keçmiş әsrlәrdә olan böyük padşahları, bimurad aşiqlәri vә namdar pәhlivanları bir-bir yad edib deyir ki, onlara qalmayan dünya sәnәmi qalacaqdır? Bәs, vaxtı fövt edib möhnәtdә keçirmәk yaramaz!
 
Bu tәnbih vә tövsiyәdәn sonra şair Mirzә Fәtәlinin özünә rücu edib zәrifanә deyir ki, sәn mәnim kimi deyilsәn. Tiflisin içindә olursan; mәskәnin dә yol üstündәdir; gәlib-gedәnә tamaşa edib, kef vә lәzzәt aparırsan. Xüsusәn bazar günlәri Hallavarın gözәllәri bәzәnib, dәstә-dәstә kәlisayә cәm olurlar. Onlara baxdıqca sәnin ruhun tәzәlәnir. Şair ona mәslәhәt görür ki, axunddan[19] xәlvәt, mümkün olsa, düşәndә bir Balaәhmәdi dә yanına alıb, gedib mәlәksimaya baxsın. Belә zarafatdan sonra şair keçir öz vilayәtinin övzavü әhvalını şәrh qılmağa. Onun öz kәlamına rücu edәk:
 
[19]- Axund -- yәqin ki, burada şeyxülislama işarәdir.
 
Nә xabi-qәflatdir, divanә könül,
Aç gözünü, süni-xudayә bir bax!
Sәnә ki, qalmayıb qәmi alәmin,
Seyri-baği-zövqü sәfayә bir bax!
 
Qıl tamaşә novәrusi-baharә,
Qәnimәtdi beş gün ömri-dübarә;
Sәhni-çәmәnlәrdә qümri, hәzarә
Nә xoş verib sәda-sәdayә, bir bax!
 
Gәrdişi-dövranın, ey xanәxәrab,
Aparır möhnәtin gәrdişi-şәrab;
İçmәsәn dә içmә özün meyi-nab,
Eyşü nuşi-bayü gәdayә bir bax!
 
Yasәmәnin әtri çöküb calәyә,
Gәlir gülüstandan buyi-qaliyә;
Gahi bәnәfşәyә, gahi lalәyә,
Gahi dә nәrgisi-şәhlayә bir bax!
 
Sәrvü sәnubәrin afәti-xәzan
Soyub libasını qoymuşdu üryan;
Gәlib tәrәhhümә sәrvәri-rәhman,
Verdiyi xәlәti-zibayә bir bax!
 
Әgәrçi xәstәsәn, dur bir ayağә,
Ahәstә-ahәstә güzәr qıl bağә;
Qәh-qәhi-minayә, rәqsi-üşşaqә,
Cah-cәhi-bülbüli-şeydayә bir bax!
 
Seyrә çıxıb dәstә-dәstә gözәllәr,
Çiçәk dәrib tәr buxağә düzәrlәr,
Qaqqıldaşa-qaqqıldaşa gülәrlәr,
Canlar alan sövtü sәdayә bir bax!
 
Şәqayiq, qәrәnfil, süsәn, nәstәrәn
Zәbani-hal ilә oxur müstәhsәn;
Hәvayi-kuhsar, sәfayi-çәmәn
Tәn edәr cәnnәtül-mәvayә, bir bax!
 
Necә oldu Cәmşid, Firidun, Kavus,
Söhrabi-namvәr, Fәramәrzü Tus,
Әsasi-İsgәndәr, gәnci-Dәqyanus
Tamam getdi badi-fәnayә, bir bax!
 
Bu dari-dünyanın yox etimadı,
Sәnin dә rehlәtin bugün-fәrdadı;
Sal yadına nәqli-Şirin-Fәrhadı,
Sәrgüzәşti-Mәcnun-Leylayә bir bax!
 
Mәnim tәk deyilsәn, әzizim, sәnin
Kür kәnarı, yol üstüdür mәskәnin;
Lәzzәtini apar gәlib-gedәnin,
Nazәnini-fәrdi-әlayә bir bax!
 
Hallavarın bu sәmtinin gözәli,
Bazar günü gәlisayә çox gәli;
Laçın tumaqәli, tәrlan cilvәli,
Sәri tәr cığalı sonayә bir bax!
 
Duyuq düşsә әgәr vermәzlәr rüxsәt,
Unutma, gah-gah düşәndә fürsәt
Molla Әhmәdi dә axunddan xәlvәt,
Al yanına, mәlәksimayә bir bax!
 
Fisqü fücur hәddәn aşıb Şişәdә,
Erkәyi, dişisi yaman peşәdә;
Mәnәm qalan hәmin bu әndişәdә,
Zәmanә dönübdür, qövqayә bir bax!
 
Sürahi solunda, badә sağında,
Mәzә qabağında, mey dodağında,
Çeşmә kәnarında, çay qırağında
Әmmameyi-seyyid, mollayә bir bax!
 
