Kolumbdan qabaq Amerikanı kəşf eləmiş müsəlman

Zaman ötdükcə köhnə nəzəriyyələr, qənaətlər şübhə altına alınır və onlara yenidən baxılır. Bəzən əvvəllər heç məlum olmayan faktlar və yeni adlar ortaya çıxır, buna qədərki fikirləri alt-üst edir. Bunların arasında Kolumbdan çox daha əvvəl Amerikanı kəşf etməkdə “şübhəli bilinən” müsəlman alim Əbu Rayhan əl Biruninin adı var.

Ens.az xəbər verir ki, Biruni orta əsr İslam dünyasının ən böyük ensiklopedik alimlərindən biridir (İbn Sina ilə birlikdə). O, riyaziyyat, astronomiya, fizika, təbiətşünaslıq, coğrafiya, filologiya, tarix üzrə nə az, nə çox düz 146 əsərin müəllifidir. Təəssüf ki, onun bu əsərlərinin əksəriyyəti itib batmış və bərpa edilməsi mümkün olmamışdır.

Bəzi ərəb müəllifləri onu "Əl-Xvarizmi", eləcə də "müəllim" mənasını verən əl-Ustaz" adlandırıblar.

Amerikalı tarixçi və yazıçı Frederik Starr hesab edir ki, Amerikanı 1498-ci ildə Kolumb deyil, ondan çox daha əvvəl bu müsəlman alimi kəşf etmişdi. Onun "Bu günün tarixi" jurnalında dərc olunmuş məqaləsinə görə, müasir Özbəkistan ərazisində 973-cü ildə anadan olmuş Əbu Rayhan əl-Biruni Avropa ilə Asiya arasındakı okeanda başqa bir qitənin mövcud olduğunu fərz edən ilk şəxs idi.

On birinci əsrin əvvəllərində bunu elan edən əl-Biruni bu qitəni görməmişdi. Ancaq coğrafiya və xəritəçəkmə sahəsindəki misilsiz bilik və təcrübəsi onu Avropa və Afrikanın qərb sahillərindən Asiyanın şərq sahillərinə qədər uzanan ərazilərin əsl dünyanın yalnız 2/5-ni təşkil etdiyi qənaətinə gətirmişdi.

Orta Şərq və Hindistan dillərini bilməsi, eyni zamanda Əhməd Əl-Fərqani kimi böyük elm adamlarından riyaziyyat, astronomiya, mineralogiya, coğrafiya, kartoqrafiya, həndəsə və trigonometriya fənlərini öyrənməsi ona müxtəlif sahələr və elmlər haqqında dərin bilgilər qazandırmışdı. Əl-Biruni fəaliyyətinə Orta Asiya, Hindistan, Orta Şərq və Aralıq dənizinin müxtəlif şəhərlərinin eninə və uzununa yerləşmələrini müəyyənləşdirməklə başlamışdı.

Klaudius Ptolemey və Pifaqor kimi qədim yunan alimlərinin işlərini araşdırdıqdan sonra əl-Biruni yerin həqiqətən kürə şəklində olduğunu dəqiqləşdirdi. Yerin forması haqqında eyni fikirdə olan müəllimi Əl-Fargani planetin dairəsinin demək olar ki, dəqiq koordinatlarını hesablamağı bacarmışdı.

Bu məlumatlar sonradan Kolumb tərəfindən də istifadə edilmişdir. Lakin Kolumbun səhvi onda olmuşdu ki, o, Əl-Fərqaninin ölçüləri Roma deyil, ərəb mili ilə apardığını fərq etməmiş, bunun nəticəsində yol məsafəsini qiymətləndirə bilməməsinə səbəb olmuşdu. Bundan əlavə, Kolumb səyahətə çıxarkən Amerikanı kəşf etmək niyyətində deyildi, çünki Avropadan birbaşa Asiyaya üzdüklərini düşünürdü.

Əl-Biruninin Yer kürəsi haqqında təqdim etdiyi ölçülər müasir məlumatlardan cəmi 10,44 mil fərqlənir. Dünyanın günəş ətrafında fırlanması və həmin dövrdə mövcud olan bir sıra yanlış təsəvvürlərin əksinə çıxaraq, bu fikirlərə tabe olmaması ilə yanaşı, Amerikanın mövcud olduğunu irəli sürmüşdü.

Bu nəzəriyyəni təqribən 1037-ci ildə irəli sürəndə əl-Biruni 70 yaşında idi. Odur ki, fiziki gücü və müvafiq vasitələrin olmaması səbəbindən Əl-Biruninin fərziyyələri yalnız nəzəriyyə olaraq qaldı. Bu, Amerikanın Kolumbdan əvvəl kəşf edilməməsi demək deyil.

Çünki onuncu əsrin sonlarında Skandinaviyadan olan norveçlilərin İslandiya və Qrenlandiyanı keçərək təsadüfən indiki Kanada ərazilərinə gedib çıxdıqlarına və orada yaşayan yerli sakinlər tərəfindən qovulduqlarına dair dəlillər vardır. Bununla belə, Əl-Biruni "yeni dünya" adlanan qitənin mövcudluğunu rəsmi olaraq elan edən ilk şəxs idi..