Koroğlu - Koroğlu dastanı/Koroğlunun Ərzurum səfəri (I hissə)

Günlərin bir günü Koroğlunun aşığı Cünun Ərzuruma gəlmişdi.

Cəfər paşanın məclisində oxuyurdu. Söhbət arasında Cəfər paşa dedi:

– Ay aşıq, sən söylədin ki, Çənlibellisən. Yəqin ki, başında yeddi min yeddi yüz yetmiş yeddi dəlisi olan Koroğlunu görübsən, tanıyırsan. Bir ondan oxu görək.

Aşıq Cünun Cəfər paşanın cavabında sazı sinəsinə basıb, aldı görək nə dedi:

Qıratın üstündə, ərlər yanında,
Dağları, daşları, gəzər Koroğlu.
Hərdən acıqlanıb, nərə çəkəndə
Yağılar bağrını əzər Koroğlu.
Meydana girəndə hünər eyləyər,
Leş qalar bir yanda, kəllə söyləyər,
Yüz sar gəlsə, bir tərlana neyləyər
Laçın tək havada süzər Koroğlu.
Mərd meydandan qaçmayıbdı yaşında,
Dəlilərin cəm görmüşəm başında,
Düşməni sındırar tər savaşında,
Cünun deyər şirə bənzər Koroğlu.