Vaiz bizә oxur şәrhi-Mustafa,
Hәramә mürtәkib olmayın әsla!
Өzü lüm-lüm udar batindә, әmma
Zahirdә dediyi mәnayә bir bax!
 
Kimdi baxan peyğәmbәrә, imamә,
Bu dağılmış düşәn deyil nizamә.
Orucluqda şürbi-meyi-gülfamә,
Mahi-mәhәrrәmdә zinayә bir bax!
 
Sәhra mәrdümini şәhr әhli görcәk
Yalvarıb, yapışıb oturdar çömlәk;
Beş arşında sürüşdürür üç çәrәk,
Tacirә seyr eylә, sövdayә bir bax!
 
Baqqal qoyar tәrәziyә imanın,
Әsәl qiymәtinә satar ayranın,
Qudurmuş it kimi dolar dörd yanın,
Deyәn yoxdur Ali-Әbayә bir bax!
 
Pinәçilәr bafta taxar boynuna,
İmperial tökәr vәrәq oynuna,
Qovurmaçı saat qoyub qoynuna,
İddiayi-әla, әdnayә bir bax!
 
Hәramilәr kimi yol üstә yatar,
Tamojnaya çakәr olub, mal tutar,
Dünbәk çalar, şәrab içәr, baş atar,
Qövli-bәyzadәyә, tәrsayә bir bax!
 
Dolanır bazarı darra, kvartal,
Döyülür sifәtlәr, yolunur saqqal;
Gecә get cibinә beş-on manat sal,
Gündüz gәlib nırxa, bahayә bir bax!
 
Hәddәn aşıb bu viladә şәrarәt,
Hәr kim bir iş görә, puluna minnәt;
Mu qәdәri yoxdur әdlü әdalәt
Vә lakin şöhrәti-bicayә bir bax!
 
Böyüklәrin işi deyil demәli,
Dәnidәn betәrdir feli, әmәli;
Böylә görmәmişdik bundan әzәli,
İndi karü bari-rüsvayә bir bax!
 
Xanzadәlәr şişә taxır rәyәti,
Өzlәrinin deyil malü dövlәti;
Orda tәpәr, harda düşsә fürsәti,
Mujikә seyr elә, ağayә bir bax!
 
Palajenya nәqli ta olub möhkәm,
Gәrәk bәy azalda zülmün dәmadәm;
Dәxi dә artırır bu әhli-biqәm,
Yanında çalınan zurnayә bir bax!
 
Piranәsәrlikdә mәn oldum rüsva,
Düzәlmәdi işlәr, cana yetdim ta;
Gör nә oyun tutdu, әzizim Mirza, --
Zakirә, tәqdiri-qәzayә bir bax!
 
1848-ci sәnәdә çıxan zakonun hökmüncә xanzadә vә bәyzadәlәrin ixtiyarı azalır vә rәiyyәt tayfasına bәzi ixtiyarat vә әmniyyәt vәdә olunur. Vәli qanun vә qaydaya adәt etmәmiş xanzadәlәr çәndan tәzә zakona mültәfit olmayıb, irәlikindәn dә ziyadә bacardıqları zülmü rәiyyәtlәrin haqqında әsirgәmәzlәrmiş.
 Burada Zakir xanzadәlәrin avamlığını vә vәhşiyanә hәrәkәtlәrini tәyib vә tәzmim edib deyir: Bu әhlibiqәmin halına heç bir şey tәfavüt etmәz; yanlarında çalınan zurnaya bax ki, onları bidar vә huşyar qılmaz.
 
Әgәrçi burada şair xanların vә bәylәrin avamlığını, zülm vә istibdad tәrәfdarı olmaqlarını zәmm elәyir, vәli bu palajeniyanın (qәrardadın)" hökmü --ki, xanzadә vә bәyzadәlәr ilә rәiyyәt tayfasının arasında gәrәkdir bir növ müsavat olsun, -- onun özünü dә müztәrib vә pәrişanhal elәyir vә buna sәbәb şairin ezünün nücәba vә xanzadә silkinә daxil vә mәnsub olmasıdır.
 
Hәmin bu mәzmunda ikinci dәfә olaraq tәzә bir zakonun elan olunması Zakiri daha da artıq mәğmum vә dikәrkun edib, aşağıda tәhrir olunan nalә vә şikvәlәrin inşadına sәbәb olur:
 
Çıxmadı, qurtulaq dәrdü bәladan,
Gundә bir zakuni görәn canımız.
Hәr ayın başında bir yol dәyşilәn
Adәtu qanuni görәn canımız.
 
Tәfavut qalmadı gәdayә, bәyә,
Barkeşlәr indi keçib yedәyә[20];
Qәnaәt eylәsin bezә, qәdәyә
Cameyi-gülguni görәn canımız.
 
