Əliqulu Qəmküsar - Aşari-tərəqqi

Bir gün idarədə əyləşmişdim və Orenburqda nəşr olunan “Vaqt” qəzctində Buxaradan yazılan bir gözel mektubə mütaliə edirdim, Nagah gördüm qapı açılıb iki-üç nəfər şəxs sərasimə içəri girib başladılar məni məzəmmet eləyib yuyub arıtmağa ki, sen niyə bu şəhərdə bir bu qədər gözel-gozəl işlər olur ve qəribə-qeribə əhvalat üz verir götiirüb “Molla Nəsrəddin” jurnalına yazmayırsan? Məgər sen ancaq ona lazımsan, bircə yazasan ki, Göyçay qazısı qız qaçırdıb kəbin kesmək üçün onun yanına aparan oğlanın əlindən həman qızı aİıb neçe aydı özünə herəm eləyib saxlayır və indi biçara qız hey dad-fəryad eieyir ki, Aliah xatirinə məni azad elə gedlrn. Qazı körpə uşaq kİmi gözlorinin hiliyini axıdır ki, aman günüdür getmə, sən getsən men ölorəm?! 
Məgər son birco buna lazımsan götürüb yazasan ki, Culfada 2 fevral gecəsi “Anqlya” mehmanxanasında bir ədib və iki nəfər tacir keyflonib sazandar ilə bir naməhrəm oynadırmışlar. Nagah ədibin saxlaması Marusya qəflətən qapıdan girib şərab butulkasını çalıb ədibin başına. Qan durub fantan eləməyə və indi həkimlər deyırlər ki, şişə smıqları giribdir ədibin başının içinə daha onun beyni xarab olacaq və millətə bundan sonra onun faydası çatmayacaqdır! 
Dedim, qardaşlar, Allahı sevirsiniz az məni mezenımət və məlamet eleyin, deyin görüm ne olub axır? Nə qezavü qədər üz veribdir. Əger müselman aieminə faydalı bir xəta olsa, onu da yazmaq nıənim bu göy gözlərim üstə: dedilər, a kişi, dəxu bundan artıq nə xəbər olsun ki, traqtırçı Ağa Mir Hüseyn Təbrizli ki neçə illərdi əhli oyal şəridesi olub qapı daldasına düşüb, vətən üzünə həsrət qalıbdır, Bu günlərdə neçə müddət ilə iki gözləri kimi bəslədİyi qoçuna bir qəfəs qayıtdırıb qoyub qəfosə balşoy skorost üə aparıbdır Bakıya ki orada döyüşdürsün. Bundan da qəribə və eşitməli xəbər istəyirsən? Niyo götürüb yazmırsan ki o cür şüurlu və fərasətli adam bütün dünyada məşhur olsun və belə yaxşı iş gördüyündən yana adı dastanlarda deyilsin? Dedim, başüstə, onu da yazaram,

QaJəm götilrdüm aİo, istədim salam yazım, 
Bizim bu işlərə dair açım kəlam yazım, 
Butıu bilin ki, müsətmanlarm tərəqqisi 
O qədərdir edə bitməm onu tamam yazım.

Dedİm qardaşlar, indi ki siz sözünüzü qurtardmız, qulaq verin görün Buxaradan nə yazırlar? Və başladtm uca səs ile “Vaqt” qəzetini oxumağa: Buxara halları kabdan təvekkül monbəiliilum sanalğan Buxarada əxlaq pozğunluğu pək ziyadə şaye bula başladı'. Bunda əqls səmi turqan toy yastlır, ol toylar bir vaxtda miskirat və fəhşiyatsız ötəmi, kobdan tefəkkül hacı israr zəkatçının toyu buldu. Bundan qıltnğan israf belə bunda qılınğan pozuqlınlann hesabm bir Allah qəbilə bayram eyd gunləri gəlsə bütün bay beçə və bütütı məxdumzadələr yam Buxarağa çıqıb qalistinsələrğa tolalar qayda qarasın onda xeyanet rüşvet föhş hətta kob memurlar, qazılar da şunun ile mübtəla. Qurban bayramı idi, Buxaranın işanlanndan X-dİnin bəradəri və müridləri eydj-qurbanını yaxşılab bayram itü üçün Buxaradan bir neçə çərək miskirat alıb ton boyunca keyf çəkəkanlar şol arada yoqifınə bir nersə üçün söz görüşdürüb pəza çıqğan nehayəsinde işan həzrətinin bəradərınə birisi biçaq belə çançəkan huşsuz yatub qalğan. 
Gordüm ki, hərıflər bir şey qanmadılar. Başladım onlara mətlebİ anlatmağı ki, qədimdə elm menbəyi olan Buxarada əxlaq pozuqluğu o dərəcəyə varmış ki əqlİ deyil, hədsiz məsarİflərə toylar yapıltr, qədim vaxtlar da bu toylarda İşki olmazdı, Amma bu axırlarda Hacı Zəkatçının toyunda olan oxlaq pozquluğun və israfin həd hesabım bir AHah bilir. Böyük nıəmurlar, mollalar və qazılar da bu günahlara mürtokib olurlar. Qurban bayramında Buxaranm əyanlarından yeni Buxaradan bir çerok şərab götürüb eyş-iştərə məşğul olarkən sözləri çəp galib bir nəfəri bıçaqlayıblar. Gördüm bu müsəlman qardaşlar bir qedər kiridİIər və birisi dedi ki, axı buxaralılann hamısının başında əmmamə var. Onlar o əmmamələrdən həya eləmirler ki, bu cür fısqü fiicura mürtəkib olurlar. Dedİm, qardaşlar, dünen bir nəfər gəlib mənə şikayət edirdİ ki, Tiflisdə olan Puşkinski şkolada müsəlman müəUİmlərindən birisi hər gün şagirdləri döyür, söyür ve başlannm tuklərindən yapışıb dartıb vurur o divara, bu divara. Söz yox ki, o cür müəllim terbiyə verdiyi şagirdlər böyüyüb axırda olacaqlar təbrizli Mir Hüseyn və buxaralılar kimi, daha buna biçara Molla Nəsrəddin nə eləsin? Qülh-veİlah ilə donquz darından çıxanda yazmaq iiə də bu vücudlar müctəhidi-mütənəbbihə olarlar...

• "Molla Nəsrəddin", 12 fevral 1914, N 5