Aşıq Cünunun qoç Koroğlunu tərifləməsi, onun iyidliyindən, mərdliyindən
oxuması Cəfər paşaya xoş gəlmədi. Ancaq o, məclisdəki
qonaqlardan keçib aşıq Cünuna bir söz demədi. Aşıq Cünun Cəfər
paşanın məclisində oxumaqda olsun, sizə Telli xanımdan danışım.
Cəfər paşanın Telli xanım adlı gözəl bir qızı var idi. O, atasının
məclisində aşıq oxuduğunu bilən kimi Cəfər paşanın yanına adam
göndərib aşıq Cünunun gəlib onun məclisində də oxumasına izn istədi.
Cəfər paşa izn verdi. Aşıq Cünun qalxıb Telli xanımın məclisinə gəldi.
Telli xanımın yanında qırx incəbel qız əyləşmişdi. Telli xanım aşıq
Cünunu görüb dedi:
– Ay aşıq, haralısan? Adın nədi?
Aşıq Cünun dedi:
– Ay xanım, Çənlibelliyəm. Adım aşıq Cünundu.
Telli xanım Çənlibelin adını eşitmişdi. Koroğlunun, onun Qıratının
tərifi qulağına çatmışdı. Ona görə də Cünuna üz tutub:
– Ay aşıq Cünun, Çənlibel nə cür yerdi ki, onun atı dəli, iyidi
dəlidi! Aşığı da dəlidi?
Aşıq Cünun dedi:
– Ay xanım, elə mənim ata-anam qoyduğu ad Cünundu.
Telli xanım dedi:
– Çənlibeldə qoç Koroğlunu tanıyırsanmı?
Aşıq Cünun dedi:
– Çox yaxşı tanıyıram.
Telli xanım dedi:
– Elə isə Koroğludan bir az oxu, qulaq asaq.
Aşıq Cünun dedi:
– Ay Telli xanım, sinəmə üç xana söz gəlib, izin ver əzəl onu söyləyim,
sonra da iyidlikdə mərd, dava günü comərd dəlilərin başı, qəhrəmanlar
qardaşı Koroğludan oxuyum.
Telli xanım dedi:
– Aşıq, izindi, oxu.
Telli xanımın cavabında aldı aşıq Cünun görək nə dedi:
Bu günkü məclisdə bir gözəl gördüm,
Gözəllər səfində sana yaraşır.
Geyinib sallanan gözəllər çoxdu,
Tərlan kimi süzmək ona yaraşır.
Tutini bənd eylər şirin dilləri,
Şümşad barmaqları, nazik əlləri,
Güləbatın kimi qara telləri,
Töküləndə dal gərdənə yaraşır.
Qənim üstə nərə çəkib hovlamaq,
Ərəbat döşünə qatıb qovlamaq,
Sənin kimi bir ceyranı ovlamaq
Cünun deyər, qoç oğlana yaraşır.
Telli xanım aşıq Cünunun “Səni ovlamaq da bir qoç oğlana yaraşır”
deməklə Koroğluya işarə etdiyini bilib, dedi:
– Ay aşıq Cünun, o oğlan kimdi ki, gəlib məni ovlasın?
Telli xanımın cavabında aldı aşıq Cünun görək nə dedi:
Əyləşibdi Çənlibelin elində,
Deyil işlərində naşı Koroğlu.
Misri qılınc həmayıldı belində
Geyər hər vaxt al-qumaşı Koroğlu.
Bir hay desə, ağır tüplər basılar,
Qançırğadan qanlı başlar asılar,
Nər iyidə yetmiş quzu kəsilər,
Verər aşı, ağ lavaşı Koroğlu.
Bir cidası vardı, başı qoşa pər,
Meydana girəndə əsrəmiş bir nər,
Paşalar titrəyər, şahlar tük tökər,
Yetmiş yeddi dəli başı Koroğlu.
Aşıq Cünun bu məclisdə qalmasa,
Şirin canın eşq oduna salmasa,
Telli xanım kimi gözəl almasa,
Çəkər, yıxar dağı-daşı Koroğlu.
Telli xanım aşıq Cünundan Koroğlunun tərifini eşitdi, əzəl ona xələt
verdi, sonra əlinə qələm alıb Koroğluya belə bir namə yazdı: “Koroğlu,
sənin iyidlik tərifini eşitdim. Gəlib məni aparsan bu hünər sənə halal
olsun, apara bilməsən kişiliyi yerə qoy, başına yaylıq ört”.
Aşıq Cünun naməni götürüb Çənlibelə yol aldı. O zaman Çənlibelə
çatdı ki, Koroğlu kef məclisi qurmuşdu. Aşıq Cünun Telli xanımın
naməsini Koroğluya verdi. Əhvalatı dil cavabı nağıl elədi.
Dəlilərin hamısı kef məclisində, Koroğlunun yanında idilər. Koroğlu
dəliləri başsız qoyub Ərzuruma Telli xanımı gətirməyə gedə bilmədi.
Keyf üstü idi. Bir badə şərab doldurub əlinə aldı. Üzünü dəlilərə tutub
dedi:
– Kim Koroğlunun xatirini istəyir, alsın bu şərabı içsin, getsin Ərzurumdan
Cəfər paşanın qızı Telli xanımı gətirsin.
Dəlilərdən səs çıxmadı. Koroğlu əlində şərab üçüncü dəfə təklif
eləyəndə Dəmirçioğlu irəli yeridi, Koroğlunun əlindən şərabı alıb içdi.
Aldı Dəmirçioğlu:
Götürüb belimə qılınc bağlayıb,
İzn versən Ərzuruma gedərəm,
Yağı düşmən qəzəbindən qorxmaram,
