Niyə dollar dünyanın əsas valyutasıdır?

Qlobal bir valyuta, dünyada ticarət üçün qəbul edilən pul vahididir. Dünyanın valyutalarının əksəriyyəti əksər beynəlxalq əməliyyatlar üçün qəbul edilir. Fins.az məlumat verir ki, bunlardan ən məşhurları ABŞ dolları, avro və yendir. Qlobal valyutanın başqa bir adı ehtiyat valyutadır. Bunlardan, ABŞ dolları ən məşhurdur. Bu, bütün tanınmış mərkəzi banklarının xarici valyuta ehtiyatlarının 64 faizini təşkil edir. Bu da dolları rəsmi bir ünvana malik olmasa da, faktiki qlobal valyuta edir. Əslində, Beynəlxalq Standartlar Təşkilatı Siyahısına (International Standards Organization List) görə dünyanın 185 valyutası var. Bu valyutaların əksəriyyəti yalnız öz ölkələrində istifadə olunur. Onlardan hər biri nəzəri olaraq dünya valyutası kimi dolları əvəz edə bilərdi. Amma yəqin ki, çox müxtəlif səbəblərdən ötrü deyillər. Növbəti ən geniş yayılmış ehtiyat valyutası avrodur. Tanınmış mərkəzi bankların valyuta ehtiyatlarının yalnız 19,9 faizi 2017-ci ilin ikinci rübünə əsasən avro olub. Avrozona böhranı azaldıqca avronun dünya valyutasına çevrilməsi şansı artıb. Lakin böhran dünya valyutasının yaradılması ilə bağlı çətinlikləri vurğulayır.

ABŞ dolları ən güclü dünya valyutasıdır

ABŞ iqtisadiyyatının nisbi qüvvəsi valyutanın dəyərini dəstəkləyir. Bu, dolların ən güclü valyuta olmasının səbəbidir. Ölkə xaricində 580 milyard ABŞ dolları istifadə olunur. Bütün dollarların yüzdə 65%-dir. Bu, 100 dollarlıq əskinasların 75%-i, 50 dollarlıq əskinasların 55%-i və 20 dollarlıq əskinasların 60%-i deməkdir. Bu əskinasların əksəriyyəti keçmiş Sovet İttifaqı ölkələrində və Latın Amerikasında istifadə olunur. Nağd pul dolların dünya valyutası kimi rolunun bir göstəricisidir. Dünyadakı ümumi daxili məhsulun üçdə birindən çoxu, valyutalarını dollara dəyişən ölkələrdən gəlir. Bunlara dolları mənimsəyən 7 ölkə daxildir. Başqa 89 ölkə öz valyutasının dəyərini dollara nəzərən bəlirləyir. Xarici valyuta bazarını dollar idarə edir. Forex ticarətinin 85%-dən çoxu ABŞ dolları vasitəsilədir. Bundan əlavə, dünya borcunun 39 faizi dollarla verilir. Nəticədə, xarici banklar öz bizneslərini idarə etmək üçün çoxlu dollar tələb edirlər. Məsələn, 2008-ci il maliyyə böhranı zamanı qeyri ABŞ banklarının xarici valyutada olan beynəlxalq öhdəlikləri 27 trilyon ABŞ dolları məbləğində olub. Bunun 18 trilyonu ABŞ dolları ilə idi. ABŞ Mərkəz Bankı dünya banklarında dolların tükənməsinin qarşısını almaq üçün dollar mübadilə xəttini artırdı. Maliyyə böhranı dolların istifadəsini daha da artırdı. 2017-ci ildə Yaponiya, Almaniya, Fransa və Böyük Britaniyanın bankları öz valyutalarından daha çox dollarla öhdəlik götürmüşdülər. Başqa bir böhranın qarşısını almaq üçün qəbul edilmiş bank tənzimləmələri dollarları azaldır. Məsələləri daha da pisləşdirmək üçün, ABŞ Mərkəzi Bankı fed fondların həcmini artırır. Bu, borc almanı daha bahalı hala gətirərək pul təminatını azaldır. Dolların gücünün bir göstəricisi hökumətlərin valyuta ehtiyatlarında xarici valyuta kimi dolları saxlamaqda nə qədər istəkli olduğudur. Hökumətlər beynəlxalq əməliyyatlardan valyutalar əldə edirlər. Onlar həmçinin yerli bizneslərdən və xarici valyutasını yerli valyutaya dəyişmək istəyən turistlərdən də valyuta alırlar. Bundan əlavə, bəzi hökumətlər ehtiyatlarını xarici valyutalara investisiya edirlər. Digərləri, Çin və Yaponiya kimi ölkələr, əsas ixrac ortaqlarının valyutalarını qəsdən satın alırlar. Onlar öz valyutalarını daha ucuz tutmağa, beləcə ixracda üstünlük qazanmağa çalışırlar.

Niyə dollar qlobal valyutadır

1944-cü ildə Bretton Woods müqaviləsi dolları cari mövqeyinə saldı. Bundan əvvəl, ölkələrin əksəriyyəti qızıl standartında idi. Bu hökumətləri tələb etdikləri halda valyutalarını qızıl dəyərinə görə ödəməyi vəd etdi. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələri, Bretton Woods, Nyu-Hampshire şəhərində, bütün valyutalar üzrə məzənnəni ABŞ dollarına yönləndirdi. O dövrdə ABŞ ən böyük qızıl ehtiyatlarına sahib idi. Bu razılaşma digər ölkələrə valyutalarını qızılla deyil, dollarla geri qaytarmağa imkan verdi. 1970-ci illərin əvvəllərində ölkələr sahib olduqları dollar üçün qızıl tələb etməyə başladılar. Onlar inflyasiya ilə mübarizə aparmalı idi. Fort Knox'un bütün ehtiyatlarından məhrum olmasına imkan vermək əvəzinə, Prezident Nikson dollarları qızıldan ayırdı. O dövrdə dollar artıq dünyanın aparıcı ehtiyat valyutası olmuşdu.

Bir dünya valyutası üçün çağırış

2009-cu ilin mart ayında Çin və Rusiya yeni bir qlobal valyutanı göstərdi. Dünyada, "fərdi ölkələrdən qopan və uzun perspektivdə sabit qalan, beləliklə də kredit əsaslı milli valyutalarının istifadə edilməsindən qaynaqlanan daxili nöqsanları ortadan qaldıran bir ehtiyat pul vahidi" yaradılmasını istəyirlər. Çin, dolların inflyasiya səviyyəsinə çatdığı təqdirdə, trilyonlarla dolların daha az dəyərə sahib olacağından narahat idi. Bu, ABŞ borclarını dəstəkləmək üçün ABŞ xərcləmələrinin artması nəticəsində baş verə bilər. Çin, Beynəlxalq Valyuta Fondunun, dolların yerini alacaq bir pul vahidi yaratmasını istəyib. 2016-cı ilin dördüncü rübündə Çin renminbi dünyanın ehtiyat valyutalarından birinə çevrildi. 2017nin üçüncü rübü etibarilə, dünya mərkəzi banklarında 108 milyard dollar dəyərində renminbi oldu. Bu kiçik bir başlanğıcdır, amma gələcəkdə böyüməyə davam edəcək. Çünki, Çin valyutasının qlobal valyuta bazarlarında tam olaraq satılmasını, yuanın dolları qlobal valyuta kimi əvəz etməsini istəyir. Bunu etmək üçün Çin, iqtisadiyyatını yenidən formalaşdırır.