[20]- Barkeşlәr -- yәni yük heyvanları indi yedәyә keçibdir. Rəiyyәt tayfasının layiqi-hörmәt vә etina olmasına işarәdir.
 
Bundan isә yegdir diyari-qürbәt,
Al başını, dur get, әlbәt, sәd әlbәt;
Yalavac әyaldan çәksin xәcalәt
Bәzәkli xatuni görәn çanımız.
 
Yazü qış hәmişә sevgili canan
Geyәrdi әyninә libasi-әlvan;
Olmasınmı indi sәrv tәk üryan
Qamәti-mövzuni görәn canımız?!
 
Fәtulә-fәtulә sәfheyi-rudә,
Gәh tәrfi-zәnәxdә, gahi әbrudә,
Pәrişan olmazmı qubaraludә
Müәttәr kisuni körәn canımız?!
 
Mübarәkdir bu dünyanın nizamı,
Nәhayәt, müşküldür öyrәtmәk xamı;
Yad edib ağlayın keçәn әyyamı,
Mehnәti-әfzuni görәn canımız!
 
Ac qaldıqca rәxtixabi sataçaq,
Gәlә-gәlә quru yerdә yatacaq;
Uzaqdan sikkәyә güllә atacaq
Min tümәn altuni körәn çanımız.
 
Saldıq başımıza nә növi daşı,
Harda biz görmüşük belә pәrxaşı?
Rәiyyәtlә boyunduruq yoldaşı --
Çakәri-dilxuni görәn canımız.
 
 
Nә gündә yaradıb xudavәnd bizi,
Bir yana apara bilmәdik izi.
Gahi Avanesi, gahi Sәrkizi,
Gahi dә Semyoni görәn canımız.
 
Bәy ikәn adımız oldu mülkәdar,
Daxi mundan belә bizimçün nә var?
Mükәddәr olmazmı sahibiixtiyar--
Әvәki, Әrtuni görәn canımız.
 
Satarıq, sovarıq olub qalanı,
Hәq bilir sözümün yoxdu yalanı,
Salsın alta indi öküz palanı
Balışi-pәrquni görәn canımız.
 
Sәrxeyl ikәn yeksәr qaldıq ayaqda,
İşlәrimiz keçir yaman sayaqda,
Nә tirәbәxt oldu bu Qarabağda
Taleyi-meymuni görәn canımız.
 
Tağar-tağar arpa, buğda әkilәn,
Biçilib, döyülüb dama tökülәn;
Qan axıt gözündәn, ipәk çәkilәn --
Xali tәrazuni görәn canımız.
 
Bu tövr ilә getmәk müşküldür yola,
Nә sağa mümkündür qaçmaq, nә sola;
Gәrәk indәn belә digәrgun ola
Kari-digәrguni görәn canımız.
 
Aparılır qaravula, keşiyә,
Qәht olub bir deşik, girәk deşiyә
Buriya döşәsin evә, eşiyә,
Qalini, bahuni görәn canımız.
 
Bu zülmü insana eylәmәz insan,
Saf cana yetişdik, aman, әlaman!
Bir neçә lamәzhәb, adı müsәlman
Mürtәdü mәluni görәn canımız.
 
Gәldi, getdi, heyif, әmiri-nәcib,
Feyzi-nәzәrindәn olduq binәsib;
Necә qәbul eylәr naәhl tәbib
Haziq Әrәstuni görәn canımız.
 
Lazımdır ki, edәk belә qonağa
Ellik ilә malü-mülki sadağa;
Өzgә әmir ilә tutmaz әlaqә
Ta doyunca muni görәn canımız.
 
Әdalәtli, mürüvvәtli canişin,
Tәkyәmiz onadır küllühüm hәmin;
Sәnaxandır ona ta ruzi-pәsin,
Xәlqә rәhnümuni görәn canımız.
 
Mәlcәi-füqәra, mömini-zәlil,
Hamiyi-züәfa, mürşidi-dәlil,
Kәrәmi abi-Kür, әtasi Edil,
Sәxası Ceyhuni görәn canımız!
 
Qasım bәyin bәrgüzidә әsәrlәrindәn birisi dә mollaların şәnindә vә üsuli, şeyxi-mәzhәblәrin әqaidinә dair yazdığı hәcvasa kәlamıdır ki, onun mislini bu vaxta kimi Azәrbaycan şüәrasının asarü әşarında görmәmişik. Bu kәlamda Zakirin әn müqtәdir vә rәvantәb bir şair olması yәqin olunur.
 
Ondan sonra gәlәn şairlәrdәn bir çoxu bu kәlama nәzirәlәr yazıblarsa da, heç birisi belә fәsahәt vә bәlağәtdә mәtlәbi yetirә bilmәyibdir. Onunla oxucuları aşina etmәyi özümüzә borc bilib, burada onu dәrc edirik.

(V hissə)