İzn versən, Ərzuruma gedərəm.
Axtararam düşmanları seçərəm,
Başlarını yarpız kimi biçərəm,
Mərd yolunda başdan, candan keçərəm,
İzn versən, Ərzuruma gedərəm.
Dəmirçioğlu, axıtsalar qanımı,
Qoç iyidə qurban dedim canımı,
Alıb gətirərəm Telli xanımı
İzn versən, Ərzuruma gedərəm.
Dəmirçioğlu sözünü sazınan dediyi kimi dilinən də dedi: Dəmirçioğlu
nə qədər ki, Koroğlunun yanında idi, hələ bir dəfə də olsun
uzaq səfərə çıxmamışdı. Bərkə-boşa düşməmişdi. Dəlilər dedilər:
– Ay Koroğlu, Dəmirçioğlu dava görməyib, bərkə-boşa düşməyib,
xamdı. Onu uzaq səfərə, Telli xanımı gətirməyə göndərirsən?
Koroğlu başındakı dəlilərə Dəmirçioğlunun hünərli, güclü bir iyid
olduğunu bildirmək istədi. Koroğlu bir alma götürdü. Almanın üst tərəfinə
bir üzük taxdı. Dəmirçioğlunun papağını götürdü, almanı onun
başına qoydu. Almanı Dəmirçioğlunun başına elə qoymuşdu ki, orda
üzüyün halqası görünürdü.
Koroğlu Qıratı yəhərləyib mindi, əlinə yay-ox aldı. Qıratı qızılquş
kimi cövlana gətirdi. Yay-oxu çilləyə mindirdi. Bir-birinin dalınca
qırx ox atdı. Yaydan çıxan oxların hamısı üzüyün halqasından keçdi.
Heç biri xata eləmədi. Yayınmadı. Koroğlu oxları atanda Dəmirçioğlu
nə yerindən qımıldanmadı, nə rəngi qaçdı, nə gözləri qırpındı. Canından
qorxmayan qoç iyit kimi yerində mərdanə durdu. Bir yana tərpənmədi.
Koroğlu bundan çox şad oldu. Könlü havalandı, ürəyi coşdu, aldı
görək nə dedi:
Dəlilər içində bəlli iyidsən,
Gördüm sınayanda mərdanə səni.
Şəst ilə dayandın meydan içində,
Bənzətdim alıcı tərlana səni.
Çənlibel dediyin dağlar damanı,
Müxənnəslər gəlsə çəkər amanı
Başında nişanə aldım almanı,
Qorxutmadı hədəf, nişana səni.
Qırpınmadı gözün, qaçmadı rəngin,
Aləmə yayılar savaşın, cəngin,
Allam xəracını Hindin, Firəngin,
Göndərrəm İrana, Turana səni.
Çənlibel başında məclis qurulsun,
Xanların, bəylərin boynu vurulsun.
Gəl əyləş mey içək, keflər durulsun,
Koroğlu çağırır dövrana səni.
Koroğlu söznən dediyi kimi dilnən də dedi:
– Məni istəyən Dəmirçioğluna xələt versin.
Dəlilər, xanımlar Dəmirçioğluna xələt verdilər. Dəmirçioğlu Koroğlunun
sınağından yaxşı çıxdığından dəlilər onun mərdliyinə, iyidliyinə
heyran oldular.
Koroğlu dedi:
– Oğul, izindir, get yaraqlan.
Dəmirçioğlu yeddi qılınc, yeddi qalxan, yeddi cida, yeddi gürz,
yeddi toppuz götürdü. Koroğlunun yanına qayıtdı. Koroğlu gördü Dəmirçioğlu
o qədər yarağ götürübdü ki, altında tərpənə bilmir. Aldı görək
nə dedi:
Dəmirçioğlu Ərzuruma varanda,
Ərzurum dediyin gölə nisbətdi.
Çox yaraq götürmək başa bəladı.
Qılınc həmayıldı, belə nisbətdi.
Söyləyim sözlərim, eylə diləzbər,
Şirin nəsihətim qıl sinədəftər.
İyidə lazımdı, gürz, qalxan, şeşpər,
Cida bir buynuzlu kələ nisbətdi.
Koroğlu tək düşmənləri səsləmək,
Hay deyəndə yağı üstə qəsd demək.
Arpa verib candan betər bəsləmək,
Ərəbat dediyin yelə nisbətdi.
Dəmirçioğlu elə bilirdi ki, iyidin yarağı nə qədər çox olsa, bir o
qədər yaxşıdı. Koroğlunun bu sözündən sonra Dəmirçioğlu yaraqların
hərəsindən birini götürdü. Koroğlu ona bu dəfə dedi:
– Oğlum, atların hansını minmək istəyirsən, get min.
Dəmirçioğlu getdi tövlədən Ərəbatı çəkdi, yəhərlədi mindi, Koroğlunun
qabağına çıxanda Ərəbata bir qamçı vurdu. Koroğlu Dəmirçioğlunun
atı vurmağın görəndə götürdü görək nə dedi:
Səhərdən meydan başına
Ərəbat çarxaçı gərək.
Ərəbatın nədir suçu?
Bir iyid minici gərək.
İyidin iyid dəstinə,
Girəndə abdal postuna,
Yoldaş yoldaşın üstünə
Dar gündə dönücü gərək.
Koroğluyam, sözüm oxdu,
Paşalardan qorxum yoxdu,
Bu dünyada iyid çoxdu,
İyiddə nər gücü gərək.
Dəmirçioğlu Koroğlu ilə, dəlilər ilə salamatlaşıb yola düşdü. Bir az
getmişdi birdən atının başını çəkdi, geri qayıtdı. Koroğlu gördü Dəmirçioğlu
gəlir. O belə fikir elədi ki, Dəmirçioğlu qorxub qayıdıb. Dedi:
– Oğul, niyə qayıtdın?
Dəmirçioğlu dedi:
– Ərzurum böyük şəhərdi. Bəlkə getdim Telli xanımı tapa bilmədim,
gücüm çatıb gətirə bilmədim, bu haqda mənə tapşırığın nədi?
Dəmirçioğlunun cavabında aldı Koroğlu, görək nə dedi:
Ərzurumun bazarına varanda,
Məqamda düşmanı atmağın gərək.
Gördün ki, mətləbin başa varmadı
Ərəbat yalına yatmağın gərək.
İyid gərək meydan aça, düz dura,
Düşmən qabağında bığını bura,
Ayaqların üzəngiyə bərk vura,
Şeşpəri-şeşpərə çatmağın gərək.
İyid olan neylər əllini, yüzü?
Namərdin davada dörd olar gözü.
Budu Koroğlunun, oğul, bir sözü
O Telli xanımı tapmağın gərək.
Dəmirçioğlu Koroğludan ayrılıb Ərəbatı sürüb Ərzuruma tərəf yol
başladı. Hər yerdən keçib gəldi Ərzurumun dağlarına çatdı. Özü yorğun,
atı da ac idi. Düşdü atı ota buraxdı, özü də bir bulağın başında dirsəkləndi.
Bu dirsəklənməkdə Dəmirçioğlunu yuxu apardı. Bir də qalxanda
gördü ki, hər yanı duman bürüyüb, Ərəbatı da yoxdu. Götürdü görək
nə dedi:
Ərəbat getdi əlimnən,
Ərəbatı mən istərəm!
Ayrı düşmüşəm elimnən
Ərəbatı mən istərəm!
Bənnasız hörgü hörülməz,
Təbibsiz xəstə dirilməz,
Baxıram heç yan görünməz
Ərəbatı mən istərəm!
Dəmirçioğlunun bu vaxtı,
İyidəm istərəm baxtı,
Ətrafımda düşman çoxdu,
Ərəbatı mən istərəm!
Dəmirçioğlu gəzdi, Ərəbatı dümandan, çisgindən tapa bilmədi. Aldı
yenə görək nə dedi:
Dünyada heç iyid yoxsul olmasın,
Yoxsulluq iyidə yaman ad olu.
Hər kəsin ki, varı-dövləti olsa,
Ləzzət çəkər, dahanında dad olu.
Varlı, kasıb bu dünyadan keçərlər,
Yaxşını, yamanı arar, seçərlər,
Varın olsa gəlib yeyər, içərlər,
Yoxsul olsan qohum, qardaş yad olu.
Dəmirçioğlu ha oxuyar arada,
Artdı dərdim oldu həddən ziyada,
Yaxşı at minənlər qalsa piyada –
Daş düşər başına, ömrü bad olu.
Dəmirçioğlu Ərzurum dağlarında Ərəbatı axtaran zaman bir naxırçıya
rast gəldi. Götürdü, görək, naxırçıdan Ərəbatı necə xəbər aldı:
Başına döndüyüm naxırçı qardaş,
Mənim Ərəbatım gördünmü ola?
Mərd iyidin atı candan əzizdi,
Mənim Ərəbatım gördünmü ola?
Naxırçı:
Başına döndüyüm mərd, iyid oğlan,
Sənin Ərəbatın mən dağda gördüm.
Qoç iyidlər qalmasınlar piyada,
Sənin Ərəbatın mən dağda gördüm.
Dəmirçioğlu:
Dumandı, çisgindi günün qarası,
Gözümə görünmür dağlar arası,
İyidin atıdı, ciyərparası,
Mənim Ərəbatım gördünmü ola?
Naxırçı:
Adın nədi sənin, hardan gəlirsən?
Comərdlərin könül pasın silirsən,
Cəzib Ərəbatı tapa bilirsən,
Sənin Ərəbatın mən dağda gördüm.
Dəmirçioğlu:
Dəmirçioğlu dolanıbdı elləri,
Məskən eləyibdi çənlibelləri,
Arada işləyər düşman felləri,
Mənim Ərəbatım gördünmü ola?
Naxırçı:
Mərd igid, könlünə gəlməsin güman,
Düşmanlar əlindən çəkərlər aman,
Ayazıyar ətraf, çəkilər duman,
Sənin Ərəbatın mən dağda gördüm.
Naxırçı Ərəbatı Dəmirçioğluna nişan verdi, getdi. Bir az keçdi, yel
qalxdı, dağlar başından duman çəkildi. Ətraf ayazıdı, hər yan göründü.
Dəmirçioğlu Ərəbatı tapıb mindi, az getdi, çox getdi, axşam çağı
özünü Ərzuruma yetirdi, bir qoca qarıya rast oldu. Dedi:
– Ay qarı nənə, qəribəm, məni bir gecəliyə qəbul eləyərsənmi?
Qarı dedi:
– Bizlər qonağı çox sevərik, niyə eləmirəm.
Dəmirçioğlu düşdü, atı töyləyə çəkdi. Özü də qarının evinə gəldi.
Qarı nənə Dəmirçioğluna çörək gətirdi. Yeməkdən sonra qarı dedi:
– Oğul, buraya niyə gəlibsən?
Dəmirçioğlu dedi:
– Ay nənə, Cəfər paşanın qızı Telli xanımı aparmağa gəlmişəm.
Söylə onu necə görə billəm?
Qarı dedi:
– Ay oğul, o qız çox aşıqpərəst qızdı. İmarətinin qabağı da pəhlivan
meydanıdı. Sabah bir saz götür, o meydana çıx, çal oxu, onda Telli
xanım küləfirəngiyə çıxar, görərsən.

(II hissə)